Þjóðviljinn - 10.08.1988, Blaðsíða 8

Minjavernd
Dýrgripur í Flatey
Hópferð í Flatey um síðustu helgi aflitlu tilefni og miklu: Lokið
endursmíði bókhlöðu Framfarastofnunarinnar í Flatey
Endurvígslu er varla hægt að
kalla það, og ekki minningarat-
höfn, þaðan af síður eftirlitsferð,
og þó allt þrennt í senn. En þetta
var athöfn, hvað sem öðru líður,
um nónbil útí Flatey, bæði virðu-
leg og glaðleg, fyrir framan 124
ára gamalt hús þarsem hæst er á
eyjunni, og um sjö tugir gesta
klöppuðu fyrir ræðumönnum
undir fuglum, sól og flugnasuði.
Það er fyrst þegar komið er í
Flatey að hin eiginlega merking
örnefnisins Breiðifjörður verður
ljós, - og á laugardaginn breiddi
fjörðurinn út faðminn við ferða-
löngum komnum að fagna því að
áhugamönnum hafði með ýmissi
hjálp tekist að bjarga bókhlöð-
unni í Flatey frá eyðileggingu.
Þarna voru þeir áhugamenn
sem höfðu byrjað starfið við
endursmíðina, stjórn
Minjaverndar, sem kom til að-
stoðar á síðari stigum, heiðurs-
menn úr húsafriðunarnefnd og
Þjóðhátíðarsjóði, sem styrktu
endursmíðina, blaðamenn
nokkrir, og ekki síst gamlir Flate-
yingar og áfkomendur Brynjólfs
kaupmanns Benedictsens frum-
kvöðuls að bókhlöðunni.
Gunnlaugur Claessen bauð
fólk velkomið í nafni
Minjaverndar, síðan sagði Þor-
steinn Bergsson undan og ofan af
endursmíðinni, og Finnbogi
landsbókavörður Guðmundsson
flutti fróðleik um Framfarastofn-
unina í Flatey, og vitnaði þar um
margt f Lúðvík Kristjánsson sem
viðstaddur var, - og einnig um
bók bóka á þessum stað, forn-
sagnasafnið Flateyjarbók, sem
geymt er af ljósrit í hinni endur-
reistu bókhlöðu. Og það má þes-
svegna hafa það fyrir satt að ti-
lefni endurreisnarinnar sé sjá
bók, - Ólafur handritafræðingur
Halldórsson hefur fest á prent að
ritun hennar hafi hafist árið 1387,
fyrir sex öldum og ári betur. Frá
því að Jón í Flatey gaf Brynjólfi
biskupi telst hinsvegar 341 ár.
Eftir þetta gengu gestir í litlum
hópum í húsið og lituðust um, -
auk Flateyjarbókarljósritsins eru
í bókhlöðunni nokkrar bækur úr
safni Framfarastofnunarinnar í
gömlum hillum, og gestir gengu
raunar ekki síður kringum húsið
og luku lofsorði á verkið.
Einsog ljóst má vera af lýsing-
unni um ásigkomulag hússins
þegar hafist var handa fyrir níu
árum er margt algerlega nýtt í
bókhlöðunni, en um flest stuðst
við fyrirmyndir. Til dæmis var
nógu mikið eftir af dyraumbún-
aðinum gamla til þess að gera
nokkuð nákvæma eftirmynd, og
upprunaleg hurð fannst líka -
Árið 1979, fyrir endursmíðina
hún var nýtt sem lok á brunn vest-
ar á eynni og því hægt að smíðsa
aðra eins, - en um skraut kring-
um glugga varð að giska á og nota
fyrirmyndir frá byggingartíman-
um. Smiður bókhlöðunnar er
ekki þekktur, þannig að ekki
verður skyggnst til annarra verka
hans.
Við þessa endurgerðarsögu
alla koma fleiri en frá verði sagt
hér, enda ekki brýn þörf á, vegna
þess að eftir ræðuhöld var
kynntur bæklingur myndarlegur
um bókhlöðuna, sögu hennar og
endurreisn, og gefur Minjavernd
út, - „Minjavernd 1“ stendur
framaná honum, sem skuldbind-
ur um frekari útgáfu.
