Þjóðviljinn - 07.06.1988, Side 5
VIÐHORF
Er samvinnuhreyfingin að hnini komin?
Reynir Ingibjartsson skrifar
Þaö er mat margra sem þekkja
samvinnustarfið hvað best í þessu
landi, að samvinnuhreyfingin ís-
lenska sé nú á meiri tímamótum
en nokkurn tímann áður. Allt
hjálpast þar að. Nánast allir
rekstrarþættir eiga í erfiðleikum
samtímis, skipulagsmál í mikilli
óvissu, mannaskipti í forystu og
hugmyndafræðin og ímyndin
orðið fyrir hverju skipbrotinu á
fætur öðru. Á 100 ára afmæli
hreyfingarinnar árið 1982 andaði
frekar hlýju frá almenningi. Nú
er nánast í tísku að kasta steinum
að samvinnustarfinu og fáir
hreyfa andmælum. Hundrað ára
sagan var nánast samfelld sókn-
arsaga. Nú hallar undan fæti og
þeir svartsýnustu segja hrundans-
inn hafinn. Þeir sem hafa helgað
þessari hreyfingu lífsstarfið
spyrja nú - til hvers?
Hverju hefur
100 ára starf
skilað okkur?
Við sem höfum starfað í sam-
vinnuhreyfingunni á undanförn-
um áratugum höfum mörg hver
talið okkur trú um að málstaður-
inn væri góður. Við værum ekki
aðeins að sækja okkur lifibrauð,
heldur hefði samvinnustarfið
ekki síst þann tilgang að bæta
okkar samfélag, stuðla að sam-
starfi fólks, auka jöfnuð, treysta
byggðina í landinu, færa fólki
vald yfir atvinnutækjum, efla lýð-
ræðið, að taka á saman, að sam-
vinnan væri betri leið til að
þroska okkur og bæta en sam-
keppnin ein.
Við höfum líka vissulega haft
fyrir okkur dæmin um árangurinn
í miklum umsvifum um land allt í
öllum höfuðatvinnuvegum þjóð-
arinnar. Á góðum stundum hefur
verið talað um einhverja öflug-
ustu samvinnuhreyfingu í heimi
miðað við umsvif þjóðfélagsins.
En hverjir hafa ráðið ákvörðun-
um og athöfnum þessa risa sem
andstæðingarnir kalla auðhring?
Kannski hafa sífellt færri og færri
ráðið meiru og meiru. Félags-
mennirnir og starfsmennirnir
orðið að áhorfendum, sérkennin
horfið smátt og smátt og sam-
vinnuhugsjónin orðið í reynd að
venjulegum bíssniss.
Uppar í stað
félagsfrömuða
Fram að síðustu heimsstyrjöld
byggðist samvinnustarfið á sam-
tvinnun hugsjóna og hagsmuna.
Þegar Vilhjálmur Þór tók við
starfi forstjóra í stríðslok uxu um-
svifin gífurlega og til varð það
Samband og dótturfyrirtæki ým-
iss konar, sem við þekkjum í dag.
Stór atvinnuveitandi með marg-
þættan rekstur og mikil ítök hjá
æðstu stjórn þjóðfélagsins. Á 30
ára starfsferli Erlendar Einars-
sonar styrktust stoðirnar og
höfðu stuðning hver af annarri -
en undirstaðan - félagsmennirnir
fjörutíu þúsund, starfsmennirnir
tíu þúsund og viðskiptavinirnir
ótalmörgu - allt fólkið á „gólf-
inu“ varð stöðugt ómeðvitaðra
um það, að þetta völundarhús
væri þess eign og þess tæki.
í byrjun þessa áratugar kom ný
kynslóð stjórnenda fram á sjón-
arsviðið. Þeir byrjuðu ekki sem
sendlar heldur komu margir
beint frá umsvifamiklum fyrir-
tækjum og stofnunum utan sam-
vinnuhreyfingarinnar. Með hag-
ræðingu, arðsemismarkmiðum,
fjármagnsfyrirtækjum, skulda-
bréfasölu og markvissri stjórnun
átti að leysa málin. Erlendur Ein-
arsson og fleiri af hans kynslóð
Frá aðalfundi Sambandsins í fyrra. „Nú hallar undan fæti og þeir svartsýnustu segja hrunadansinn hafinn.
