Þjóðviljinn - 09.08.1988, Page 7

sjá, þegar litið er yfir verkaskrá
Olafs Jóhanns, að hann hafi
snemma verið ráðinn í að skrifa
hvað sem það kostaði; sextán ára
var hann þegar fyrsta bókin kom
á markaðinn, og svo fylgdu tvær í
viðbót á næstu tveimur árum.
Innan við þrítugt hafði hann
skrifað ekki færri en níu bækur,
og þar á meðal nokkrar sem
verða að teljast til merkari bók-
menntaverka þessa tímabils:
Fjallið og draumurinn, þessi
fjögurhundruðsíðna skáldsaga
frá 1944; Litbrigði jarðarinnarfrá
1947, sem kannski mætti kalla
unglingabók þótt hugtakið væri
varla þekkt þá; í það minnsta gæti
metnaður höfundarins verið allri
greininni fyrirmynd, enda hefur
bókin verið þýdd og gefin út víða
um heim. f*á er ekki síður ástæða
til að minnast á smásagnasöfnin
þrjú: Kvistir í altarinu, frá ’42,
Teningar í tafli, frá ’45 og Speglar
og fiðrildi, frá ’47. I þessum
bókum er að finna perlur sem
verða að teljast með því besta
sem skrifað hefur verið af smá-
sögum á íslensku; þar á meðal má
nefna sögur sem flestir af minni
kynslóð hafa kynnst á leið í gegn-
um skólakerfið og gerðu mörgum
þá píslargöngu léttbærari, sögur
einsog Hengilásinn, um sveita-
drenginn sem fer með aleiguna í
kaupstaðinn til að kaupa helst allt
í veröldinni en kemur út með
einn hengilás sem hann hefur
ekkert að gera við, eða sagan
Reistir pýramídar um það þegar
Friðmundur Engiljón, vitrasti
smiður í heimi, kemur á bæinn til
að smíða nýja hlöðu og nýtt fjós,
og kennir sveitapiltinum í
leiðinni að skilja dularfyllstu
byggingarlist jarðarinnar.
Þetta var á einhverjum mestu
umbrotatímum íslandssögunnar,
tímum hernámsins sem linnti svo
ekki þegar stríðinu lauk; árunum
þegar endanlegur sigur vannst í
fullveldisbaráttunni, sigur sem
þó var örlítilli beiskju blandinn
vegna þess að ýmsum þótti sem
erient stórveldi, og ekki það
menningarlegasta, vildi jafn-
harðan kaupa það frelsi sem
þjóðinni áskotnaðist, og það sem
verra var: margir hérlendir virt-
ust reiðubúnir að selja allt sem
borgað yrði fyrir með dollurum.
Þessi barátta, baráttan fyrir varð-
veislu sjálfs þjóðernisins, setti
mjög mark á skoðanir og verk
Ólafs Jóhanns, einsog sjá má af
hinum stóra sagnaflokki hans
sem hófst með Gangvirkinu, ’55
og lauk svo með Seiður og hélog
’77 og Drekar og smáfuglar ’83.
Þótt þetta varnarstríð fyrir varð-
veisiu gamalla gilda tæki stund-
um á sig þá mynd að verið væri að
agnúast út í nútímann sjálfan, og
að hrakspár margra góðra höf-
unda og menningarvita um örlög
þjóðar og tungu rættust ekki, sem
betur fer, þá má hinu ekki gleyma
að við værum eflaust verr stödd í
þeim efnum ef jafn skilvirkir bar-
áttumenn og Ólafur Jóhann
hefðu ekki gefið þessum málum
gaum.
Ég get ekki sagt að ég hafi
kynnst Ólafi Jóhanni persónu-
lega. Við hittumst aðeins einu
sinni. Það var í maí fyrir þremur
árum, Rithöfundasambandið
efndi til samkomu sem kallaðist
Dagur ljóðsins, í fyrsta sinn, og
daginn fyrir samkomuna upp-
götvaðist að það hafði gleymst að
póstleggja boðsmiða til nokkurra
heiðurs- og mektarmanna, þar á
meðal Ólafs Jóhanns. Ég var
yngsti maðurinn í stjórninni og
var gerður út af örkinni ásamt
tveimur álíka grænjöxlum til að
fara og afhenda þessa boðsmiða
persónulega. Hjá Ólafi Jóhanni
við Suðurgötuna fengum við
skemmtilegar móttökur: hann
var í aðra röndina hinn þverasti,
vildi ekki sjá þennan boðsmiða
og hafði uppi hæðnisorð um þann
hégóma og þá fordild að lesa há-
stöfum yfir heilan bíósal einhver
ljóð, sem væru í eðli sínu best til
þess fallin að njóta í einrúmi. Á
hinn bóginn var hann höfðing-
legur heim að sækja, bauð okkur
bláókunnugum til stofu, reiddi
fram kaffi og konfekt og skemmti
okkur með sögum lengi kvölds.
