Þjóðviljinn - 31.05.1988, Blaðsíða 5

VIÐHORF
Era stéttastjómmál úrelt?
Pað er eðli okkar tíma að allar
stofnanir úreldast, en það er líka
eðli stofnana að halda í líf sitt svo
lengi sem þess er kostur. Jafn-
framt er eyðingarmáttur samfé-
lagsþróunarinnar oft meiri en
sköpunarmátturinn, þannig að í
stað þess úrelta kemur ekkert
jafn haldfast. Pá halda menn í
það gamla, en það hefur um leið
breytt merkingu sinni. Stofnan-
irnar hafa misst tök sín á fólkinu,
en lifa innantómri tilveru vegna
þess að ekkert hefur komið í
þeirra stað.
í þessu ljósi má skoða nánast
hvaða samfélagssvið sem er trú,
menningu, menntun, hvunndags-
siði o.s.frv. Út frá því má líka sjá
margt skýrara í stjórnmálum.
íslensk stjórnmál breyttust á
afgerandi hátt á árunum upp úr
1916, og Ólafur Ragnar Gríms-
son var ennþá Framsóknarmaður
þegar hann orðaði þetta sem svo,
að stéttastjórnmál hefðu leyst
sjálfstæðisstjórnmál af hólmi.
Pessi breyting gekk hratt fyrir sig;
á einum áratug leystust
stjórnmálaflokkar sjálfstæðisbar-
áttunnar upp og hurfu inn í stétt-
aflokkana.
Sú spurning sem menn verða
nú að skoða í alvöru, er hvort
ekki séu að verða svipuð hvörf í
íslenskum stjórnmálum; því
tímabili, sem hófst 1916 sé að
ljúka og nýir tímar að renna upp.
A undanförnum árum hafa marg-
ir velt þessari spurningu fyrir sér.
Til dæmis boðaði Vilmundur
Gylfason straumhvörf í
stjórnmálum; í þokukenndum
kenningaheimi hans stóðu nú-
tímaleg, siðræn og menningarleg
vinnubrögð í stjórnun andspænis
þeim spillingarbastarði sem átök
stéttanna höfðu getið af sér. í
hugmyndafræði Kvennalistans
liafa andstæður karlveldis og
hinna mjúku kvenlegu gilda leyst
stéttaátökin af hólmi.
Ég ætla ekki að fara hér í
saumana á þessum kenningum,
en nefna að innan félagsvísind-
anna hafa komið fram almennar
kenningar sem ganga í sömu átt.
Til dæmis halda hinir þekktu
fræðimenn Júrgen Habermas og
André Gorz því fram að stéttir
séu ekki lengur öxull samfélagsá-
taka. Peir vísa báðir til hreyfinga
umhverfissinna, íbúasamtaka,
kvennahreyfingar og annarra
nýrra félagsiegra hreyfinga. Pær
heyi ekki baráttu um skiptingu
auðsins heldur fyrir manneskju-
legu umhverfi á móti vélrænum
lögmálum tækni og efnahags-
mála. Þessi nýi öxull skipti þjóð-
sem það hafði til skamms tíma, ef
það hefði ekki tekið upp á sína
arma hagmunagæslu fyrir lands-
byggðina. þar sem meira máli
skipti að halda gildisaukanum
heima í héraði en að jafna
lífsgæðunum þar. Allir
Á sama tíma hefur verkalýðs-
stéttin líka greinst töluvert í sund-
ur, bæði efnahagslega og menn-
ingarlega. Stéttaandstæðurr.ar
hafa því ekki orðið skýrari, eins
og Marx spáði ranglega fyrir um,
en þær eru engu að síður fyrir
Gestur Guðmundsson skrifar:
„Sú spurning sem menn verða nú að
skoða afalvöru, er hvort ekki séu að
verða svipuð hvörfí íslenskum
stjórnmálum og urðu við stofnun
fullveldis, þegar stéttastjórnmál leystu
sjálfstœðisstjórnmál afhólmi. “
félagsþegnunum upp á allt annan
hátt en stéttabaráttan gerði. Ha-
bermas orðar það svo að kerfið
standi gegn lífheiminum. Gorz
segir að auðvaldið, viðskipta-
geirinn og iðnaðarmenn/
verkamenn í föstum stöðum
standi saman um áframhaldandi
útþenslu þess sem er, en
menntaðar millistéttir, atvinnu-
leysingjar og meginþorri kvenna
geti náð saman um að leggja
áherslu á önnur verðmæti.
