Þjóðviljinn - 11.08.1988, Qupperneq 6

MINNING
Ólafur Jóhann Sigurðsson
Skyndilega berst mér sú fregn
til útlanda, að gamall vinur minn
og lærifaðir í bókmenntum,
Olafur Jóhann Sigurðsson sé
látinn. Mér var að vísu vel kunn-
ugt um erfiða baráttu hans við
sjúkdóma síðustu árin (og
reyndar fyrr), en ég hafði vonað
að hann næði þeim bata að hann
gæti haldið áfram að auðga bók-
menntir okkar að merkilegum
verkum. Ég hripa í flýti nokkur
orð í minningu hans, þó þau
kunni að verða síðbúin til prent-
unar, þar sem ég verð að senda
þau yfir hafið.
Það þarf að sjálfsögðu ekki að
upplýsa íslendinga um það, að
fallinn er frá einn af mestu rithöf-
undum þjóðarinnar á okkar
dögum. Jafnframt var hann í
fremstu röð ljóðskálda og fyrir
ljóðagerð hlaut hann bók-
menntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs á sinni tíð, svo sem kunriugt
er, þó hann hefði ekki síður átt
þau skilið fyrir sagnagerð sína.
Hann var ungur að árum, þeg-
ar hann hóf rithöfundarferil sinn,
unglingur þegar fyrstu bækur
hans komu út, bækur með fal-
legum nöfnum, Um sumarkvöld
og Við Álftavatn sem fjöldi barna
á íslandi hefur lesið og les von-
andi enn, þó nú séu erlendar
myndaseríur meira í tísku. Enn
halda þessar sögur sínu gildi, þó
þar sé ekki kominn fram full-
þroskaður höfundur, látlausar
sögur úr íslenskri sveit, íslenskri
náttúruauðlegð sem Ólafur tók
svo miklu ástfóstri við að hann
var í rauninní ailan feril sinn að
skrifa og yrkja um það efni. Þó
var það síður en svo að hann léti
borgarlífið afskiptalaust í skrifum
sínum, hann varð einmitt meðal
fyrstu höfunda þjóðarinnar á
þessari öld til að skrifa skáldsögu
um lífið í Reykjavík, og þá á ég
við skáldsögu þar sem reynt er að
gera eitthvað nýtt.
Það var snemma á hernámsár-
unum sem ég kynntist Ólafi (svo
sem ég hef skýrt frá í bókum mín-
um um skáldalíf í Reykjavík).
Ólafur var ekki miklu eldri en ég,
nokkrum árum yfir tvítugt. Hann
var þá núbúinn að gefa út aðra
skáldsögu sína, Liggur vegurinn
þangað?, og sú saga gerðist í
Reykjavík, en var svo óvenjuleg í
stíl og þótti svo glannaleg að höf-
undur hlaut óbótaskammir fyrir
svo sem venja er f bók-
menntasögunni, þegar höfundur
kemur fram með eitthvað sem í er
varið. Til voru þeir sem litu á
verkið af meiri sanngirni en þeir
sem helltu sér yfir það (meðfram
af pólitískum ástæðum) og Sig-
urður Guðmundsson, ritstjóri
Þjóðviljans skrifaði vinsamlegan
ritdóm.
Við ungu höfundarnir, sem þá
vorum fæstir farnir að gera neitt
að gagni, þurftum hinsvegar ekki
að láta neinn segja okkur hvort
Ólafur Jóhann væri efni í mikinn
höfund. Við höfðum lesið snjall-
ar smásögur eftir hann og hann
var þegar orðinn meistarinn sem
við litum upp til, við byrjendurn-
ir, ég, Hannes Sigfússon og fleiri.
Það var gott að eiga hann að, því
hann var hverjum manni hjálp-
legri við óreynda skrifpjatta, og
sagði óhikað hvað honum þótti
um verk okkar sem urðum fé-
lagar hans á þeim árum mikilla
harma í sögu mannkynsins og
mikilla vona í hópi ungra skálda á
íslandi sem trúðu á framtíðina,
þrátt fyrir allt, og trúðu á íslenska
menningu og íslenskar bók-
menntir með Halldór Kiljan og
Þórberg í broddi fylkingar.
Það var Ólafur Jóhann sem
kom mér í kynni við helstu Ijós-
bera íslenskra bókmennta á þeim
tíma (Kristin E. Andrésson,
Halldór Kiljan Laxness o.fl.) og
lét mig ganga í Félag róttækra rit-
höfunda (sem stundum hét Félag
byltingarsinnaðra rithöfunda).
