Þjóðviljinn - 30.04.1988, Síða 5
INNSYN
Til hverra
er leikurinn
gerður?
Nafn Þórs Whiteheads sagn-
fræðingsins hefur verið allmikið í
fréttum að undanförnu. Það er
vegna umræðna á alþingi um
skýrslu sem menntamálaráð-
herra fékk hann til að semja og
ber titilinn „Skýrsla
menntamálaráðherra um frétt-
aflutning Ríkisútvarpsins 9. og
10, nóvember 1987 vegna upplýs-
inga frá Norðmanninum Dag
Tangen um utanríkismál ís-
lands“. Meginþættir hins svokall-
aða Tangen-máls, sem í byrjun
var kallað mál Stefáns Jóhanns
Stefánssonar, eru flestum kunnir.
Fréttnæm
ummæli
Fréttastofa Ríkisútvarpsins
vitnaði til ummæla Norðmanns-
ins þess efnis að hann hefði séð
bandarísk skjöl sem sýndu að
bandarískir leyniþjónustumenn
hefðu haft náið samband við Stef-
án Jóhann Stefánsson fyrrum for-
sætisráðherra og formann Al-
þýðuflokksins. Þegar á átti að
herða fann Norðmaðurinn ekki
ljósrit af viðkomandi skjali í fór-
um sínum og fór svo að fréttastof-
an harmaði „að heimild, sem hún
taldi ekki ástæðu til að véfengja,
skyldi reynast ótraust".
Fréttastofa Ríkisútvarpsins
hefur að sjálfsögðu margoft, líkt
og aðrar fréttastofur, vitnað til
ummæla nafngreindra manna án
þess að gengið væri eftir skjal-
legum heimildum um sannleiks-
gildi orða þeirra. En í þetta skipti
var eins og komið væri við opna
und og fjölmargir menn í valda-
stöðum, allt menn af hægri kanti
stjórnmálanna, heimtuðu að ein-
hverjum yrði refsað fyrir gáleys-
istal. Það dugði að þeirra mati
ekki að fréttastofan harmaði mál-
ið og það var ekki nóg að siða-
nefnd Blaðamannafélagsins úr-
skurðaði í málinu. Menn vildu
rannsóknarrétt og helst opinbera
hirtingu. Þess vegna var farið
fram á það að menntamálaráðu-
neytið léti gera skýrslu um málið.
Sérfræðingur
ráðinn
Ráðuneytið taldi að knappnóg
væri að fá einn mann til að vinna
verkið og sneri til Þórs White-
head. Verkefnið sem hann fékk
var tvíþætt. Flann skyldi leggja
mat á eftirfarandi: „1) Skjöl þau
um samskipti íslenskra og banda-
rískra stjórnvalda er gerð voru að
umtalsefni í fréttum og frétta-
tengdum þáttum í Ríkisútvarpinu
9. og 10. nóvember 1987. 2)
Vinnubrögð fréttastofu Ríkisút-
varpsins varðandi skjöl þessi.“
Þegar ráðherra lagði fram
skýrslu Þórs, sáu menn að
skýrslugerðarmaðurinn hafði
lagt megináherslu á síðara hluta
verkbeiðninnar og hann var
ómyrkur í máli. „Mál það sem nú
hefur verið reifað,“ segir hann,
„er í eðli sínu svikamál." Og síðar
í skýrslu sinni hnykkir hann á:
„Svik, sem framin eru undir yfir-
skini fræðimennsku, getur verið
erfitt að varast, ef kænlega er um
hnúta búið.“
Því miður lagði Þór Whitehead
ekki jafnhart að sér við fyrri þátt
verksins, að leggja mat á skjöl
þau sem vitnað hafði verið til í
fréttum útvarpsins, og er það
mikill skaði því að fár eða enginn
núlifandi maður hefur jafnmikla
þekkingu og hann á bandarískum
skjölum um íslensk málefni eftir-
stríðsáranna, skjölum sem verið
hafa leyniskjöl en verið lögð fram
til skoðunar 'samkvæmt banda-
rískum lögum eftir 25 ára
leyndarskeið. Þessi yfirburða-
þekking Þórs, sem komið hefur
fram í ýmsum stórmerkum rit-
smíðum hans, hefur styrkst við
það að hann hefur, einn allra ís-
lenskra sagnfræðinga, fengið að
sjá ýmis gögn forystumanna
Sjálfstæðisflokksins frá fimmta
áratuginum, m.a. dagbókarbrot
Ólafs Thors. Þessi mikla sér-
þekking hefði því átt að tryggja
nokkuð fróðlega úttekt á um-
ræddum skjölum. En nei! Því
miður var áherslan lögð á annað.