En þegar flestir athafnargesta
voru lagðir af stað niðrí plássið í
Flatey tókst útsendurum Þjóð-
viljans að stilla upp þeim fjórum
sem eiga helstan hlut að máli:
Þorsteini Bergssyni, Hjörleifi
Stefánssyni, Ingunni Jakobsdótt-
ur og Guðmundi P. Ólafssyni, -
og eftir það afhenti Þorsteinn,
stjórnandi verksins, bókaverðin-
um Ingunni lykla að bókhlöð-
unni.
Bókhlaða Framfarastofnunar-
innar er hér eftir einn af áningar-
stöðum ferðamanna sem til Flat-
eyjar koma, merkilegt hús vegna
byggingarlistar og Islandssögu,
og kannski ekkert síður fyrir
endurreisnarsöguna sjálfa.
Að lokum er rétt að benda á að
samgöngubætur breyta veröld-
inni. Sá sem hér skrifar hefur
alltaf talið að Flatey hlyti að
kosta langa ferð og stranga og
maður yrði kannski einsog útúr
kú nema að vera einn af þeim sem
þar eiga í seli. í fyrstu ferð sinni í
eyjuna um síðustu helgi komst
blekberi hinsvegar að því að hann
getur farið oftar. Rúta sem lagði
upp frá miðbæ Reykjavíkur um
níuleytið kom til Stykkishólms
um hádegi, og með spíttferju
Eyjaferða tekur skemmtisigling
útí Flatey aðeins klukkutíma. Og
þar er hvortheldur hægt að taka
ferjuna heim seinna eða gista,
annaðhvort á tjaldstæðinu eða í
svefnpokaplássi hjá þeim á
veitingastofunni Vogi.
Endurreisn bókhlöðunnar er
þannig - kannski óvart - orðinn
hluti af ferðamannauppbyggingu
á Flatey, - og þarmeð í Breiða-
firði, og sá sem kemur ti! Flat-
eyjar í veðri einsog um helgina
sannfærist um að í ferðamennsku
á þetta hérað sér mikla framtíð.
Framlag fjár og vinnu til bók-
hlöðu Framfarastofnunarinnar í
Flatey er því í einu hylling fortíð-
ar og skref til framtíðar.
Hafi verkamenn þökk.
Bókhlaðan nú (úr bæklingl Minjaverndar)
Fyrir viðgerð
Skein í
ryðgaðar jámplötur
Ferst okkur að hneykslast áþeim áum sem brúkuðu handritin ísnið?
í bæklingnum um Flateyjar-
bókhlöðu lýsa þeir Hjörleifur
Stefánsson og Þorsteinn Bergsson
bókhlöðunni áður en haflst var
handa um viðgerð. Sú lýsing á við
fleiri merk hús hérlend, - þau sem
enn eru órifln, og vekur um það
spurningar hvort við sem nú
lifum lok tuttugustu aldar varð-
veitum menningararf okkar
mikið skár en það fólk sem í ves-
öld reif handrit forn í klæðasnið
eða hafði í hlífar utanum ærbæk-
ur.
Þeim félögum segist svo frá:
„Bókhlaðan er lítið timburhús,
rétthymt að grunnfleti, 475 sm á
lengd og 343 sm á breidd að inn-
anmáli. Lofthæð er 219 sm og þar
uppi yfir geymsluloft. Dyr eru á
vesturgafli og tveir gluggar á
hvorri langhlið. Gluggi er einnig
á vesturgafli yfir dyrum.
Þegar hafist var handa um
endurbætur á bókhlöðunni hafði
hún staðið lengi ónotuð og án
umhirðu. Á þaki hennar var
ryðgað bárujárn, sem neglt hafði
verið á gamla skarsúðarklæðn-
ingu. Rennisúð eða reisifjöl var
ekki á þakinu, en greinileg um-
merki á skarsúðinni eftir hana.
