Þjóðviljinn - 09.08.1988, Blaðsíða 6

MINNING
Þegar sú gleðilega frétt barst á
miðjum vetri 1976, að Ólafi Jó-
hanni hefðu verið veitt bók-
menntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs, náði ég taii af honum og
spurði hvernig honum hafi orðið
við. Hann hafði verið úti að
ganga og hugsa um landhelgis-
stríð og var ekki búinn að átta sig.
En hann sagði þó strax að hann
vonaði, að þessi verðlaunaveiting
gæti orðið íslenskum bók-
menntum að gagni, að hún kæmi
starfsbræðrum sínum til góðs síð-
ar í einni eða annarri mynd.
Ég þekkti Ólaf Jóhann ekki
nógu vel, því miður, en meira en
nóg til þess að vita að í þessum
hógværu ummælum var hann
hreinn og beinn og sannur. Hann
var mjög frábitinn mörgum hé-
góma og hávaða í nútímanum og
ekki síst fjölmiðlaskrumi - þá
sjaldan'ég gat fengið hann til að
eiga við mig viðtöl fyrir Þjóðvilj-
ann, þá var hann síst af öllu að
berja bumbur fyrir eigin verkum.
Hann gat aðeins um ýmsar raunir
sem bíða rithöfundar á vinnu-
stofu hans, þegar honum finnst
sér ekki vinnast sem skyldi, og
bætti við brosandi: „Hörmu-
legast er að menn taka alls ekki
eftir því sem hefur kostað mest
erfiði“. Hann leyfði mér í einu
samtali að skoða iítillega leyndar-
dóma eins og þann, hvernig sú
prýðiiega saga, Bréf séra Böðv-
ars, spratt af litlu atviki við
Tjörnina sem höfundur varð vitni
að. En helst vildi hann tala um
þann háska, sem íslensku sjálf-
stæði, reisn og menningu stafaði
af undanhaldi fyrir því sem hann
kallaði glysmenningu, prang-
menningu, ofbeldisdýrkun, af
þeim flótta sem brast í íslenskt
þjóðlið frá einföldu lífi í þann
metnað að græða sem skjótast á
hverju sem vera skyldi og þá ekki
síst á því að hafa her í landi.
Einmitt um þessi efni fjallaði
hann oft og mikið í ljóðum sínum
og skáldsögum. Hann sagði eitt
sinn við míg, að margir segðu að
hann hataðist við klám og rusta-
skap í bókmenntum og teldu hon-
um til íhaldssemi. En mér, sagði
hann, finnst þetta vottur um rót-
tækni, því margt af þessum
bókum er nátengt sölumennsku
og prangi. Hann vissi vel af nýj-
ungum í bókmenntaheiminum en
þær voru aldrei hans ær og kýr -
hann lét sig það miklu helst
varða, hvort bókmenntir væru
líklegar til að verða manninum
stoð á vegferð hans. Og næm-
leika sínum, viðkvæmni, mann-
þekkingu, vönduðu málfari, sið-
ferðilegu afli sínu beitti hann
fyrst og síðast til að skapa einmitt
slíkar bókmenntir.
Það er einmitt haft fyrir satt um
skáld, að þau séu sterkust í niður-
rifinu, afhjúpuninni, ádrepunni -
og margt ágætt gerði Ólafur Jó-
hann í þá veru. Nægir í bili að
minna á þá sem bregðast því
skásta í sjálfum sér og finna má í
því stóra persónusafni sem hann
dregur upp í sagnabálkinum stóra
- Gangvirkið, Seiður og hélog og
Drekar og smáfuglar. En mér
segir svo hugur, að þegar menn
fara að velta fyrir sér sérstöðu
Ólafs Jóhanns meðal rithöfunda
sinnar tíðar, þá munu menn ekki
síst undrast það, hvílíkum árangri
hann náði í því að koma höndum
eða réttara sagt orðum yfir hið
jákvæða, að hann þreyttist ekki á
því að leita fyrir okkur að efnivið
í andóf, viðnám, gegn þeim
viðsjárverðum og rikjandi
straumum í tímanum, sem hafa
kíppt fótum undan svo mörgum.
Og lofaði okkur þó aldrei þeim
þægindum að hann eða aðrir
gætu fundið okkur greiðfæra leið
út úr okkar vanda, okkar sálar-
kreppu.