Lýðveldi
og herstöðvar
Sem dæmi um fróðlega ritsmíð
eftir Þór Whitehead má nefna
grein sem hann birti 1976 í Skírni,
tímariti hins íslenska bók-
menntafélags, undir heitinu
„Lýðveldi og herstöðvar 1941-
46“ og byggir mjög á bandarísk-
um leyniskjölum. Þar er fjallað
um merkilegan þátt íslenskrar
sögu: samningamakk íslenskra
ráðamanna við Bandaríkjamenn
um yfirráð og ítök Bandaríkja-
hers hér á landi, aðallega á Kefla-
víkurflugvelli.
Meirihluti íslendinga er alinn
upp við þá staðreynd að Banda-
ríkjaher ráði hluta af íslensku
landi. Menn þurfa að vera komn-
ir vel á sextugs aldur til að muna
eftir annars konar ástandi. En
þrátt fyrir hversdagsleik Banda-
ríkjahers í daglegri önn íslensku
þjóðarinnar er vera hans hér það
stór þáttur í sögu íslendinga að
allt það, sem skýrt getur hvernig
þetta langvinna hernám hófst,
hefur geysimikið gildi. Þess
vegna er umrædd Skírnisgrein
Þórs, og reyndar ýmsar aðrar rit-
smíðar hans, svo mikils virði.
Upphafið
var 1941
Sá grundvallarmunur var á
komu breska hersins hingað 10.
maí 1940 og þess bandaríska 7.
júlí 1941 að Bretar komu hingað
án þess að spyrja um leyfi en ís-
lenskir ráðamenn voru beittir
þrýstingi til að fara fram á her-
vernd Bandaríkjamanna, þó með
því skilyrði að „Bandaríkin
skuldbinda sig til hverfa á brott af
íslandi með allan herafla sinn á
landi, í lofti og á sjó, undir eins og
núverandi ófriði er lokið“. Þór
Whitehead hefur í skrifum sínum
leitt að því líkur að áætlanir
Bandaríkjastjórnar um varan-
legar herstöðvar hér á landi hafi
verið mótaðar eigi síðar en 1941.
Fyrirvari íslendinga var því til-
gangslaus.
Fljótlega eftir að heimsstyrj-
öldinni lauk í maí 1945 fór banda-
rísk herseta á íslandi að verða
vandræðaleg í augum heimsins.
Bandarískum sendimönnum á ís-
landi var því falíð að leggja á það
ofurkapp að ná samningum við
íslendinga. Fyrst var reynt að ná
samningum um herstöðvar til 99
ára en síðan um ótímabundin ítök
á Keflavíkurflugvelli. Banda-
rísku sendimennirnir sendu yfir-
boðurum sínum skýrslur um við-
ræðurnar við íslendinga og á-
standið í íslenskum stjórnmálum.
Á árunum 1944-1947 var við
völd Nýsköpunarstjórnin svo-
kallaða og var Ólafur Thors for-
sætisráðherra en auk sjálfstæðis-
manna og alþýðuflokksmanna
áttu sósíalistar aðild að stjórn-
inni. Ólafi Thors var mikið í mun
að halda þessari stjórn saman en
hann vissi að samningar um her-'
setu eða hernaðarítök yrðu henn-
ar banabiti.
Að neyta
allra bragða
í umræddri Skírnisritgerð Þórs
Whitehead er því lýst, stundum á
allt að því átakanlegan hátt,
hvernig Bandaríkjamenn þjarma
að Ólafi Thors, ýmist með kröf-
um um að hann hætti samstarfi
við „kommúnista" í ríkisstjórn
eða að hann drífi í gegn her-
stöðvasamninga. Þetta var leikur
kattarins að músinni þar sem öll
brögð eru leyfileg en kötturinn
einn er fær um að beita þeim. Eitt
af fjölmörgum skjölum, sem Þór
vitnar þarna í, er skýrsla sem
Dreyfus, sendiherra Bandaríkj-
anna á íslandi, sendi James F.
Byrnes utanríkisráðherra sínum
4. september 1946. Þarsegirm.a:
„ ... við verðum að neyta allra
bragða og knýja forsætisráðherra
til þess að krefjast tafarlausrar
ákvörðunar með eða á móti
samningsuppkastinu ... á þann
hátt, að hann leggi að veði pólit-
íska stöðu sína og þar með fram-
tíð stjórnarsamstarfsins ... Ekki
má gefa honum tóm til að koma
ábyrgðinni yfir á einhverja stofn-
un eins og alþingi. Þá yrði málið
ofurselt öllum duttlungum ís-
lenskra stjórnmála.“
Þarna er sendimaðurinn ekki í
stöðu áhorfandans heldur einn
þeirra sem mótar atburðarásina.