Þeir sem hafa helgað þessari hreyfingu lífsstarfið spyrja nú - til hvers?“
voru að láta af störfum og nýir
menn að taka við. Þessir nýju
menn sinntu lítið félagsmála-
vafstrinu og sjóndeildarhringur-
inn náði kannski lítið útfyrir nöf-
uðborgarsvæðið. í reynd tók að
halla undan fæti í rekstrinum og
menn höfðu á orði að fyrrv. for-
stjóri hefði setið 2-3 árum of lengi
í sínu starfi a.m.k.
Vestanvindurinn
í þessari stöðu litu margir í
vestur til kraftaverkamannsins í
Iceland Seafood. Valur Arnþórs-
son kaupfélagsstjóri og formaður
stjórnar Sambandsins væri að
vísu hæfur maður að stjórna sam-
tímis umsvifamiklum rekstri og
margslungnum félagslegum þátt-
um, en það þyrfti nýja og ferska
vinda. Guðjón B. Ólafsson gerð-
ist forstjóri.
Ég var sannarlega í hópi hinna
mörgu sem fögnuðu komu Guð-
jóns til starfa hér heima og átti
notalegar endurminningar um
samskipti við hann frá fyrri tíð.
Þó blundaði með mér sá beygur
að e.t.v. hefði starfsvettvangur-
inn vestan hafs ekki verið sá
heppilegasti til að byggja á, þegar
takast þurfti á við margþættan
vanda hérlendis.
Þegar skoðaður er ferill stjórn-
enda í atvinnulífinu sem annars
vegar hafa starfað um skeið í Evr-
ópu og hins vegar í Bandaríkjun-
um, kemur í ljós að brautin er
misjöfn þegar kemur að því að
starfa aftur á íslandi. Sambandið
hefur um langt árabil haft við-
skiptamiðstöðvar í Evrópu og
þær hafa skipað mikilvægan sess í
starfsreynslu manna. Hjá fisk-
vinnslufyrirtækjunum í Banda-
ríkjunum hefur margur hætt
störfum með skjótum hætti og
starfsferill á íslandi orðið
skrykkjóttur. Svokallað rekstrar-
umhverfi og lífsstíll í Bandaríkj-
unum er vissulega annað en hér.
Viðhorf mótast mikið af því um-
hverfi sem hver og einn lifir og
hrærist í og viðhorf og athafnir
núverandi forstjóra eru í takt við
ýmis einkenni bandarísks at-
hafnalífs.
Hinn nýi stíll
Margur félagshyggjumaðurinn
hefur orðið til þess að kenna
frjálshyggju og nýfrjálshyggju
um það undanhald félagslegra
viðhorfa, sem mátt hefur horfa
upp á síðustu árin. Og menn hafa
þrátt fyrir margvíslega gagnrýni á
samvinnuhreyfinguna, talið hana
mikilvægan hlekk gagnvart sókn
frjálshyggjunnar. Postular frjáls-
hyggjunnar hafa bent á sínar fyr-
irmyndir í Bandaríkjunum, Bret-
landi og Hong Kong. Nú er hins
vegar talað um það úr höfuð-
stöðvum Sambandsins, að fyrir-
tæki sem ekki bera sig eigi að
selja eða setja á hausinn. Frysti-
hús þyrftu ekki að vera fleiri en
15 með vaktavinnu allan sólar-
hringinn. Á sama hátt mætti
fækka vinnslustöðvum landbún-
aðarins og nokkrir stórmarkaðir
duga fyrir verslunina. Óstýriláta
starfsmenn eigi að losa sig við.
Iðnrekstur eins og byggður hefur
verið upp á Akureyri borgi sig
ekki lengur hér á landi. Kaupfé-
lögin allt of mörg. Stjórnir til þess
eins að ráða og reka forstjórann
o.s.frv. Um allt sé bullandi of-
fjárfesting og lélegur rekstur.
Svona er einkunnin sem sam-
vinnuhreyfingin fær eftir rúmlega
100 ára starf. Ekki verði lengur
lifað á fornri frægð. Frjálshyggju-
mennirnir þurfa hins vegar ekki
lengur að vitna í erlendar fyrir-
myndir.