Ég hef hér aðeins getið um brot
af verkum Ólafs Jóhanns, og ég
læt einnig öðrum eftir að tíunda
viðurkenningar sem hann hlaut,
af ýmsu tagi. Ég nefni það eitt að
það var Rithöfundasambandi ís-
lands til mikils sóma að hafa hann
sem heiðursfélaga undanfarin ár.
Sem formaður þeirra samtaka,
og sem óbreyttur lesandi og að-
dáandi verka Ólafs Jóhanns kveð
ég hann með söknuði og votta
aðstandendum samúð.
Einar Kárason
Allt of snemma var Ólafur Jó-
hann Sigurðsson kallaður frá
okkur, ekki sjötugur að aldri.
Allt of snemma þurfum við að sjá
á bak einum mesta sagnaþul þess-
arar aldar og einu fágaðasta ljóð-
skáldi okkar tíma.
Þegar vinur deyr verður eftir
tómarúm sem ekkert getur fyllt
því hún er innantóm og röng klif-
unin um að maður komi í manns
stað. Auðvitað læknar tíminn
sárustu sorgina en eftir stendur
ófuilt og opið skarð. Þá er fágæt
huggun að vita að eftir hafi verið
skilinn söngur sem halda mun
áfram að hljóma, tónar sem
aldrei þurfa að deyja, vita að
maður getur sest með bók í hönd
og áður en varir er hinn gengni
farinn að hvísla af síðum hennar:
En því hef ég kveðið þannig á
stjarnlausri nóttu
hinnar þaulslœgu vélar, að ég
er farinn að óttast
um fólkið, um drenginn, um
blómið á bakka fljótsins
sem blöð sín teygir móti
eilífu Ijósi,
-farinn að spyrja hvort enginn
sé óhultur lengur,
og um mig læsist geigur við
margt í senn.
Sögur og ljóð Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar voru þrungin geig
og spegluðu þá opnu kviku sem
vinum hans duldist ekki. Dren-
gurinn úr Grafningnum, sá sem
gekk geiglaus móti dásemdum
heimsins í sögunni um hengilás-
inn, hafði löngu séð í gegnum
blekkingarvefinn og bar þungan
kvíða í brjósti. En hann hafði
ekki gefist upp. Hann hafði ekki
gengið inní ríki feiknstafaguð-
anna, ekki selt sálu sína. Von
hans og trú á mannkynið höfðu
auðvitað orðið fyrir mörgum
áföllum en samt lét hann aldrei af
að boða það fagnaðarerindi sem
honum þótti mannkyni mikilvæg-
ast:
Úr leggjum, völum
og lokasjóði,
svifmjúkum punti,
seigum rótum,
fléttum lyngjurta
lesnum á heiði,
stöfum dalgeisla
skal Dreyrá brúuð.
Ólafur Jóhann var af þeirri
kynslóð sem svipti þjóðinni frá
stöðunum miðalda til hins tækni-
vædda nútímalífs. Kynslóð sem
væddist bjartsýni þegar hún sigr-
aðist á kreppunni miklu en hlaut
að missa mikið af vongleði sinni
við ógnir styrjaldanna sem á eftir
komu. Ótrúlega margir samtíðar-
menn hans lokuðu augunum fyrir
alvöru tímanna og viku sér undan
ábyrgðinni sem því fylgir að vera
maður. Ólafur Jóhann reyndi
það aldrei. Hann lagði sál sína og
heilsu undir í baráttunni gegn
feiknstafaguðunum. Með því
vann hann sjálfum sér lítið ver-
aldlegt gagn, hvað þá heilsufars-
legt, en hann skildi við okkur
auðugari að máttugum sannleik
og dýrmætum áminningum.
Skáldsögur hans um breytingar
samfélagsins urðu einhver
fullkomnasta úttekt sem við höf-
um eignast á þeirri veröld sem
var, um leið og þær fluttu við-
vörun sína.
Skáldið Ólafur Jóhann Sig-
urðsson var fulltrúi hins agaða og
fágaða. Hann reyndi aldrei að
beygja hjá vanda heldur tókst á
við hann til hinstu stundar af ein-
urð, sem er of sjaldgæf. í aganum
hélst allt í hendur: Hugsun,
myndir og mál. Þetta er auðvelt
að sjá í ljóðum hans en blasir líka
við ef grannt eru skoðaðar skáld-
sögurnar, t.d. sagnabálkurinn
mikli um Pál Jónsson. Þar er ekk-
ert ódýrt. Skáldið horfist undan-
bragðalaust í augu við samtíð sína
og engin tilraun er gerð til að
milda svipuhöggin. Marga hlýtur
að svíða undan en fyrir arftakana
verður dýrmætt að eiga þá við-
vörun sem skrifuð var á vegginn.