Ólafur Thors þumbaðist á móti
en gaf sig þó í lokin. Hvernig
skyldu skýrslurnar vera um þá
ráðherra sem telja íslandi skil-
yrðislaust best borgið í náðar-
faðmi Bandaríkjanna og mega
ekki til þess hugsa að ítök þeirra
hér á landi séu skert á nokkurn
hátt? Hvers konar áætlunum
starfa bandarískir sendimenn
eftir í viðskiptum við slíka fslend-
inga, hver er tilgangur þeirra með
viðræðum við ráðherra sem er
ekki að þvælast fyrir þeim á
nokkurn máta?
Til eru bandarískar skýrslur frá
1948 um viðræður við Stefán Jó-
hann Stefánsson en hann varð
forsætisráðherra eftir að Ný-
sköpunarstjórnin fór frá. En svo
virðist sem Þór Whitehead með
alla sína sérfræðiþekkingu hafi
aldrei séð þau skjöl, a.m.k. virð-
ist svör hans við fyrri spurningu
menntamálaráðherra grund-
völluð á þeirri hugsun að ekkert
skjal eins og það, sem hér verður
vitnað til, fyrirfinnist.
Afskipti af
mannaráðningum
Þann 23. mars 1948 sendir
fyrsti sendiráðsritari Bandaríkj-
anna í Reykjavík, Trimbel að
nafni, skeyti til bandaríska utan-
ríkisráðuneytisins þar sem sagt er
frá samræðum hans við Stefán Jó-
hann Stefánsson forsætisráð-
herra. Og þar hefur nú ekki al-
deilis verið látið sitja við að rabba
um góða veðrið. í skeytinu segir
m.a í lauslegri þýðingu:
„í samtali, sem forsætisráð-
herra fslands átti við mig fyrir
stuttu, sagðist hann hafa áhyggj-
ur vegna þess að fjöldi félaga í
kommúnistaflokknum ynni hjá
ríkinu og hefðu þeir fengið stöðu
meðan síðasta samsteypustjórn
sat að völdum en í henni voru
tveir kommúnistar ráðherrar.
Hann sagðist ætla að gera allt,
sem honum væri unnt, til að
koma öllum kommúnistum úr
ábyrgðarstöðum eða koma þeim í
stöður þar sem „þeir gætu lítinn
eða engan skaða gert“. Hr. Stef-
Hvers vegna þessi
lœtiútafNorð-
manninum Tang-
en? Erbúið að
finna skjalið sem
Tangen gatekki
fundið? Hvað er
það sem ekki má
talaum? Áað
hrœðafréttamenn
frá því að minnast
á ákveðin mál?
án Jóhann Stefánsson nefndi að
hr. Hendrik Ottósson, óður kom-
múnisti, hefði nýlega verið
leystur frá störfum sem frétta-
maður við Ríkisútvarpið, og
bætti því við að hr. Eysteinn
Jónsson menntamálaráðherra,
en undir hann fellur Ríkisútvarp-
ið, væri að leita að manni með
„heilbrigðar skoðanir“ til að ráða
í stöðuna."
í skýrslunni segir síðan frá því
að þeir félagarnir hafi rætt um
nauðsyn þess að fjarlægja úr
starfi þau Erling Ellingsen flug-
málastjóra og Theresíu Guð-
mundsson forstöðumann Veður-
stofunnar. Svo hafa þeir endað á
því að spjalla um það að utan-
ríkismálanefnd alþingis væri
sjaldan kölluð saman enda væri í
henni þingmaður Sósíalista-
flokksins.
Á skjali þessu kemur skýrt
fram að afrit af því er meðal ann-
ars sent til CIA, bandarísku
leyniþjónustunnar.
Spurningar
vakna
Oft er það þannig að svör við
spurningum fæða af sér nýjar
spurningar. Það á svo sannarlega
við um þau svör sem Þór White-
head gaf í skýrslu sinni við fyrri
spurningu menntamálaráðherra.
Óg hér birtast nokkrar þeirra.
1) Er hugsanlegt að ofangreint
skeyti frá Mr. Trimble sé það
skjal sem Dag Tangen vitnaði í
eftir minni en gat svo ekki fundið
þegar eftir var leitað?
2) Er hugsanlegt að þrátt fyrir
alla sérþekkingu sína hafi Þór
Whitehead ekki vitað um þetta
skeyti frá Mr. Trimble þótt það
hafi birst í HP í desember s.l. og
um það hafi verið fjallað oftar en
einu sinni hér í blaðinu á undan-
förnum mánuðum?
3) Er hugsanlegt að lætin í kring-
um Tangen-málið hafi verið sett á
svið til að hræða starfsmenn á
fréttastofum ríkisfjölmiðlanna
frá því að fjalla um ákveðin mál?
Sé það tilfellið má spyrja sem
svo: Hefur krossferðin lukkast
vel og er það henni að þakka að
Ríkisútvarpið hefur ekki fjallað
um ofangreint skeyti um látinn
heiðursmann né heldur ýmis
önnur bandarísk leyniskjöl sem
verið hafa til umræðu á alþingi
síðustu daga?
Laugardagur 30. apríl 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5