Þjóðviljinn - 26.04.1988, Blaðsíða 9
Tangen-málið
Víti til vamaðar?
Miklar deilur á alþingi. 40 ára gamlir atburðir valda enn sárindum. Á
að koma í vegfyrir aðfréttamenn ríkisfjölmiðlanna taki á ákveðnum
málum? Hvað gerðist eiginlegaþegar reynt var aðfá íslenska ráða-
menn til samþykkja bandaríska hersetu? Hjörleifur Guttormsson:
Hvar eru íslensku skjölin frá þessum tíma?
Snarpar umræður urðu á al-
þingi í gær um Tangen-málið
svokallaða. Margir tóku til máls
og þurfti að gera fundarhlé með-
an stóðu yfir þingfundir og þing-
menn snæddu köidmat en um-
ræða hófst á ný klukkan hálfníu í
gærkvöldi. Það var skýrsla, sem
menntamálaráðherra hafði feng-
ið Þór Whitehead sagnfræðing til
að semja, sem var á dagskrá.
Upplýsingar, sem Hjörleifur
Guttormsson lagði fram um sam-
skipti sendimanna Bandaríkj-
anna við íslenska ráðamenn,
vöktu mikla athygli.
Skýrslan, sem Þór Whitehead
samdi, ber titilinn „Skýrsla
menntamálráðherra um frétta-
flutning Ríkisútvarpsins 9. og 10.
nóvember 1987 vegna upplýsinga
frá Norðmanninum Dag Tangen
um utanríkismál íslands" og er
hún samin að beiðni alþingis-
manna samkvæmt tillögu Sverris
Hermannssonar og fleiri stjórn-
arþingmanna.
Birgir ísleifur Gunnarsson
gerði grein fyrir því hvers vegna
Þór Whitehead hefði verið feng-
inn til að semja skýrsluna. Hann
„er ótvírætt einhver fremsti sér-
fræðingur okkar í sögu íslenskra
utanríkis- og öryggismála á
fjórða og fimmta áratugnum og
höfundur fræðilegra rita og rit-
gerða um þau efni.“
í skýrslunni fellir Þór Whitehe-
ad þungan dóm yfir fréttastofu
Ríkisútvarpsins og segir m. a. að
auðsætt „virðist að stjórnmálaaf-
staða sú, sem glögglega kom fram
í þættinum, hafi leitt fréttamenn
afvega bæði í fréttaflutningi og
fréttamati." Segir Þór að
Tangen-málið sé í eðli sínu svik-
amál en að af því megi ýmislegt
læra t.d. það að „þeir útvarps-
menn, sem hér eiga hlut að máli,
reyni framvegis að líta umdeild
sagnfræðileg viðfangsefni frá
fleiri en einni hlið og finni
stjórnmálaskoðunum sínum vett-
vang utan fréttatíma.“
Menntamálaráðherra sagðist
vera sammála Þór Whitehead um
það að „Tangen-málið svonefnda
er víti til varnaðar. Það er mál
sem Ríkisútvarpið verður að læra
af og ég er sannfærður um að
þetta er einnig skoðun útvarps-
stjóra og útvarpsráðs, svo sem
viðbrögð þessara aðila bera
gleggstan vott um.“
Sverrir Hermannsson þótti
draga nokkuð í land miðað við
fyrri ræður sínar um þetta mál.
Hann sagðist ekki vilja fullyrða
að fréttamenn Ríkisútvarpisins
hafi ætlað sér að vera hlutdrægir
en þeir hefðu ekki varað sig nægj-
anlega. „Það verður að afstýra
mistökum af þessu tagi.“
Hjörleifur Guttormsson taldi
að beiðni um sérstaka skýrslu frá
menntamálaráðherra um þetta
mál hefði á sínum tíma verið
fullkomlega óeðlileg. Einmitt þá
hefði fréttastofa útvarpsins verið
búin að senda frá sér greinargerð
um málið. Það hefði stundum
þótt nóg að mistök væru hörmuð
en hér væri verið að reiða refsi-
vönd að Ríkisútvarpinu.
Hann vitnaði til rökstuðnings
menntamálaráðherra fyrir því að
láta Þór Whitehead einan fjalla
um málið þar sem segir að Þór
gjörþekki „skjöl er varaða ísland
og íslenska menn frá þessum
árum og varðveitt eru í skjala-
söfnum í Evrópu og Bandaríkj-
unum.“ Taldi Hjörleifur að í ljósi
þessarar miklu þekkingar Þórs á
skjölum væri það undarlegt að
hann vitnaði alls ekki til skjala,
sem þó væru alþekkt m.a. af því
að þeirra hefur verið getið í ís-
lenskum blöðum, sem sýndu að
Stefán Jóhann Stefánsson hefði
átt í samræðum við sendimenn
Bandaríkjanna, þess eðlis að full-
yrðingar Dag Tangens sýndust
réttmætar.