Ef þessi kenning væri rétt,
gætu forsvarsmenn stéttaflokk-
anna byrjað að pakka saman eða
farið að huga að pólitísku fram-
haldslífi í stjórnmálahreyfingum
af nýrri gerð. rétt eins og gerðist
með kempur sjálfstæðisbarátt-
unnar á fyrstu árum fullveldis.
Ég held hins vegar að það sé
bráðræði að gefa út dánarvottorð
á stéttastjórnmálin. Menn verða
kannski fyrst að gera sér grein
fyrir því að stéttastjórnmál síð-
ustu sjötíu ára hafa aldrei verið
hrein og tær átök verkalýðs og
auðvalds. Þessar grundvallarand-
stæður kapítalismans hafa aldrei
litað stjórnmálin til fulls, heldur
hafa millistéttir í dreifbýli og
þéttbýli alltaf farið með einhvers
konar úrslitavöld, og andstæður
dreifbýlis og þéttbýlis leikið stórt
hlutverk. Pannig hefði Alþýðu-
bandalagið aldrei náð þeim styrk
stjórnmálaflokkar á íslandi hafa
tekið að sér hagsmunagæslu fyrir
flókin bandalög hópa úr mismun-
andi stéttum.
Hið nýja er að þessi bandalög
hafa riðlast og nýir hópar hafa
myndast og sótt fram á vígvöll
stjórnmálanna. Allir stjórnmála-
flokkar reyna að biðla til nýrra
hópa og þeirra sem hreyfing er á,
einkum hinna ört vaxandi milli-
stétta, sem reyndar eru af ýmsum
toga. Alls kyns fólk reynir að öðl-
ast efnahagslegt sjálfstæði. Verð-
bólgan og neikvæðir raunvextir
var lengi þeirra skjól, en á allra
síðustu árum hafa skapast ný
vatnaskil; hluti þessa hóps fleytir
rjómann ofan af háum raunvöxt-
um, en aðrir borga þá og riða á
barmi gjaldþrots. í þessu grugg-
uga vatni fiska bæði „ábyrgir
stjórnmálamenn" núverandi
stjórnarflokka og Borgaraflokk-
urinn. Á hinn bóginn hefur sér-
menntuð millistétt líka greinst í
sundur; sumir eru nálægt kjöt-
kötlum viðskiptanna og selja sér-
menntun sína í braski dýrt, aðrir
vinna eins konar björgunarstörf í
lífsgæðakapphlaupinu, reyna að
efla menningarleg verðmæti á
tímum fallandi verðgildis þeirra
eða tjasla upp á það fólk sem fell-
ur útbyrðis í lífróðri frjálsar sam-
keppni.
hendi og því er það ekki rétt að
tímabili stéttastjórnmála sé lok-
iö. Verði sú skoðun ofan á er það
þungur sigur fyrir þá yfirstétt sem
vill ekki heyra minnst á stétta-
skiptingu. Meginandstæður
samfélagsins eru hvorki á milli
karls og konu séu spillingar og
siðgæðis, heldur hinna siðspilltu
gróðalögmála og þeirra mann-
legu eiginleika, sem gróðaöflin
nærast á en eyðileggja um leið.
Pað er oftúlkun og rangtúlkun á
þeim breytingum sem orðið hafa
að kalla þær upplausn stéttaand-
stæðnanna, heldur þurfa þeir sem
vilja berjast fyrir auknu félags-
legu réttlæti að átta sig á eðli
þeirra breytinga og vinna að
niyndun bandalags með þeim
stéttum og stéttahópum sem
vænlegastir eru til að vilja aukið
réttlæti. í slíku starfi eru engir
flokkar heilagar kýr, heldur þarf
að breyta þeim, sameina þá eða
jafnvel leggja þá niður ef nauð-
syn krefur.
Pað stéttabandalag sem eink-
urn getur orðið boðberi nýrra
tíma, er bandalag þeirra milli-
stétta sem vinna að framleiðslu
eða varðveislu mannlegra verð-
mæta og þess hluta verkalýðs-
stéttarinnar sem ekki tekur við
molunum frá veisluborðum
auðvaldsins, heldur vinnur undir-
stöðustörfin. Að nokkru leyti
hefur tekist að mynda þetta
bandalag innan Kvennalistans:
vinnubrögð þeirra og málflutn-
ingur höfðar til beggja hópa. Mér
finnst ekki heldur nein ástæða til
þess að harma það að sumar for-
stjórafrúr kjósa Kvennalistann -
ég veit ekki heldur til þess að Al-
þýðubandalagið hafi nokkurn
tíma fúlsað við atkvæðum for-
stjóra fremur en annarra. En á
meðan Kvennalistinn tekur ekki
af skarið um að hann getur ekki
þjónað verkakonunni og for-
stjórafrúnni jafnt, á meðan hann
skirrist við að viðurkenna sósíal-
ismann sem leiðarljós umbóta-
starfsemi sinnar, þá er þörf á sósí-
alískum flokki eins og Alþýðu-
bandalaginu.