Vandi kaupfélaganna
- vandi landsbyggð-
arinnar
Nánast landflótti hefur brostið
á frá hinum dreifðu byggðum til
suðvesturhornsins. Ekki aðeins
sveitirnar tæmast heldur fækkar í
sjávarþorpunum jafnt sem
sveitaþorpunum. Aðeins stærstu
bæjarfélögin halda í horfinu.
Fjármagn sogast í stórum stíl
suður og fyrirtæki gefast upp
unnvörpum. Þau fyrirtæki sem
kölluð hafa verið burðarásar
byggðarlaganna kaupfélögin eru
með örfáum undantekningum
rekin með halla og draga saman
seglin. Nokkur reyndar komin á
hausinn.
Sé litið til baka verður það
e.t.v. talið stærsta hlutverk sam-
vinnufélaganna í gegnum tíðina
að hafa haldið öllu landinu í
byggð. Framleiðendur og
neytendur hafa skipað eina sveit
og ekki myndast óbrúanleg gjá
þótt báknið fyrir sunnan hafi
vissulega vaxið hratt. Ég hef þá
trú að ekkert geti bjargað sam-
vinnuhreyfingunni úr þeim
ógöngum sem hún er nú í nema
landsbyggðarfólkið átti sig á því
sem allra flest, að kaupfélögin
umfram flest ef ekki allt annað,
hafa haldið heilu byggðarlögun-
um í byggð.
Um framtíðina
að tefla
Samvinnumenn um land allt og
ekki síst á suðvesturhorninu,
verða að gera sér grein fyrir að nú
gerast engir hlutir af sjálfu sér
fremur en áður. Við sem höfum
trúað á jafnrétti, fjöldaþátttöku
og sjálfsbjargarvitleitni fjöldans,
höfum horft uppá ójöfnuð, fá-
mennisvald og afskiptaleysi. í
stað samstöðu erum við sund-
raður hópur.
Við verðum að spyrja - sam-
vinnuhreyfing til hvers og fyrir
hverja? Við eigum að vera ófeim-
in við að leita að nýjum samvinn-
uúrræðum í stað þess að láta ein-
kaframtak um flest nýtt. Við
verðum að koma því inn í hausinn
á okkur sjálfum hvað þá öðrum,
að samvinnufyrirtækin eru eign
fólksins í þessu Iandi en ekki fá-
einna stjórnenda eða nokkurs
konar einskis manns land. Að
lokum berum við ábyrgðina en
ekki Guðjón, Valur eða Er-
lendur.
Það verður að koma til nýtt
lýðræðismat og færa hinn félags-
lega rétt á borð sérhvers félags-
manns og starfsmanns. Hætta
verður pukri með laun og hlunn-
indi og vinna trúnað almennings í
þessu landi með opnu starfi, þar
sem ekkert er að fela.
í þessu þjóðfélagi er nóg af fé-
lagslega þenkjandi fólki sem
myndi fagnandi koma til liðs, ef
því fyndist samvinnuhreyfingin
þess verð að lifa áfram og hennar
líf sé komið undir stuðningi al-
þýðunnar í þessu landi.
Samstarf - samvinna - sam-
hjálp. Höfum við íslendingar efni
á því að setja á uppboðsmarkað-
inn flest af því sem við höfum
áorkað fram að þessu með sam-
vinnu og samhjálp fólks, þar á
meðal samvinnuhreyfingu sem
enginn á nema við sjálf?
Hamragörðum 4. júní ’88
Reynir Ingibjartsson
Jafnréttisnefnd
Hafnarfjarðar
biður hafnfirskar konur, sem ætla á Nordisk For-
um, að hafa samband við nefndina, vegna hugs-
anlegrar styrkveitingar.
Vinsamlegast hafið samband fyrir 10. júní n.k. við
undirritaðar:
Þórhildur Ólafs, Tjarnarbraut 3, s. 51670. Guðrún
Bjarnadóttir, Langeyrarvegi 16, s. 651294. Val-
gerður Sigurðardóttir, Hverfisgötu 13b, s. 53132.
„Það verður að koma til nýtt lýðræðismatog
fœra hinn félagslega rétt á borð sérhversfé-
lagsmanns ogstarfsmanns. Hætta verður
pukri með laun og hlunnindi og vinna trúnað
almennings í þessu landi með opnu starfi þar
sem ekkert er aðfela“
Þriðjudagur 7. júní 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5