Ég man raunar ekki í svipinn
hvort það var Jón úr Vör eða
Hannes Sigfússon sem kom mér í
kynni við Ólaf, en annarhvor
þeirra hlýtur það að hafa verið.
Ólafur var róttækur höfundur,
hann var sannfærður sósíalisti, en
hann var einnig með þeim fyrstu
sem tóku að efast síðar meir um
að allt hefði verið með felldu í
gangi mála og hann gat aldrei
hætt að velta heimsatburðunum
fyrir sér og reyna að átta sig á þvf
hvað væri raunverulega að ger-
ast. íslensk menning var honum
jafnframt sífellt umhugsunarefni,
enda hafði Sameiningarflokkur
alþýðu (Sósíalistaflokkurinn)
sem við báðir studdum á þeim
tíma, þjóðlega menningarstefnu,
en lágkúrustefna tíðkaðist ekki.
Lærifeður í þessum efnum voru
að sjálfsögðu Kristinn E. And-
résson og Jón Helgason prófessor
í Kaupmannahöfn. Ólafur miðl-
aði okkur hinum síðan af þekk-
ingu sinni og hvatti okkur til að
bera virðingu fyrir íslenskri tungu
og menningu, en það var þá að
vísu um leið hugsjón ungmenna-
félagshreyfingarinnar sem for-
eldrar okkar flestra (eða allra)
höfðu tekið þátt í. Sjálfur varð
Ólafur (þótt hann gengi ekki
menntaveginn), svo vel að sér í
íslenskri tungu að Iærðir háskóla-
menn stóðu honum ekki þar á
sporði.
Ólafur Jóhann hafði hug á því
að fara í Menntaskólann í
Reykjavík, þegar hann kom í
borgarsollinn ungur að árum, en
börn krepputímans gengu ekki
þá braut sem menntavegur hét á
þeim árum, nema einhver efni
væru til að kosta námið og Ólaf
skorti fé, hann var bóndasonur
austan úr Árnessýslu (Grafn-
ingi), en á þeim bæ hafði fólkið
einungis til hnífs og skeiðar. Þess-
vegna varð Ólafur að mennta sig
sjálfur, en þegar ég kynntist hon-
um hafði hann með hjálp góðra
manna átt þess kost að vera um
nokkurt skeið í Kaupmannahöfn,
og þar kynntist hann Jóni Helga-
syni prófessor sem lét sér mjög
annt um þennan unga og gáfaða
pilt sem kominn var heiman frá
melgrasskúfinum harða og vildi
kynnast heimsmenningunni.
Ólafur var að sjálfsögðu margs
vísari, þegar hann kom til íslands
frá Kaupmannahöfn, en ein-
kennilegt þykir mér, þegar ég
rifja þetta upp núna, staddur í
erlendri stórborg, og hugsa heim
og til þessara ára, að aldrei mikl-
aðist Ólafur, svo ég muni til, af
veru sinni í stórborginni, ekki
einu sinni við svona ósigldan
heimalning einsog mig. Ég minn-
ist á þetta af því að Ölafur hefði
haft nægar ástæður og næg tæki-
færi til þess, þegar við unnum
saman í Bretavinnunni á strfðsár-
unum og gátum talast við allan
daginn og alla daga. Hann mikl-
aðist að vfsu aldrei af neinu við
okkur sem vorum honum yngri
að árum og algerðir byrjendur á
rithöfundarbraut, en einhvern-
veginn sýnist mér, þegar ég hug-
leiði þessa tíma og þessar stundir
með Ólafi sem var mér einsog
besti bróðir, að vera hans í Kaup-
mannahöfn hafi verið honum
einkum og sér í lagi mikilvæg fyrir
það ísland sem hann fann þar,
Árnasafn með Jón Helgason
innan við múrinn, þarna var ís-
lensk menning endurreist - Jónas
Hallgrfmsson, Konráð Gíslason
og félagar - og þarna var sá mað-
ur, fyrrnefndur Jón frá Rauðsgili
í Borgarfirði, sem vissi allt um
það hvernig íslensk menning
(bókmenntalega séð) hafði
geymst í Kaupmannahöfn og ver-
ið endurreist þaðan.
Á þeim árum sem hér er um
fjallað vorum við Ólafur báðir
blánkir, ég ef til vill svolítið meira
en hann, að minnsta kosti hefur
hann talið svo vera, því hann
borgaði jafnan fyrir okkur báða,
þegar við settumst saman inn á
veitingahús. En Ólafur gerði
miklu meira fyrir mig, svo sem að
koma verkum mínum á framfæri í
„Tímariti Máls og menningar",
og fleira margt gerði hann mér til
framdráttar sem of langt mál yrði
að skýra frá í þessum fáu línum,
enda verður sú skuld aldrei gold-
in hvort sem er.