Pað er eitt helsta ólán Alþýðu-
bandalagsins að innan þess hefur
orðið vaxandi tortryggni meðal
talsmanna verkalýðs og milli-
stéttarhópa. Meginforsenda þess
að slíkri tortryggni verði eytt, er
að innan flokksins skapist lýð-
ræðislegur vettvangur grasrótar-
starfs; þegar fólk sest saman,
finnur það hvort hjörtun slá í
takt, hvað sem líður tortryggnis-
tali sjálfskipaðra stéttarleiðtoga.
Vitneskjan um þessa nauðsyn
skóp fyrir fáum misserum hug-
takið „lýðræðiskynslóð"; hún
hefur að vísu komið sínum kandí-
dat í formannsstól, en því miður
bólar ekki enn á þeirri lýðræðis-
vakningu sem þarf. Enn vantar
töluvert á að menn skilji almennt
að frelsisbarátta alþýðunnar þarf
að fá á sig form sem svarar til
inntaks hennar: baráttu fyrir lýð-
ræði.
Enn eru stærstu verkefnin
óunnin til aö gera raunverulega
lýðræðisbyltingu innan Alþýöu-
bandalagsins. Pað er líka verk-
efni róttækra allaballa að efla
samstarf við félagshyggjuöfl í
Kvennalista, Alþýðuflokki og
jafnvel Framsóknarflokki. Hér
er ég að tala um samstarf grasrót-
arinnar, sem getur knúið leiðtog-
ana til að vinna saman af heil-
indum að þeim samfélagsumbót-
um sem þessi öfl hafa skuldbund-
ið sig til.
Gestur Guðmundsson er félagsfræð-
ingur og vinnur við ritstörf. Hann er
um þessar mundir fastur þriðjudags-
penni á Þjóðviljanum.
Opið svarbréf til stjómar SSA
Hjörleifur Guttormsson skrifar
Ég þakka ykkur fyrir bréf sem
þið senduð „til þingmanna
Austurlandskjördæmis og ann-
arra landsbyggðarþingmanna",
dagsett 27. apríl 1988. Það barst
mér meðan Álþingi var í önnum
áður en ríkisstjórnin gaf þinginu
frí og tók löggjafarvaldið í sínar
hendur. Þingmenn Austurlands
hafa ekki enn sest niður til að
ræða erindi ykkar í sameiningu,
en ég vona að til slíks fundar
verði boðað innan tíðar.
Mér er ljóst að mikil alvara býr
að baki erindi ykkar. Það er
óvenjulegt að hópur manna, sem
stutt hefur ólíka stjórnmála-
flokka sameinist um ávarp sem
þetta, þar sem harður dómur er
kveðinn upp yfir ríkjandi stefnu í
löggjafarstarfi og landsmálum að
þvíerlandsbyggðinasnertir. Bréf
ykkar er mjög tímabær viðvörun
til allra þeirra sem tekið hafa að
sér trúnaðarstörf fyrir lands-
byggðarfólk og haft geta áhrif á
þróun mála.
Ég tek eindregið undir áhyggj-
ur ykkar. Landsbyggðin sem
heild er í hættu. Atvinnulíf
byggðarlaganna hefur verið að
veikjast vegna efnahagsstefnunn-
ar sem fylgt hefur verið. Útflutn-
ingsatvinnuvegirnir sem eru
burðarásinn í atvinnulífi lands-
byggðarinnar hafa búið við
versnandi afkomu og útgjöld
þeirra hafa vaxið óðfluga, ekki
síst fjármagnskostnaður. Geta
þessara greina til þróunar og til
að greiða starfsfólki sómasamleg
laun hefur minnkað að sama
skapi. Fjármagnið hefur verið
flutt burt frá landsbyggðinni og
birtist m.a. í stórfelldum fjárfest-
ingum og þenslu á höfuðborgar-
svæðinu.