Óg hver var þessi efniviður í
andóf? í einföldu lífi, í þeirri al-
þýðumenningu sem setur mann-
gildi, gæsku og réttlætiskennd
ofar auði og frægð - en án hennar
hefði ég ekki reynt að skrifa
bækur, sagði Ólafur Jóhann í
ávarpi sínu þegar hann tók við
bókmenntaverðlaunum Norður-
landaráðs („Eina ræðan sem ég
hefi haldið," sagði hann). Efni-
viðurinn var í ómi af þulu. ömmu
og rímu afa, í þeim hvftum silfur-
þræði sem bræður okkar í skáld-
skapnum hafa dregið „í svarta
voð lævísrar nætur“. Og hið ein-
falda og fagra mannlíf, það var í
skáldlegu andófi Ólafs Jóhanns
gegn ótíðindum í heiminum með
sjálfsögðum og vönduðum hætti
samofið náttúrunni sem aflvaka
og lífgjafa og siðferðilegum mæl-
ikvarða. Hann þreyttist aldrei á
að brýna það fyrir okkur að fugl-
ar landsins væru sálubótarfuglar,
blóm best til sóknar og varnar, að
sá sem hætt er kominn í hretum
eða dapur mjög skuli styðjast við
stráin, þreifa á kletti, þukla á
mold.
Með þessu móti gaf Ólafur
okkur liðveislu sem var dýrmæt
og á vonandi eftir að endast okk-
ur sem lengst og hafi hann heila
þökk fyrir.
Arni Bergmann
Um sumarkvöld við Álftavatn
var lagt í frœkna för;
farangurinn drenglund
og ilmríkt mál á vör
- ekki skorti einbeitni og
djörfung.
Þótt hjallar reyndust örðugir
var sífellt sigið á,
sótt upp hœstu klettariðin
tindinum að ná;
- undir kynti eldur þjóðlegs
hugar.
Já, tindurinn var klifinn
og ekki miklast af, /
því auðmýkt göfugs hjartalags
snilldin sumum gaf
- svo og styrk til verndar
veikum bróður.
Um sumardag í Reykjavík
er lokið frœgðarför,
á fögrum bökkum Álftavatns
nú drúpir lyng og stör
- og kveinstaf þylur huld
í Henglafjöllum.
Baldur Páímason
Við þekktumst í aðeins rúm
tvö ár. Ég var að skrifa dálitla
menntaskólaritgerð um nokkrar
af smásögum hans, og langaði
þessvegna að hitta hann. Það var
auðfengið. Marskvöldið, þegar
við hittumst í fyrsta sinn, líður
mér ekki úr minni. Við sátum og
spjölluðum um sögurnar fram á
nótt, og það var mér mikið ævin-
týri. Hann var auðugur maður.
Ékki að efnislegum gæðum; fátt
var honum fjær skapi en slík
auðæfi; heldur að andlegum
auði. Og fáir hygg ég, að hafi ver-
ið jafn örlátir á að deila auði sín-
um með öðrum og hann.
„Hann skorti tómlætið," var
sagt um Heinrick Böll látinn.
Þessi orð hafa komið í huga minn
nú, þegar Ólafur Jóhann er dá-
inn. Honum stóð ekki á sama um
neitt, hann leiddi ekkert hjá sér. í
huga hans voru bókmenntirnar
og þjóðfélagið tvíeyki, sem ekki
varð klofið í sundur. Menn, sem
líta svo gagnrýnum augum á um-
hverfi sitt, mæta tíðum efa-
semdum, jafnvel andspyrnu
þeirra, sem geta ekki eða vilja
ekki horfast í augu við samtíma
sinn. Fáir ungir höfundar hafa í
fyrstu þolað jafnranglátar við-
tökur gagnrýnenda og Ólafur Jó-
hann Sigurðsson. Sögur hans
voru sagðar „út í hött“ eða
„koma mönnum nauðalítið við“,
þegar þær voru fyrst gefnar út í
lok fjórða áratugarins og í upp-
hafi þess fimmta. Og það er
undarleg staðreynd, að jafnstór-
brotið listaverk og „Píus páfi yfir-
gefur Vatíkanið“, einhver áhrifa-
mesta smásaga, sem rituð hefur
verið á íslensku, fékkst í fyrstu
ekki birt, þar eð hún þótti of dap-
urleg, of myrk.
