Þjóðviljinn - 08.05.1988, Blaðsíða 5

SUNNUDAGSPISTILL
„Brennivínið gefur
anda og snilli"
Blaðað ítímaritshefti um vímuna og menninguna
Hvers vegna drekka Finnar
öðruvísi en Danir? Hvers
vegna sýnist víman hafa öðru
hlutverki að genga á íslandi
en í Frakklandi? Hvers vegna
tengdist svonefnd uppreisn
æskunnar árið 1968 við mikla
hrifningu af hassi? - hass átti
að vera friðsamlegur og
skaðlitill þriðjaheimsvímugjafi
og fullkomin andstæða við hið
freka, árásargjarna og
heimsvaldasinnaða alkóhól
Vesturlanda.
Þetta eru fáeinar spurningar aí
ótal mörgum sem vakna þegar
menn skoða samhengi milli vímu-
gjafanotkunar og menningar-
ástands (og menning er þá haft
nokkuð svo opið hugtak). Þeir
hlutir voru á dagskrá hjá sex ung-
um fræðimönnum sem sátu sam-
an á skrafi undir fundarstjórn
Gests Guðmundssonar í janúar í
fyrra, og hafa síðan notað það
sem þeim fór í milli til að fylla
heilt hefti af tímaritinu Alko-
holpolitik, sem fjallar um alkó-
hólrannsóknir á Norðurlöndum.
Að stytta sér leið
Öll höfum við einhverjar hug-
myndir um þessa hluti. Við vitum
til dæmis að uppi hefur verið hér
á íslandi lífseig trú á alkóhólið,
sem gerir hinn feimna mælskan,
rýfur einangrun hins kvenmanns-
lausa, málar gráan hvunndags-
leikann rauðan og bláan og leysir
kannski úr herfjötrum skáldskap
og aðra snilld. „Brennivínið gef-
ur anda og snilli" segir í þekktu
kvæði, að vísu þýddu, en okkur
fannst endilega að þetta væri um
okkur og okkar vinskap við
Bakkus.
Við vitum líka að heldur hefur
þessi brennivínstrú verið á und-
anhaldi, hún er altént ekki eins
sjálfsögð og áður. Eitthvað hefur
gerst. Það er eins og fleiri okkar
átti sig fyrr á því, að sá sem skraf-
ar stíft við Baccho, hann er eins
og Fást sem gerir samning við
Djöfulinn um að stytta sér leið til
ásta, visku og afreka og lætur svo
sál sína í staðinn. Nema hvað
Djöfsi - hér Bakkus karl - hefur
rangt við - hann „skaffar" ekki
rétt, viskan snýst í rugl og afrekin
í afglöp og gamanið er gleymt um
leið ef nokkuð var og svo heimtar
sá skratti sálina alla löngu fyrir
dánardægur manna. Og er þá
ekki ráð að segja upp slíkum
samningi sem fyrst?
Frelsi til
að auglýsa
finnskan bjór
Tímaritsgreinarnar í Alko-
holpolitik eru um afmörkuð svið
og ástæðulaust að geta þeirra
allra eða reyna að spyrða þær
saman í víðfeðmar ályktanir. Hér
skal aðeins getið um tvær þeirra
og eru báðar finnskar - ástæðan
er m.a. sú að Finnar hafa mikið
skrifað um brennivínsmál og hafa
svipaða drykkjusiði og við ís-
lendingar, eða eins og þeir heita á
sérfræðingafrönsku: „hið finnska
drykkkjumynstur einkennist af
tiltölulega hóflegri heildarneyslu
og sterkri ölvunarhneigð". Með
öðrum orðum: menn drekka ekki
upp á dag hvern en þeim mun
meira þá drukkið er.
Christofíer Tigelstedt heitir
höfundur greinar um bjórauglýs-
ingar í finnsku sjónvarpi: það er
mál sem snýr að okkur af mörg-
um ástæðum. Það hefur verið
bannað í Finnlandi eins og á ís-
landi að auglýsa áfengi (það er
náttúrlega gert samt sem áður, en
þá með þeim laumulega hætti að
áfengis er neytt í svotil öllum bíó-
myndum og framhaldsþáttum „í
jákvæðu félagslegu samhengi").
