Þjóðviljinn - 03.07.1988, Blaðsíða 6

Já en félagi Gorbatsjov, ráðuneytið hirðir allt af okkur...
PERESTROJKAN
HIÐ NAUÐSYNLEGA
SEM ERFITT ER AÐ
FRAMKVÆMA
eftir Árna Bergmann
Þegar ég var í Sovétríkjun-
um á dögunum fannst mér
flestir vera sammála um eitt:
aö glasnost (málfrelsið)
gengi vel og heföi fest sig
rækilega í sessi, en perest-
rojkan, umbætur í efna-
hagsmálum, hefði enn ekki
skilað miklum árangri. Og það
væri reyndar hættulegt. Og sú
spurning sem allireru að
reyna að svara og leggja
jafnvel fyrir útlendan ferða-
lang er einmitt þessi: hvernig
stendur á því að perestrojkan
rekur sig á háa múra í veru-
leikanum og á erfitt með að
komast yfirþá?
Fyrst er að rifja það upp hvers
vegna perestrojkan er nauðsyn-
leg.
Gjaldþrot
skipulagstrúar
Það efnahagskerfi sem til varð
á stjórnarárum Stalíns og hefur
lítið breyst síðan er byggt á
feiknalegu miðstýrðum áætlun-
arbúskap. Flokkurinn og Ríkisá-
ætlunin ákveða hvað hver verk-
smiðja framleiðir, hvaðan hrá-
efni orka og önnur aðföng eigi að
koma, hvert varan á að fara og á
hvaða verði. Þetta kerfi getur
skilað vissum árangri á afmörk-
uðum sviðum þegar um er að
ræða einföld verkefni til að leysa
úr einfölcium þörfum: t.d. að
framleiða þrjátíu miljón pör af
gúmístígvélum á tilteknum tíma
eða auka kolaframleiðslu. En
eftir því sem þarfir fólks verða
fjölbreyttari og ófyrirsjáanlegri
fjarlægist sá möguleiki (sem alltaf
stóð á veikum fótum) að hægt sé
að láta sovésk fyrirtæki bregðast
við eftirspurn og nýjum þörfum
fljótt og vel. Það er ekki einu
sinni hægt að tryggja með skipu-
lagi og tilskipunum að verka-
skipting komist á milli fyrirtækja
- því hleypur ofvöxtur í hvert fyr-
irtæki út af fyrir sig, öll reyna að
framleiða sem mest sjálf af því
sem þau þurfa. Fyrirtækin eru
sett undir áætlun sem hefur laga-
gildi - og stjórnendur þeirra finna
upp lýgilega útsmognar aðferðir
til að láta allt líta vel út á pappírn-
um. Afleiðingin er sú að allt
framleiðslubókhald í landinu er
falsað, enginn veit í rauninni
hvað er framleitt, þótt skýrslur
sýni framfarir á flestum sviðum,
vöruskortur er mikill, verðlag
hvorki í samræmi við tilkostnað
né eftirspurn. Þegar komið var
fram á stjórnartíð Brézhnevs
breiddist stöðnun út um kerfið og
samdráttur varð á mörgum svið-
um - Gorbatsjov var að segja á
flokksráðstefnunni sem nú er
haldin í Moskvu að núna fyrst sé
að koma í Ijós hve slæmt ástandið
var orðið.
Það sem
gera skal
Perestrojkan, sem á að rífa
landið upp úr feninu, á svo að
byggja á þessu hér:
Skert verða mjög völd áætlan-
astofnana og ráðuneyta. Fyrir-
tækin eiga að vera sjálfstæð, bera
ábyrgð á eigin fjárhag (í stað þess
að ráðuneytin haldi slæmum
fyrirtækjum á lífi með millifærsl-
um frá þeim sem betur vinna).
Þar með eiga þau að kaupa að-
föng á heildsölumarkaði, ráða
sjálf framleiðslunni, taka mið af
samkeppni við önnur fyrirtæki,
ráða meiru um verðmyndun,
launapólitík og fleira, hafa sjálf
ráðstöfunarrétt yfir hagnaði.
Auk þess verði efnt til sovésks
tilbrigðis við blandað hagkerfi.