Vegna samdráttar og langvar-
andi skipulagsleysis í landbúnaði
er þröngt fyrir dyrum hjá mörgu
sveitafólki. Par á sér stað stór-
felld eignaupptaka og margir
bændur munu að óbreyttu standa
slyppir upp frá jörðum sínum.
Þessi öfugþróun í sveitum hefur
þegar haft mjög neikvæð áhrif á
þéttbýli og þjónustukjarna víða
um land.
Stefnan gagnvart sveitarfé-
lögunum og mismunun í gjald-
töku fyrir opinbera þjónustu hef-
ur aukið stórlega á það misrétti
sem íbúar landsbyggðarinnar búa
við og veikt verulega getuna til
viðnáms. Stöðnun í íbúðabyg-
gingum og fækkun íbúa víðast
hvar utan höfuðborgarsvæðisins
eru hættumerki sem enginn getur
litið fram hjá. Svo langt er nú
gengið að í skýrslu Byggðastofn-
unar fyrir árið 1987 er talað um
nauðsyn á samdrætti varðandi
opinberar framkvæmdir og upp-
byggingu þjónustu á landsbyggð-
inni „meðan ekki er sjáanlegt
neitt lát á hinni neikvæðu byggð-
aþróun.“
Á öllum þessum sviðum þarf
að verða stefnubreyting strax.
Því lengur sem hún dregst þeim
mun meira átak þarf til að vinna
upp það sem tapast hefur og
framtíð byggðanna verður óviss-
ari.
í bréfi ykkar hvetjið þið þing-
menn úr landsbyggðarkjördæm-
um til að endurskoða vinnubrögð
sín og snúa bökum saman um
hagsmuni landsbyggðarinnar.
Sannarlega væri æskilegt að það
gerðist. Ég vek athygli á að þeir
sem standa að ríkisstjórn á hverj-
um tíma ráða mestu um ferðina.
Svo virðist sem landsbyggðar-
þingmenn í stjórnarflokkunum
„nái ekki vopnum sínum" eða
þekki ekki sinn vitjunartíma. Af
hálfu ýmissa þingmanna er þó
áreiðanlega til staðar viss vilji til
samstöðu um málefni lands-
byggðarinnar þvert á flokksviðj-
ar. Ég staðhæfi a.m.k. að meðal
stuðningsmanna og forystu-
manna Alþýðubandalagsins jafnt
í þéttbýli sem dreifbýli er ríkur
skilningur á stöðu landsbyggðar-
innar.
í þessu sambandi vísa ég til
stefnu Alþýðubandalagsins og
verka flokksins í ríkisstjórnum á
liðinni tíð svo og til fjölda mála á
undanförnum þingum sem miða
að því að leiðrétta stöðu lands-
byggðarinnar. Frá síðasta þingi
má í því sambandi nefna frum-
varp um afnám skerðingar á
Jöfnunarsjóði og tillögur um
endurskoðun á tekjustofnum
sveitarfélaganna.
Af málum sem undirritaður
hafði frumkvæði að á síðasta
þingi má nefna tillögu um stuðn-
ing við tækniþróun í fiskiðnaði,
tillögu sem samþykkt var sem á-
lyktun Alþingis um athugun á
flugfargjöldum „með sérstöku
tilliti til hárra fargjalda í innan-
landsflugi", tillögu um
jarðgangnaáætlun, og tillögu um
sama gjald fyrir símaþjónustu. Á
fyrri þingum hef ég flutt tillögur
um nýja byggðastefnu og vald-
dreifingu til héraða og sveitarfé-
laga. Flest ef ekki öll þessi mál
hafa fengið jákvæða umsögn á
vettvangi stjórnar SSA og eru
ykkur því vel kunnug.
Ég bið ykkur að skilja ekki orð
mín svo, aö ég telji að nóg sé að
vísa til liðinnar tíðar. Það eru at-
hafnir í nútíð og framtíð sem um
er spurt og eiga að vera mæli-
kvarðinn á pólitískan vilja
manna.
úm leið og ég fagna þeim bar-
áttuhug sem fram kemur í erindi
ykkar lýsi ég mig áfram reiðubú-
inn til að vinna að því jafnt innan
Alþingis og utan að leiðrétting fá-
ist á stöðu landsbyggðinnar og
lífsaðstöðu fólks óháð búsetu og
efnahag.
Neskaupstað,
á hvítasunnudag 1988
Hjörleifur Guttormsson