Það er bannað að auglýsa áfengi -
en ekki bannað að auglýsa létt öl
eins og það sem hingað til hefur
verið leyft að selja og auglýsa á
íslandi. En nú kemur babb í bát:
það eru sömu fyrirtækin sem
framleiða létt öl sem má auglýsa
og framleiða sterkt öl - vöru-
merkin eru þau sömu, flöskurnar
svipaðar, liturinn og froðan nátt-
úrlega eins - þar með skilja allir
að auglýsingar á léttu öli (innan
við 2,25 % að styrkleika) eru um
leið laumuauglýsingar á sterku
öli. Það er semsagt verið að aug-
lýsa hið fagra og góða bjórlif.
(Þetta eigum við eftir að upplifa
allt saman). Þar með er farið að
tala um tvöfeldni og hræsni í
Finnlandi og niðurstaðan er nátt-
úrlega sú, að farið er að þrýsta á
með að leyfa að auglýsa allt
áfengi, annað sé „forræðis-
hyggja" (menn kannast við tón-
inn) - svo þurfi líka að gefa inn-
lendum brugghúsum betri tæki-
færi til að spjara sig í samkeppni
við erlenda framleiðendur sem
auglýsa í alþjóðlegum tímaritum.
Bjór er
betri karlmaður
Menn komast kannski ekki
ýkja „hátt upp“ af léttum bjór.
En vegna þess samhengis sem að
ofan greinir þarf engan að undra
þótt hinar leyfðu bjórauglýsingar
stefni fyrst og síðast að því að
kitla ímyndunaraflið með tilvís-
ununum til vímuheimsins, þar
sem undur gerast og stórmerki:
hlutirnir eru aðrir en þeir eru.
Christoffer Tigerstedt segir að
aðalefni finnskra bjórauglýsinga
sé í rauninni það, að í hverjum
karli (bjórheimur er karla-
heimur) búi eitthvað villt og
tryllt, að ekki væri nú úr vegi að
hann stigi yfir einhver þau tak-
mörk sem hvunndagsleikinn set-
urhonum.
í bjórauglýsingum, segirTiger-
stadt, koma fram þrjú öfl sem
leiða hið villta fram í manninum,
skora það á hólm með einum eða
öðrum hætti: þau eru konan, aðr-
ir karlar og náttúran. Konan er
stundum eins og hliðstæða bjórs-
ins: hvorttveggja er partur af því
að lifa flott og með stfl. En stund-
um er bjór eins og staðgengill
konunnar: sért þú einmana getur
þú alltaf kysst munn flöskunnar
fríðu, hún er innan handar þótt
konur vanti. Stríðsævintýrið er
enn algengara þema í bjórauglý-
singum: menn ríða galvaskir yfir
kastalabrýr í auglýsingum um
Karjalabjór: bardaginn leiðir
hetjuskapinn úr læðingi og bjór-
inn og víma hans einnegin. Enn-
fremur er ölið tákn friðar og sátta
milli manna að aflokinni glímu
strangri: drekkum allir sáttaskál
úr horni stóru. Og í þriðja lagi eru
ævintýri í glímu við náttúruna
mikið þema í þeirri viðleitni að
gera bjór sem mest aðlaðandi:
menn eru óralangt frá sfnum
hvunndagsleika, þeir klífa fjöll af
garpskap, róa niður flúðir á ein-
trjánungi eða temja ólma hesta -
og laun afrekanna er krús af öli.
Og niðurstaðan er...
Þetta er allt nokkuð skemmti-
legt. En þá kemur að öðru: einatt
finnst manni þegar fjallað er með
„fræðimannlegum" hætti um ým-
islegt af því sem menn hafa svo-
sem daglega fyrir augum í samfé-
laginu, að áður en lýkur eins og
detti botninn úr rannsókninni.
Það er bent á skemmtilegt sam-
hengi, sem menn hafa kannski
ekki tekið eftir, sjálfsagðir hlutir
eru færðir í hátíðlegan búning
sérfræðingamáls (og er niður-
staðan stundum eins og óvart
spaugleg), en hvað svo? Ekki
gott að vita. Til dæmis lýkur
þeirri grein sem hér var um fjall-
að á nokkuð svo afstrakt vanga-
veltum um það, hvort „skemmti-
legar og blæbrigðaríkar bjór-
auglýsingar" muni ekki fara for-
görðum ef slakað verður á
auglýsingabanni og leyft að aug-
lýsa sterkt öl, vín og líkjöra.