Hjörleifur minnti á að bæði við
umræður í fyrra og eins þegar
Tangen-málið var til umræðu fyrr
í vetur, hefði hann rætt nauðsyn
þess að birta íslenskar heimildir
frá þessum tíma. „Við þurfum
aðgang að heimildum til að geta
fjallað um söguna án þess að
grípa til æsifréttastíls. Hvar eru
íslensku gögnin?“ spurði Hjör-
leifur og bætti við: „Við eigum
ekki að þurfa að túlka íslands-
söguna í gegnum erlenda penna,
þar verða íslensk gögn að vera til
hliðsjónar.“
Hjörleifur fór yfir efni nokk-
urra bandarískra skjala, sem
voru á sínum tíma ekki öllum
opin til skoðunar, og kom þar
fram að frá stríðslokum og á með-
an Bandaríkjamenn voru að fá
íslenska ráðamenn til að sam-
þykkja veru bandaríska hersins
hér, þá höfðu sendiráðsmenn
Bandaríkjanna mjög náið sam-
band við íslenska ráðherra.
Páll Pétursson tók undir það
sjónarmið að allt það írafár, sem
Tangen-málið hefur valdið, hafi
e.t.v. þann tilgang að „terrorís-
era“ fréttamenn, eða að valda hjá
þeim slíkum ótta við ákveðin mál
að þeir þori ekki að hefja um-
ræðu um þau.
ÓP
Föðurbetrungur?
Nákvæmar skýrslur
I þeim bandarísku skjölum,
sem Hjörleifur Guttormsson vitn-
aði í við Tangen-umræðuna í
gær, kemur m.a fram það sjón-
armið að Hermann Jónasson hafi
daðrað við kommúnista. í
skýrslu bandaríska utan-
ríksráðuneytisins frá 3. apríl
1953 er greint frá samræðum
Thor Thors sendiherra við Rayn-
or framkvæmdastjóra BMA.
„Sumar af athugasemdum
hans (Thors) staðfestu upplýsing-
ar sem komið hafa fram frá sendi-
ráðinu um að hr. Hermann Jón-
asson í forystu Framsóknar-
flokksins, er nú betur stemmdur
gagnvart Bandaríkjunum og
varnaráætluninni. Þetta kom
fram þegar sendiherrann var að
tala um hagstæð áhrif þess að
senda fleiri stúdenta til Banda-
ríkjanna. Hann vitnaði til sonar
hr. Jónassonar (Steingríms Her-
mannssonar) sem hafði numið á
einhverju rafmagnssviði og hefði
komið til baka til íslands sem svo
eindreginn stuðningsmaður
Bandaríkjanna að utanríkis-
ráðherrann (Bjarni Benedikts-
son) teldi að hann hefði haft tal-
sverð áhrif á hugsanir föður
síns.“
ÓP
Ráðagerðir Bandaríkjamanna 1948:
Kveðum niður áhrif kommúnista á íslandi
Hjálpum Krötum - Gerum Einar Olgeirsson að sovéskum njósnara-
Rekum rauðliða frá útvarpinu og háskólanum
Við umræður um Tangcnmálið
svonefnda á Alþingi í gær, rakti
Hjörleifur Guttormsson ítarlega
efni bandarískra leyniskjala frá
1948 sem leiða í Ijós afar víðtæk
áform Bandaríkjamanna um að
kveða niður „áhrif kommúnista“
á íslandi, til að ekkert stæði í vegi
fyrir herstöðvaáformum þeirra -
og svo það hve náið samstarf þeir
höfðu við íslenska ráðherra og
aðra áhrifamenn um amk. sum
þau áform.
Hjörleifur rakti einkum efni
skjala sem tengjast umsvifum
Trimbles nokkurs, fyrsta sendi-
ráðsritara árið 1948. En frá hon-
um eru til skeyti sem skýra m.a.
frá því að hann hafi rætt við Stef-
án Jóhann Stefánsson forsætis-
ráðherra um nauðsyn þess að
fjarlægja tiltekna „kommúnista"
úr störfum - m.a. við Ríkisút-
varpið og Veðurstofuna. Sá sami
Trimble hefur úti ýmisleg spjót til
að hægt verði að koma höggi á
Halldór Laxness og er það gert í
refsingarskyni við skáldsöguna
Atómstöðina, sem er bandarísk-
um sendiráðsmönnum mikill
þyrnir í augum.
Trimble hefur gert leyniskýrslu
mikla um „Áhrif kommúnista á
íslandi og tillögur um úrbætur".
