Þjóðviljinn - 29.05.1988, Blaðsíða 11

.

Eftir friöun hefur birki og víðir dreift sér um Skaftafellsheiðina. I baksýn gnæfir Hvannadalshnúkur.
af ljósum og beinvöxnum birkit-
rjám. Sumir telja að tré þaðan
myndu hreppa fyrsta sætið ef efnt
væri til fegurðarsamkeppi milli ís-
lensks birkis.
Ekki má gleyma giljunum í
Skaftafelli sem mörg eru mjög
falleg og gróðursæl. Fjöldi fossa
er í þeim og flestir í Vestragili,
sem geymir einn af gimsteinum
þjóðgarðsins. Það er Svartifoss
með sinni sérstæðu stuðlabergs-
umgerð. Neðst í Vestragili er lítill
lundur er nefnist Lambhagi. Þar
var um 1950 plantað greni og al-
askaösp og stinga þau tré nokkuð
í stúf við annan gróður í Skafta-
felli. Hér geta menn hugleitt
hvort ræktun erlendra trjáa sé
alltaf til bóta, eða hvort betur fari
að láta náttúruna hafa sinn gang á
sumum stöðum.
Skyggnsttilfjalla og
vatna
Tilkomumikil jöklaumgerð og
fagurmótuð fjöll blasa við á þrjá
vegu. í austri gnæfir Öræfajökull
með hæsta tindi íslands, Hvanna-
dalshnúk (2119 m). í forgrunn er
Hafrafell með óárennilegum
klettum sem nefnast Illuklettar.
Upp úr fjallinu skaga sérkenni-
legar móbergsstrýtur og má þar á
meðal finna Efri- og Fremri-
Menn. Upp af Skaftafellsheiði
rísa Kristínartindar og að baki
þeim Skarðatindur. Á Kristínar-
tinda er frekar auðvelt að ganga
þó á brattann sé að sækja upp á
efsta tindinn, sem er í 1126 m
hæð. Laun erfiðisins eru frábært
útsýni til allra átta. í vestri girða
Skaftafellsfjöll Morsárdalinn.
Þar er víða litskrúðugt líparít og
inn í Kjós á samspil lita og berg-
forma sér varla hliðstæður.
Langstærstur hluti þjóðgarðs-
ins er hulinn jökli. Þrír skriðjökl-
ar eru innan hans, Skeiðarár-,
Skaftafells- og Morsárjökull. Ár-
ið 1984 var þjóðgarðurinn stækk-
aður úr 500 ferkflómetrum í 1600
og var það gert til að sá hluti
Vatnajökuls sem telst ákomu-
svæði þessara skriðjökla félli
undir friðunarákvæði þjóðgarðs-
ins.
Undan sporðum skriðjöklanna
falla samnefndar jökulár og
framan við Morsárjökul hefur
myndast lítið jökullón. Af ánum
er Skeiðará vatnsmest og fellur
hún að hluta meðfram Vestur-
brekkunum í Skaftafellsheiði.
Hún er þekkt fyrir gífurleg hlaup
sem komu í hana fyrr á tímum og
þakti vatnsflaumurinn stundum
mestallan Skeiðarársand. Ganga
má að upptökum hennar þar sem
hún sprettur undan austursporði
Skeiðarárjökuls. Til að komast
þangað þarf fyrst að vaða Morsá,
sem hefur verið óbrúuð frá 1984
er göngubrú sem þar var gaf sig í
vatnavöxtum. Búið er að tryggja
fé af vegalögum til að smíða nýja
brú og hefjast framkvæmdir lík-
lega í haust.
Skeiðarárhlaup og
afleiðingar þeirra
Til að fá smá innsýn í hversu
mikilvirk jöklar og jökulvötn eru
við mótun lands, má skoða hvaða
breytingar hafa orðið í Skaftafelli
síðustu aldir.
Veðurfar hefur bein áhrif á
þykkt jökla, sem síðan ræður út-
breiðslu skriðjökla og vatns-
magni ánna er frá þeim renna.