Skarsúðin var fúin á köflum á
suðurhlið þaksins en sperrur vom
óskemmdar. Veggir hússins voru
klæddir lóðréttum borðum, ým-
iss konar gömlum samtíningi, en
á köflum var upphaflega klæðni-
ngin þó enn. Á borðin voru
negldar sléttar járnplötur og
veggirnir síðan múrhúðaðir á vír-
net. Múrhúðin var á köflum fallin
af og skein í ryðgaðar járnplötur.
Borðaklæðning veggjanna var
svo fúin að ekki var talin ástæða
til að endurnota hana. Veggja-
grind var nokkuð fúin á suður- og
vesturhliðum en norður- og
austurveggir nánast óskemmdir.
Gluggum hússins hafði verið
breytt frá fyrstu gerð þeirra, enm
fjöldi, stærð og staðsetning hald-
ist óbrengluð. Leifar gömlu
glugganna fundust á lofti bók-
hlöðunnar en hvorki fundust um-
merki né leifar af ytri umbúnaði
glugganna, þ.e. gluggafaldi eða
vatnsfjöl.
Fyrir dyrum hússins var hurð-
arræksni af óþekktum uppruna,
en umhverfis dyrnar var skraut-j
legur búnaður sem verið hafði
þar frá fyrstu tíð, flatsúlur með
útskornum súluhöfðum og lóð-
réttum rásum á súluskafti.
Að innan var húsið lítið
skemmt. Veggir voru þiljaðir
sléttri, lóðréttri súð, sem felld var
til endanna í lárétt bönd við loft,
gólf og gluggakistu. Gólfborð
voru heil og lítið slitin en gólfbit-
ar ónýtir.“
Fjóriraf frumkvöðlunum við bókhlöðuna endurreista: Þorsteinn Bergsson, Guð mundur P. Ólafsson, Ingunn Jakobsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. (Myndir: LV).
Lítið hús — langur tími
Þorsteinn Bergsson: Langur verktími sýnir ástandið. Viðgerð
samkomuhússins nœsta verkefni Minjaverndar, —viðrœður hafnar við
ferðafrömuði um samvinnu
Þetta kom nú þannig til að
maður var þarna öðru hvoru,
helst á sumrin auðvitað, og Ing-
unn var þarna bókavörður, og
við Ingunn og Guðmundur fórum
að hyggja að bókhlöðunni og
þótti þetta snjallt verk að ráðast í,
sagði Þorsteinn Bergsson við
Þjóðviljann um upphaf bók-
hlöðusmíði hinnar síðari.
-Það var reyndar Hörður Ág-
ústsson sem fyrst hvatti til þess að
bókhlaðan yrði endurreist í grein
í Birtingi á sjöunda áratugnum.
-Við fengum svo styrk til efn-
iskaupa frá húsafriðunarnefnd og
úr Þjóðhátíðarsjóði og byrjuðum
með fleirum, sérstaklega Hjör-
leifi Stefánssyni, að sýsla við
þetta, aðallega eitt sumar, 1980.
Þá náðum við að setja gluggana í
og klæða útveggi, en allir listar
voru ófrágengnir og umbúnaður,
og allt þakið var eftir. Síðan lá
þetta niðri að mestu þangað til
fyrir tveimur árum að Minja-
vernd tók þetta að sér með samn-
ingi við hreppsnefndina.
-Ég gæti trúað að í þessu sé alls
svona hálfs árs vinna tveggja
manna, en um fjárhagshliðina er
erfiðara að segja. Reyndar er
þetta ákaflega lítið hús, og hvað
það er lítið og hvað þetta hefur
tekið langan tíma sýnir glöggt
hvernig þessi mál standa hérna
ennþá, sagði Þorsteinn, sem nú
er reyndar framkvæmdastjóri
Minjaverndar og tengir þannig
saman áhugamennsku og opin-
berara frumkvæði.