Þar kemur á daginn, að Banda-
ríkjamenn telja að framganga
sósíalista á þeim tíma í þjóðernis-
baráttu hafi skilað þeim miklum
árangrí - m.a. komið í veg fyrir
samningaviðræður við Banda-
ríkjamenn um herstöðvar til
langs tíma 1945 og auk þess hafi
Bandaríkjamenn vegna þess arna
orðið að breyta mjög áformum
sínum varðandi Keflavíkursamn-
inginn 1946. Síðan leggur Trim-
ble fram áætlun í þrettán greinum
um ráð til að kveða niður
„kommúnista" á íslandi. Rakti
Hjörleifur þessar greinar og að
nokkru athugasemdir Butricks
sendiherra og annarra banda-
rískra diplómata um ágæti og
galla hverrar tillögu Trimbles.
Kratar eða
ekki Kratar
Þarna kennir margra grasa
fróðlegra. Til dæmis byrjar Trim-
ble á því að leggja það til að blása
þurfi lífi í Alþýðuflokkinn og Al-
þýðublaðið með erlendri fjár-
hagsaðstoð og ráðgjöf. Lagt er til
að fjárhagsaðstoðin berist ekki
um bandaríska farvegi heldur t.d.
sem gjafir frá Verkamannaflok-
knum norska. Butrick sendiherra
er þessu hinsvegar andvígur
vegna þess að hann óttast að
Sjálfstæðisflokkurinn, traustasti
vinur Bandaríkjanna, móðgist ef
keppinautar í íslenskum stjórn-
. málum séu styrktir með þessum
hætti. Annar sendiráðsmaður
leggur til að Krötum sé hjálpað
með því að útvega þeim viðskipt-
asambönd í Bandaríkjunum.
Trimble og Butrick sendiherra
telja báðir að nota eigi kaup á
íslenskum fiski til neyslu t Vestur-
Þýskalandi sem hagsmunabeitu
fyrir fslendinga - enda verði þeim
boðum laumað að forystu-
mönnum Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokks að þessi viðskipti
verði endurmetin ef að kommún-
istar verði teknir í stjórn.
Að reka menn
Trimble og Butrick sendiherra
tala báðir um nauðsyn þess að
fjarlægja kommúnista úr áhrifa-
stöðum (útvarpið, Veðurstofan,
háskólinn og lögreglan - en ein-
hverra hluta vegna telja Banda-
ríkjamenn að þriðji hver lög-
reglumaður í Reykjavík sé kom-
mi). Sendiherrrann segist sjálfur
hafa brýnt þessa brottrekstrar-
nauðsyn fyrir íslenskum ráða-
mönnum við hvert vænlegt tæki-
færi og ríkistjórnin hafi ekki látið
sitt eftir liggja. (M.a. með því að
bola úr starfi Erling Ellingsen
flugmálastjóra).
Trimble telur það og mesta
þjóðráð að koma í hendur íslend-
inga t.d. í miðjum kosningaslag
einhverjum gögnum sem áttu að
tengja Einar Olgeirsson, þáver-
andi formann Sósíalistaflokksins,
við sovéskan njósnahring. Butr-
ick, og fleiri reyndar, telja þetta
einmitt hið mesta þjóðráð.
Gagnnjósnir
og fleira
Það kemur og fram í þeim
plöggum sem Hjörleifur rakti
efnislega, að sendiráðið banda-
ríska er um þetta leyti að greiða
fyrir því að fulltrúi í dómsmála-
ráðuneyti Bjarna Benedikts-
sonar fari til Bandaríkjanna að
kynna sér aðferðir FBI, Alríkisl-
ögreglunnar, í barátttu við kom-
múnista. Setja átti á fót gagnn-
jósnaþjónustu á íslandi sem ynni
með FBI og samsvarandi stofn-
unum í Skandinavíu.
Margt fleira kemur fram í þess-
um skjölum. Bandaríkjamenn
vilja tölvert vinna til að hafa áhrif
á kvikmyndaval bíóanna ís-
lensku, á fréttaflutning og skýr-
ingar íslenskra blaða - það er
m.a.s tölvert á dagskrá hvernig
efla mætti með biskupi landsins
einurð gegn kommúnisma. í til-
vitnunum sem Hjörleifur rakti
koma og fram ýmsar áhyggjur
sérkennilegar - t.d. telur Butrick
sendiherra Hermann Jónasson,
formann Framsóknarflokksins,
alveg sérlega hættulegan mann -
vegna þess að hann sé tækifæris-
sinni hinn mesti sem ávallt sé
reiðubúinn til að daðra við
kommúnista.
Þrlðjudagur 26. apríl 1988 ÞJÓÐVILJINN - SIÐA 13