Oft er sagt að erfitt sé að vera
rithöfundur á íslenska tungu og
bera á baki sér hinn magnaða arf
sem fornbókmenntir okkar eru.
En auðvitað er arfurinn líka til
þess fallinn að brýna metnað
þeirra sem nú lifa og að hans
vegna ætti ekki að vera unnt að
leyfa sér að skrifa fátæklega lág-
kúru. Skáldskapur Ólafs Jóhanns
er skýrt dæmi um árangurinn sem
náðst getur sé þessi brýning tekin
alvarlega. Pálssagan er saga hinn-
ar nýju Sturlungaaldar og Völs-
ungasaga svífur þar yfir vötnum.
Ljóð hans fela í sér listfenga sam-
þættingu arfs og módernisma
enda báru þau hróður hans víða.
Á einum vettvangi bókmennta
þótti mér Ólafur Jóhann ókrýnd-
ur konungur. Það var í smásagna-
gerð. Þótt smásögur hafi ekki
notið þeirrar hylli sem þær eiga
skilið undanfarna áratugi hygg ég
að sú tíð komi fyrr en varir að
menn meti listatök Ólafs Jóhanns
á þessari vandasömu grein. Þá
munu sögur eins og Hengilásinn,
Píus páfi yfirgefur Vatíkanið,
Reistir píramídar hljóta viður-
kenningu að verðleikum, ekki
aðeins vegna boðskapar síns og
mannlífslýsinga heldur einnig
fyrir listatök skáldsins á efni sínu
og einhverju vandmeðfarnasta
sagnaformi sem fundið verður.
Ólafur Jóhann var ekki lang-
skólagenginn maður en hann var
sannmenntaður og víðfróður.
Samræður við hann voru
menntandi því hann dró skarpar
myndir, hugsun hans var meitluð
og fáguð og ævinlega ræddi hann
af hreinskilinni alvöru. Sumum
mönnum er lagið að vera mjúkir í
tungu. Það var Ólafur ekki.
Hann hikaði ekki við að segja til
syndanna ef honum þótti það
rétt. Og tilsögn hans var þannig
að maður hlaut að taka henni.
Hún var veitt af alvöru og alúð,
mótuð af reynslu og raun.
Okkur hættir til að halda í gá-
leysi að ávallt komi dagur eftir
þennan dag og ýmsu frestum við
til morguns. Við fráfall Ólafs Jó-
hanns er sárt að hugsa um allt það
sem ósagt var, allt það sem ólært
var, sárt að hugsa um tómið sem
maður tók sér ekki til að fræðast
af honum um skáldskap og menn-
ingu, spurningarnar sem maður
ætlaði alltaf að bera upp en gaf
sér ekki tíma til. Þannig glatast
því miður alltof margt úr reynslu
kynslóðanna þegar lífinu er lifað
jafnhratt og nú um stundir. Síð-
asta samtali sem ég átti við hann,
örfáum dögum fyrir andlát hans,
lauk með því að hann kvaðst
hugsa gott til að lesa mér kvæði
sem hann hefði í smíðum. Af
þeim lestri verður ekki fyrr en á
víðlendum handan vatnanna
miklu. Og nú er of seint að þakka
fyrir allar stundirnar hérna megin
þeirra vatna. En það er gott að
mega geyma þær í hjarta sér. Það
er líka gott að vita til að Ólafur
Jóhann fékk að kveðja okkur
fullur af þeim eldmóði sem hann
bjó alla ævi yfir, fullur vonar og
trúar á mátt bókmenntanna til
góðra verka.
Páll Jónsson skrifar í sögu sinni
margt um þá góðu konu sem
gerðist förunautur hans. Aldrei
hef ég efast um að þar hafi höf-
undurinn verið að þakka konu
sinni, Önnu Jónsdóttur, sam-
fylgdina. íslenskir bókmennta-
unnendur eiga henni ógoldna
skuld fyrir þá einstöku umhyggju
sem sem hún sýndi manni sínum.
Án eljusemi hennar hefði Ólafur
Jóhann ekki getað gefið sig að
listsköpun sinni með svipuðum
hætti og raun varð á. Að Ónnu er
þungur harmur kveðinn en hugs-
anlega raunabót að vita að nú líta
margir tii hennar með þökk og
virðingu. Henni og ástvinum
öllum votta ég samúð og flyt
þakkir.
llcimir Pálsson
Gull úr Grafningi
(Kveðjustef til Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar)
Þitt skíra mál
þögnin svarta
grefur aldrei í gleymsku,
lœtur það
Ijúft og hljómfagurt
Ijóð og sögur Ijóma.