Það líti út í þá veru að ríkið haldi
stóriðjunni, hráefna- og orku-
vinnslu og reyndar fleiru (sem
sósíaldemókratar eitt sinn köll-
uðu „stjórnpalla efnahagslífs-
ins“). En að auki komi til sam-
vinnufélög einkum í þjónustu-
greinum og landbúnaði og einka-
framtak í smáum stfl.
Andstaðan við
breytingarnar
Þetta lítur bara vel út. Sýnist
ekki ýkja flókið. En er mjög erfitt
í framkvæmd. Og ber margt til.
Ég nefni aðeins fáein atriði sem
oft ber á góma í samtölum manna
í Moskvu um þessar mundir. Þeir
„kerfismenn" sem hingað til hafa
haft örlög fyrirtækja í hendi sér,
hljóta að reyna að halda í völd
sín, reyna að laga perestrojku að
sínum þörfum: þeir geta þvælst
fyrir, spillt miklu með lofsyrðum
um perestrojku á vör, en í reynd
haldið áfram á fyrri braut. Gott
dæmi um þetta eru svokallaðar
ríkispantanir. Svo á að heita að
verulegur hluti fyrirtækja hafi
tekið upp „fjárhagslega sjálfsá-
byrgð“ um áramót. Þar með
framleiða þau ekki eftir tilskip-
unum. En í nafni þeirrar fimm
ára áætlunar sem enn er í gildi er
Sjónvarpstækjaverksmiðjur í samkeppni? Já en þetta er allt sama
sjónvarpstækið...
svo þröngvað upp á fyrirtækin
„pöntunum" frá ríkinu, sem eru í
reynd hinar gömlu tilskipanir.
Vegna þess að „pantandinn" -
þeas ríkið, setur skilmála um
verð, sem eru svo harðir að
jafngildir þungum skatti á fyrir-
tækin. Og pantanirnar ná til svo-
til allrar framleiðsulgetu fyrir-
tækjanna svo þau hafa ekki svig-
rúm til að framleiða neitt til að
selja sjálf- t.d. öðrum fyrirtækj-
um. Sjálfstæðið verður því næsta
lítið. (Vinir mínir verkfræðingar
vissu þó dæmi um að fyrirtæki
stæðu í innbyrðis viðskiptum með
sína umframframleiðslu, en það
væri í mjög smáum stfl).
Annað dæmi um skemmdar-
verk kerfismanna: Ráðuneytin
taka sér enn - þvert ofan í nýsett
lög um sovésk fyrirtæki - það
bessaleyfi að ákveða hvað mikið
af arði verður eftir í fyrirtækjun-
um - til tækjakaupa, til hagsbóta
fyrir starfsfólk osfrv. Ég heyrði til
talsmanna fyrirtækja sem kvört-
uðu yfir því, að ráðuneytin ák-
væðu af geðþótta hvort þeir
héldu eftir 20, 15 eða jafnvel sex
kópekum af hverri gróðarúblu -
og er þá til nokkurs að reyna að
spjara sig? spurðu þeir.
Blendin afstaða
verkafólks
í þriðja lagi er engin ástæða til
að ætla að verkafólk upp til hópa
sé hrifið af þeirri samkeppni og
minnkandi atvinnuöryggi sem
perestrjokan hlýtur að hafa í för
með sér. Laun hafa verið lág í
Sovétríkjunum, en flestir launa-
menn hafa haft tiltölulega svipuð
laun (á bilinu einn á móti þrem
eða fjórum) - og þessi afkoma
hefur verið trygg, hvernig sem
menn standa sig. Vinnuagi er í
raun miklu losaralegri en í kapít-
alískum fyrirtækjum. Þeir verka-
menn sem vilja leggja sig fram og
fá umbun fyrir geta að sjálfsögðu
hrifist af perestrojku og sjálfstæði
fyrirtækja. En þeirsem af ýmsum
ástæðum eru ekki eftirsóknarvert
vinnuafl, geta blátt áfram tapað á
perestrojku - ekki síst vegna þess
að hún gerir ráð fyrir að fækkað
verði fólki í ofmönnuðum stofn-
unum og verksmiðjum.
Dæmi af þessu: Verkamenn í
bílasmiðjunni í Riga kusu sér
sjálfir nýjan forstjóra sem hefur
Heyrt og séð í Sovétríkjunum Heyrt og séð í Sovétríkjunum Heyrt og séð í Sovétrí