Þjóðviljinn - 24.07.1988, Blaðsíða 5

vorn aldvei lil
Lffseig þjóðsögn er loksins ó undanhaldi
Mannætumynd frá 1641: allir trúa á þetta.
„við“. Sumir grimmir siðir hafa
og gefið ímyndunaraflinu lausan
tauminn: Aztekar, sem réðu
Mexíkó þegar Evrópumenn
komu þangað, voru lengi taldir
mannætur vegna þess að þeir
stunduðu mannfórnir. Fræði-
menn báru fram kenningar um að
sú slátrun hafi ekki einungis verið
trúarlegs eðlis, heldur hafi Az-
tekar „þurft“ að slátra um 250
þúsundum manna á ári sér til
fæðu vegna skorts á eggjahvítu-
ríkri fæðu! Þetta mun ekki á rök-
um reist. Aftur á móti notuðu
spænskir landvinningamenn orð-
róm um mannát meðal Azteka
óspart til að réttlæta það þjóð-
armorð sem þeir á þeim frömdu.
Pegar hungurdauði
blasir við
Enn eitt ýtir undir trúna á
mannætusiði - en það er sú stað-
reynd, að fyrr og síðar hafa menn
í nauðum staddir lagt sér til
munns hold félaga sinna. Rann-
sóknir sýna að t.d. á stjórnartíð
Viktoríu Bretadrottningar var
slíkt neyðarmannát mun al-
gengara meðal skipbrotsmanna
en menn hafa gjarna viljað viður-
kenna (vegna þess náttúrlega að
þar með höfðu hinir „siðm-
enntuðu“ hrakist niður á stig
,,villimanna“). Eitt síðasta dæm-
ið um þetta varð 1972. Flugvél
fórst í Andesfjöllum og 16 manns
sem af komust lifðu því aðeins af,
að þeir lögðu sér til munns bita af
líkum annarra farþega sem í slys-
inu fórust. Páfagarður veitti
þessu fólk aflausn fyrir þessa
synd
Fornleifafræðingar telja sig
öðru hvoru hafa fundið manna-
bein frá forsögulegum tíma, allt
frá tímum Neanderthalsmanns-
ins, sem beri þess merki að þá
hafi mannát tíðkast. En ýmislegt
er umdeilanlegt í þeim efnum -
og kannski voru þau dæmi sem
skýrust þykja aðeins vottur um
það mannát sem alltaf hefur verið
til: neyðarráðstöfun þeirra sem
eru sjálfir að bana komnir fyrir
hungurs sakir. áb tók saman.
gryfjur lyga eða svindilbrasks,
heldur hafi þeir flækt sig í sterkt
net goðsagnarinnar: Hver á eftir
öðrum gerði ráð fyrir mannáti,
vegna þess að allur heimur trúir
því að sögusagnir um þessháttar
fæðuöflun „frumstæðra" þjóða sé
rétt.
En á
Nýju-Guineu?
Mannfræðingar sem hafa
skoðað þetta mál síðan hafa flest-
ir farið í fótspor Arens. Um tíma
leit út fyrir að bandarískur læknir
og Nóbelsverðlaunahafi, Gaj-
dusek, yrði skeinuhættastur
þeirra sem töldu sig hafa fundið
sannanir um mannát á okkar
dögum. Gajdusek rannsakaði
banvænan heilasjúkdóm, sem
hefur herjað á einangraða smá-
þjóð á Nýju-Guineu, Fore heitir
hún. Hann taldi veiru þá, sem
sjúkdómnum veldur, komast í
líkama nýrra sjúklinga vegna
þess að þeir éti þá sem úr honum
hafa dáið.
Síðari leiðangrar til Fore-
manna hafa þó leitt það í ljós, að
það fólk leggi alls ekki stund á
mannát - og yfirhöfuð sé mannát
ekki tíðkað á Nýju-Guineu, þess-
ari risaeyju sem hefur orðið
mannfræðingum feiknamikil
náma fróðleiks.
Óttinn við hina
Sú saga, að manneskjur geti -
ekki bara í neyðartilvikum heldur
hvunndags - lagt það í vana sinn
að éta annað fólk, er feiknalega
lífseig. Sagnfræðingar fornaldar,
Heredotos og Strabon, gáfu
herfilegar lýsingar á mannætum
(anþrofagi), sem byggju ein-
hversstaðar á útjöðrum hins
siðmenntaða heims (kannski við
bakka Dnépurfljóts). Og sú
venja hefur verið sterk síðan að
tengja mannát við þjóðir sem á
hverjum tíma eru kallaðr villtar
og frumstæðar. Þær hugmyndir
efldust mjög við landafundi og
nýlendustofnanir á átjándu og
nítjándu öld - og flest okkar hafa
í vinsælum skáldsögum og reyfur-
um (Róbinson Krúsó, Tarsan-
bækur) verið mjög hert í mannæt-
utrúnni, án þess að skoða það
nokkru sinni hvaðan hún er kom-
in.
Það er svo mjög athyglisvert,
að rétt eins og hvítir menn bjugg-
ust við að lenda í mannætupotti á
flakki sínu um Afríku á nítjándu
öld, þá voru svartir þrælar þegar
á átjándu öld vissir um það, að
þeir mundu enda sína ævidaga í
suðupottum hinna hvítu. David
Livingstone, sá frægi breski land-
könnuður, var mjög hissa á því
árið 1865, að „næstum því allir
svartir menn trúa því að hvítir
menn séu mannætur".
Sannleikurinn er sá, að á bak
við trúna á mannætur, sem víða
stingur sér niður, liggur óttinn við
hið ókunna - óttinn við nágranna
eða aðkomuþjóð sem menn ekki
þekkja, sem líta öðruvísi út en
William Arens: óttinn við hið
óþekkta fæddi af sér mannætu
sögnina.
Alltfrádögum Forn-Grikkja
hafa menn skráð ótal lýsingar
á mannætuþjóðum og þeirra
ókræsilegu borðsiðum. En
þegar grannt er skoðað tekst
ekki að finna ótvíræð dæmi
um að menn hafi lagt það í
vana sinn að éta meðbræður
sína - ekki á þeim tíma sem
sögur fara af að minnsta kosti.
Sá maður sem einna duglegast-
ur hefur verið að kveða niður
sögurnar um mannætuþjóðir er
bandarískur mannfræðingur,
Willam Arens að nafni. Hann
lagði það á sig seint á næstliðnum
áratug að fara yfir mikinn fjölda
heimilda um mannætur svo-
nefndar. Og taldi sig hafa komist
að því við skoðun þessara gagna,
að þær stæðust ekki gagnrýni: um
áreiðanlegar heimildir eða vitnis-
burð sjónarvotta var ekki að
ræða. Frá þeim niðurstöðum
greinir Arens í bók sinni „Goð-
sagan um mannæturnar“ (The
Man-eating Myth).
Menn vildu
trúa því
Arens gerir um leið grein fyrir
því, að í heiminum hefur lengi
ríkt fullkomlega óvísindaleg trú-
girni á mannætur - og eru þekktir
vísindmanen í mannfræðum eng-
in undantekning. Arens telur
samt ekki að þeir hafi fallið í
Hvítir menn töldu svarta mann
ætur - og öfugt.
Sunnudagur 24. júlí 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5