Þú hefur lagt
þjóð af mörkum
útvalinn orðaforða,
aukið sjóð
íslenskrar túngu
gulli úr Grafníngi.
Helgi Sæmundsson
Það er líkt og jörðin bresti
undan fótum og maður taki að
sökkva þegar góður vinur hverfur
skyndilega sjónum þessa heims.
Síðdegis laugardaginn 30. júlí lést
Ólafur Jóhann Sigurðsson, einn
fremsti rithöfundur fslendinga,
eftir örstutt dauðastríð. Þjóð
hans ætti og að vera brugðið.
Kynni okkar Ólafs hófust fyrir
ríflega fjórum tugum ára. Enda
þótt hann væri litlu eldri, var
hann þegar þjóðkunnur og
þroskaður höfundur, en ég eins
og hver önnur óráðin spíra. Þetta
var á þeim árum er hildarleiknum
mikla, heimsstyrjöldinni síðari,
var nýlokið, sjálfstæði íslands
staðfest á Þingvelli og draumur-
inn „um fegra líf og sáttgjarnari
hendur“ eins og skáldbróðir
Ólafs, Jón Óskar, kvað gagntók
hug okkar og hjarta. Þetta var á
þeim árum er sú von var undir-
eins vindi skekin af köldu stríði
og Keflavíkursamningi, Natóað-
ild og varanlegri hersetu. Þetta
voru miklir umbrotatímar í list-
um og hugmyndafræðum og oft
erfitt að halda áttum í því mikla
moldviðri sem upp var þyrlað. Þá
var gott að leita leiðsagnar
reyndari og vitrari manna. Einn
þeirra var vinur minn Ólafur Jó-
hann. Hann hvatti mig að kanna
framar öllu hið sígilda í verkum
horfinna kynslóða, ganga hefð-
bundinn skólaveg, læra, eins og
það var áður kallað og þótti ekki
fi'nt um þetta leyti. Að vísu
blundaði sú tilhneiging í mér
sjálfum, en hvatning Ölafs styrkti
mig í þeirri vissu að án þess að
undirstaðan sé traust verði virkið
sem á henni er reist brostfeldugt.
í þeim hvatningarorðum lá líka
trú á hæfileikum ungs listamanns
sem á mótunarárum skipti miklu
máli. Umræða um lífið og tilver-
una, stjórnmál og vísindi, já og
hinstu rök fylgdi í kjölfarið og
efldi og skerpti lífssýn mína. Ekki
var síður mikilvægt að leita í
smiðju til Ólafs þegar ég á náms-
árum mínum tók að reyna að
koma saman ritsmíðum um sjón-
menntir. Þar var sorað tungutak
barið miskunnarlaust í hreinsun-
areldi hinnar skýlausu kröfu um
klára framsetningu og vandað
málfar. Til frekari áréttingar
fylgdu góð ráð: lestu að staðaldri
íslendingasögur, kviður Hómers
í þýðingu Sveinbjarnar Egils-
sonar og Þjóðsögur Jóns Árna-
sonar, ráð sem ég fylgdi umsvifa-
laust, ráð sem ég er Ólafi ævin-
lega þakklátur fyrir, ráð sem
margur mætti þiggja enn þann
dag í dag.
Hæst ber þó í mínum huga
framlag Ólafs Jóhanns til ís-
lenskra bókmennta. Hann var
ekki einungis meistari orðsins,
hins tæra stíls, sem einna helst
minnti á íslenskt fjallaloft, heldur
bar hann skuggsjá orða sinna að
margslungnum mannlífsheimi
hins hveriandi bændasamfélags,
heimi fornra dyggða og festu er
hann saknaði svo mjög, í and-
stöðu við bæjarsamfélag í mótun,
þar sem nýfluttir bláeygir sveita-
menn voru að hasla sér völl og
átta sig á ókunnu umhverfi. Hann
mátti gerst um það vita sjálfur því
hann var einn af þeim. Ólafur Jó-
hann bar reyndar með sér bestu
einkenni íslensks bónda. Hann
var hæglátur í fasi, seintekinn,
orðheldinn, raungóður, sagna-
maður góður og glettinn þegar sá
gállinn var á honum. Umfram allt
var hann sjálfum sér trúr og
köllun sinni til hinstu stundar.
Ólafur var einn hinn mesti dreng-
skaparmaður sem ég hefi kynnst
og á vináttu okkar bar aldrei
skugga.
Önnu Jónsdóttur, tryggum för-
unaut, Jóni og Ólafi yngra, góð-
um sonum og frændliði öllu votta
ég mína dýpstu samúð.
Hörður Agústsson
Þriðjudagur 9. ágúst 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7