Strókur ó skallanum
Annar Finni, Tommi Hoikk-
ala, leggur út af frásögn götu-
stráksins Simo af föstudegi. í
Helsinki. Hann ætlar að
skemmta sér. Hann kaupir sér
fimmtán (sterka) bjóra. Hann
finnur lítið á sér eftir tíu bjóra.
Eftir fimmtán er eitthvað farið að
hrærast í skallanum á honum,
hann fer á járnbrautarstöðina og
húkkar stelpu. Þegar þær þarfir
eru afgreiddar langar hann í
meira brennivín: hann sér auman
alka með brennivínsflösku, lem-
ur hann í klessu og stelur brenni-
víninu. Síðan fer hann að hitta
vini sína og blása út á fullu: áður
en lýkur þjarma þeir nokkrir
saman að einhverjum djöfuls
pönkara blátt áfram vegna þess
að þeir kunna ekki við apafésið á
honum. Þessi „asfalthetja" (svo
heitir greinin) er tólf ára að aldri.
Höfundur greinarinnar tekur
saman margan fróðleik um
„götumenninguna sem samhengi
hetjunnar", um leiksvið hennar
og búninga og tungutak. Hann
kemur hinni dapurlegu eftiröpun
stráksins (sem Simo heitir) eftir
fullorðnum ölkum fyrir í settlegri
formúlu: „Simo gerir sýnilega
sérstæða víxlverkan æskulýðs-
menningarinnar og heims full-
orðinna, þar sem unglingarnir
taka til notkunar tjáningarmáta
heims fullorðinna, prófa sig í full-
orðinnahlutverkum og hæðast að
þeim stimplum sem fullorðnir
setja á unglinga - um leið og þeir
hæðast að sjálfum sér með því að
skilgreina sig með aðstoð sörnu
heita og hinir fullorðnu skilgreina
sig með“.
Jamm.það held ég.
Til hvers
að rannsaka?
Tommi Hoikkala fer samt
undir lokin að velta því fyrir sér,
til hvers þetta sé allt saman og
lýkur máli sínu á heldur svona
dapurlegum vangaveltum m.a.
um fræðimennina, þá sem rann-
saka ástandið, og hann skiptir í
hetjur og aumingja. Hann segir á
þessa leið:
„Fræðimaðurinn-hetjan trúir
ekki endilega lengur á félags-
fræðilega skynsemi sem ríkjandi
afl í samfélaginu. ( Guð sé oss
næstur, gerðu menn það ein-
hverntíma? -áb). En hann telur
það samt enn hafa mikla intell-
ektúel þýðingu að afhjúpa menn-
ingarlega lykla og merkingar, en
það þýðir að útvegun efniviðar er
barasta tæknilegt vandamál"
Þetta þýðir líklega að félagsfræði-
legar rannsóknir muni fáu
breyta, en kannski geti þær bætt
einhverju við skilning þess sem
við þær vinnur og þeirra sem nið-
urstöður lesa, sem eru náttúrlega
oftast sama fólkið. En svo er það
„fræðimaðurinn- vesalingurinn".
Um hann segir greinarhöfundur,
að hann „festist í siðferðilegum
vandamálum, rannsóknarstarfið
dregst á langinn og ekki tekst að
ljúka neinu vegna þess að fræði-
maðurinn veit ekki sjálfur hvað
hann eða hún eru að rannsaka og
hvers vegna".
Ekki er það nógu gott. Stund-
um þegar verið er að brýna fyrir
manni að það eigi að skoða hlut-
ina betur og rannsaka þá og út-
skýra, þá setur að manni vissan
óhug við tilhugsun um stóra sali
og endalausa ranghala, fyllta
með skjölum og gögnum sem
enginn veit hvað við á að gera.
Og þá læðist að eyranu langt úr
fortíðinni þessi setning hér.
„Heimspekingarnir hafa til þessa
fengist við að útskýra heiminn.
Nú er það komið á dagskrá að
breyta honum“. Menn kannast
við þann sem svo mælti, hann hét
Karl Marx. Og þessi orð virðast
eiga alveg sérstaklega vel við
þann vímuheim, sem þenst svo
ört út nú um stundir og gleypir
menn og borgir og lönd og ríkis-
stjórnir eins og fara gerir.
Sunnudagur 8. maí 1988 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5