Minjavernd er stofnun orðin til
á Bernhöftstorfunni, og á sér að-
standendur í Torfusamtökunum,
Þjóðminjasafninu og fjármála-
ráðuneytinu. Tekjur renna frá
leigu húsanna á Bernhöftstorfu,
og er bókhlaðan í Flatey fyrsta
fullbúna verkefni Minjaverndar,
Torfuverkum er sem kunnugt er
ekki alveg lokið enn. Nú vinna
Minjaverndarmenn að viðgerð
og endurbótum á Staðarkirkju í
Steingrímsfirði, Löngubúð á
Djúpavogi, gamla íbúðarhúsinu í
Ögri við Djúp, —og skömmu áður
en hrepparnir í Barðastrandar-
sýslu sameinuðust í einn var gerð-
ur samningur Minjaverndar og
Flateyjarhrepps um viðgerð
pakkhúsanna og gamla sam-
komuhússins í eynni.
-Þessi hús hafa auðvitað ekki
sama menningarsögulega gildi og
bókhlaðan, en skipta miklu máli
fyrir yfirbragð gamla plássins í
eynni, sagði Þorsteinn. -Við
erum rétt að byrja að velta fyrir
okkur hvernig best sé að vinna
þetta, og erum í könnunarvið-
ræðum við þá sem fremstir standa
í ferðamálum í héraðinu. Með því
erum við að hugsa um að koma
húsinu í not þannig að það svari
þörfum, og um fjármögnun
auðvitað líka. -m
Hlýtt á smíðalýsinguna. Að baki til vinstri sést í strompinn á Flateyjarkirkju.
Flateyjarbókhlaðan
Elsta bókasafnið
Bókhlaðan er lítið hús, einsog vel sést á sólskininu innum opnar dy i á
myndinni. Innanmálið er 4,75 x 3,43 metrar.
Bókhlaða Framfarastofnunar-
innar frá 1864 er næstelsta bóka-
safnshús hérlendis, tveim árum
eldri en Iþaka Menntaskólans í
Reykjavík, sem reist var fyrir
enskt gjafafé 1866, og þrettán
árum yngri en bókhiaða norður-
amtsins, sem enn er til í mjög
breyttri mynd sem íbúðarhúsið
Aðalstræti 40 á Akureyri.
Bókhlaðan er elst þeirra bóka-
safnshúsa íslenskra sem enn
geyma bækur. Saga bókhlöð-
unnar hefst raunar á upplýsingar-
öld: árið 1801 stofnuðu þrír menn
„Lestrarfélag þarflegra danskra
bóka“ í Barðastrandarsýslu, og
eignaðist þetta félag í breyttu
formi talsvert bóka. Félagið logn-
aðist útaf en bækur þess lentu
flestar að lokum hjá Framfarast-
ofnun Flateyjar, sem séra Ólafur
Sívertsen og Jóhann Friðrika
kona hans ákváðu að koma á fót á
brúðkaupsdaginn sinn 1820, og
fékk fæðingarvottorð hjá kóngi
1834.
Safnið var geymt á kirkjuloft-
inu, sem smám saman varð óvið-
unandi, og fjórum árum eftir að
Ólafur lést beitti Brynjólfur Ben-
edictsen kaupmaður sér fyrir
bókhlöðubyggingunni, og mun
hafa kostað húsið að meirihluta
úr eigin vasa.
Flatey átti sitt blómaskeið og
varð síðan að fámennri og af-
skekktri sveit, - og árið 1969 á-
kvað stjórn Framfarastofnunar-
innar að fela Landsbókasafni
vörslu bóka sinna að meginhluta,
og allt handritasafnið til eignar.
Með endurreisn bókhlöðunnar
verða hinsvegar til nýir kostir um
varðveislu eða sýningar einstakra
gripa í Flatey sjálfri, og hafði
landsbókavörður þarum góð orð
í ávarpi sínu á laugardag, því sem
hér er einkum við stuðst.
Ólafur Sívertsen
Brynjólfur Benediktssen
Þór Magnússon ráðgast við Lúðvík Kristjánsson um staðhætti á
Breiðafirði
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Mlövlkudagur 10. ágúst 1988
Mlðvikudagur 10. ágúst 1988 ÞJÓÐVILJINN - .jA 9