Frá 1550-1920 var köld veðrátta
hér á landi, en með hlýnandi
veðri á þessari öld hafa skriðjökl-
ar hopað mikið. Fram yfir 1940
náðu Skaftafells- og Svínafells-
jökull saman framan við Hafra-
fell og höfðu líklega gert frá því
um 1700. Nú er breitt bil á milli
þeirra og gróður óðum að festa
rætur þar sem áður lá ís.
Hlaupin í Skeiðará hafa líka
tekið breytingum. Þau eiga rætur
að rekja til jarðhitasvæðisins í
Grímsvötnum, lengst inn á
Vatnajökli. Vatn safnast þar í ös-
kju sem tæmist með vissu millibili
og streymir þá vatn undir
Skeiðarárjökul og fram á sand-
ana. Á kuldatímabilinu komu
hlaup á um 10 ára fresti og voru
þau mun stærri en verið hefur
eftir 1938. Síðan þá hafa liðið 4-6
ár á milli hlaupa og skaði af þeim
hefur verið fremur lítill, enda
hafa þau haldið sig í farvegi ár-
innar. í tengslum við brúarsmíð-
ina voru byggðir stórir varnar-
Sunnudagur 29.
garðar og ættu þeir að halda með-
an ekki verða breytingar á stærð
hlaupanna.
Á 18. og 19. öld eyðilagði
vatnaágangur mikið af landi
Skaftafellsbænda. Þar sem nú er
sandur framan við brekkurnar
var áður gróið undirlendi og
slægjulönd. Áætlað er að frá
1870-1970 hafi sandurinn hækkað
um allt að 10 metra neðan við
Skaftafellsbrekkur. Hér veldur
mestu gífurlegur framburður í
Skeiðarárhlaupum og er ekki tal-
ið ólíklegt að stórt hlaup eins og
var 1938, beri með sér um 100
miljónir tonna af aur.
Margar minjar hafa grafist í
sandinn, m.a. gamla bæjarstæðið
í Skaftafelli. Bærinn stóð skammt
austan við Eystragil og ef vel er
gáð má enn sjá rústir af hlöðu-
gafli neðan við Gömlutún. Laust
fyrir 1850 þótti ekki lengur vært á
þessum stað og var bærinn fluttur
100 m ofar, í Bölta. í Skaftafelli
var þá orðið þríbýli, því bæirnir
Sel og Hæðir höfðu verið reistir
upp í brekkunni tæpum 20 árum
áður. Bærinn sem nú stendur í
Seli var byggður 1912 og er hann í
umsjá Þjóðminjasafnsins. Unnið
hefur verið að endurbótum á
honum og gefst gestum vonandi
tækifæri á að skoða hann er því
verki lýkur.
Margt hefur dunið
yfirgóða bújörð
Saga búskapar í Skaftafelli nær
aftur á landnámsöld. Þar var
þingstaður til forna og sóttu þing-
ið bændur er bjuggu milli Lóns-
heiðar og Sólheimasands. Á 17.
öld komst jörðin í konungseign
og helst svo til 1836, er ábúendur
keyptu hana.
Frá náttúrunnar hendi var
Skaftafell góð bújörð, en á ýmsu
hefur gengið vegna návígis við
óblíð náttúruöfl. Örlagaríkast
var gosið í Öræfajökli 1362, sem
lagði sveitina í eyði í um 40 ár.
Fyrir þetta gos var blómleg byggð
í Héraði milli sanda, eins og
byggðin hét þá. Öskufall og
vatnsflóð grönduðu 30-40 jörð-
um og var Skaftafell meðal þeirra
fáu sem flutt var á aftur. Öræfa-
maí 1988 ÞJÓÐVILJINN. - SÍÐA 11
SÝNDU
FYRIRHYGGJU
SKÓLABÓK
STYRKIR DIG
í NÁMI
Með sparnaði á Skólabók ávaxtar þú
sumarlaunin og ávinnur þér um leið lánsréttindi.
Hringdu eða líttu inn og kynntu þér
möguleikana sem hún gefur þér.