Þegar Ólafur Jóhann Sigurðs-
sorr fluttist til Reykjavíkur
geisaði kreppa í íslensku þjóðfé-
Ólafur Jóhann
Sigurðsson
rithöfundur
F. 26. 9.1918-D. 30. 7.1988
lagi. Hann lýsti stundum þeirri
sýn, sem þá blasti við honum í
höfuðborg Iandsins: atvinnu-
Ieysingjum í Verkamanna-
skýlinu, krepptum og matar-
lausum öldungum í Austurstræti,
fátæktinni sem blasti við í hverj-
um glugga, þegar gengið var upp
Hverfisgötu. Því er ekki að
undra, að vonin um að bæta úr
bágindum alþýðu manna skyldi
verða leiðarstjarnan í ritverkum
hans. Hann dró hvergi undan,
hann leiddi lesendur sína inn í
aumustu kot og þurrabúðir, stillti
þeim upp í návígi við örbirgð og
atvinnuleysi, og síðast en ekki
síst: Hann sýndi þeim niðurlæg-
inguna og firringuna, jafnvel
brjálsemina, sem slíkt leiðir yfir
fólk. Og þótt allar bókmenntir
séu mótaðar af samtíma sínum,
þá hygg ég, að margar af sögum
Ólafs Jóhanns Sigurðssonar
hljóti að teljast eilíf varnaðarorð
um þær hörmungar, sem eru og
verða fylgikonur fátæktar og alls-
leysis.
Síðar sóttu önnur mein í ís-
lensku þjóðfélagi að huga Ólafs
Jóhanns. Vörn íslenskrar tungu
og menningar gegn innrás er-
lendra áhrifa, varð honum hjart-
ans mál. Hann talaði stundum
um þjóðfrelsissteininn, sem við
þyrftum að ýta upp brekkuna; og
var oft svartsýnn á að sá steinn
kæmist nokkurntíma alla leið upp
á brún. Sjálfur gekk hann með
reginafli að þessu verki. Fáir
menn hafa verið jafnkröfuharðir
um meðferð tungunnar, undir-
stöðu alls þjóðfrelsis, og hann.
Og það hlýtur að vera öllum
hollt, sem eitthvað fást við að
letra á blað, að ganga í smiðju til
hans. Hann kenndi mér margt,
ótalmargt, um íslenska tungu,
færði mér í hendur sjóð, sem ég
fæ aldrei fullþakkaðan honum.
Við lifum „á öld hrævarelds og
grímu“, sagði hann í einu af síð-
ustu ljóðum sínum. Honum féll
illa margt í fari samtímans; hann
leit á heim okkar sem blekkinga-
heim, auglýsingaheim. Sérstak-
lega var hann gagnrýninn á fjöl-
miðla samtímans. Ég hringdi til
hans í síðasta sinn mánudaginn
25. júlí. Erindið var það að biðja
hann um dálítið spjall í Þjóðlíf í
tilefni af sjötugsafmælinu, sem
fór í hönd. Hann beiddist undan,
sagðist ekki vera neinn fjölmiðla-
maður. Honum var fátt fjær skapi
en auglýsa sjálfan sig; og eigin-
lega held ég, að honum hafi ekki
fundist hann eiga heima í þeim
auglýsingaheimi, þeim grímu-
heimi, sem við lifum í.
Nú er höggvið skarð í raðir
Suðurgötufólks, Önnu, Jóni og
Ólafi sendi ég dýpstu samúðar-
kveðjur.
Segja má með nokkrum sanni,
að listamenn lifi, meðan verk
þeirra lifa. Ég er þess fullviss, að
verk Ólafs Jóhanns Sigurðssonar
munu lifa lengi, - lengur en flest
önnur listaverk.
Einar Heimisson
Það er mönnum einsog Ólafi
Jóhanni sem íslenskar bók-
menntir eiga orðstír sinn að
þakka. Höfundum með hæfileika
til að skapa eftirminnilegan
skáldskap úr sínum viðfangsefn-
um og þar að auki kraft og áræði
til að helga sig allan jafn ójarð-
nesku fýrirbæri og bók-
menntimar eru. Enda er svo að
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þrlðjudagur 9. ágúst 1988