Olafur Jóhann Sigurðsson var
mikill alvörumaður og alla tíð
einskonar samviska heimsins,
það sem mestu rithöfundar
heimsins hafa alla tíð verið, Volt-
aire og Rousseau, Sartre og
Simone de Beauvoir, svo ég nefni
höfunda frá Frakklandi, þar sem
ég skrifa þessi orð. Hitt hef ég
ekki minnst á að Ólafur var um
leið einhver mesti húmoristi sem
ég hef kynnst, og kemur það að
vísu vel fram í mörgum verkum
hans í óbundnu máli, ekki síst
smásögum hans, en einnig í
skáldsögunum.
Lengst af þurfti Ólafur að
vinna fyrir sér með prófarkalestri
og þýðingum til að geta skrifað
bækur sínar, því svonefnd lista-
mannalaun rýrnuðu á þeim tím-
um ár frá ári þangað til þau urðu
hlægileg (einsog nú er). Kapp
Ólafs og elja við bók-
menntastörfin voru meiri en
meðalmanns, og grunar mig að
oft hafi hann setið við fram á
kvöld, meðan heilsan leyfði.
Hann kvæntist seint á stríðsár-
unum (ef ég man rétt) Önnu
Jónsdóttur, ágætri og mikilhæfri
konu af þingeyskum ættum. Hún
aflaði heimilinu einnig tekna með
vinnu sinni og þannig gátu þau
hjónin komist sæmilega af í
skemmtilegu. íbúðinni í Suður-
götu 15 og tekið á móti gestum af
rausnarskap og ljúfleika sem
aldrei gleymist, og því síður sem
ég veit að slíkar gestakomur í
hjarta bæjarins munu stundum
hafa verið meiri en góðu hófi
gegndi.
Ólafur og Anna eignuðust tvo
syni sem báðir eru vísindalega
menntaðir, annar, Jón, í haf-
fræði, hinn í kjarnorkuvísindum,
Ólafur Jóhann, og hefur hann
einnig getið sér orð í ritlist með
smásagnasafni.
Ég læt hér staðar numið, hefði
þurft að skrifa heila bók um Ólaf,
ef eitthvert gagn hefði átt að vera
í því, bið Önnu, sem svo oft setti
mig við veisluborð, að fyrirgefa
mér fátækleg orð.
París, 3. ágúst 1988.
Jón Óskar
Hrefna Jóhannsdóttir
Hrefna var yngsta dóttir hjón-
anna Kristínar Guðnadóttur og
Jóhanns Ólafssonar, og óist upp
hjá þeim fyrstu æviár sín eða þar
til hún missti móður sína barn að
aldri, eftir það bjó hún hjá föður
og eldri systrum, og tók fljótt
æskilegum þroska. Ung að árum
fór hún í Hjúkrunarkvenna-
skólann, og þar sóttist henni
námið vel og að því loknu sótti
hún framhaldsmenntun erlendis í
skurðstofuhjúkrun sem sérgrein.
Síðar aflaði hún sér kennararétt-
inda og réttinda til stjórnunar
sjúkrahúsa með sérstöku námi.
Heim kominn frá námi 1957
hóf hún störf við hjúkrun, fyrst
við Landspítalann og síðar við
Hrafnistu, og starfaði við hjúkr-
unarstörf eftir það nær óslitið til
dauðadags. Hún var alls staðar
eftirsótt til starfa og kom margt
til. Handlægni, þekking, þrek og
dugnaður, ásamt framúrskarandi
ósérhlífni og hlýju viðmóti.
Hrefna giftist Sverri Haralds-
syni lækni, og áttu þau þrjú börn,
Kristínu, Arnbjörgu og Jóhann.
Fœda 31. október 1932 - Dáin
Þau eru öll við nám. Sverrir og
Hrefna slitu samvistum, er börn-
in voru öll ung og ólust börnin
upp með móður sinni, . sem
reyndist frábær uppalandi og
móðir, hún var þeim allt í senn,
móðir, félagi, kennari og stuðn-
ingsmaður til allra hluta, sem að
hennar dómi mátti verða þeim til
framtaks og nytja í lífsbaráttunni.
Eigi að síður agaði hún þau, en á
svo mildan hátt, að þau fundu
ekki fyrir þvingun, enda bera
börnin uppeldi sínu fagurt vitni,
með prúðmannlegri framgöngu,
ráðvendni, dugnaði og skyldu-
rækni í störfum.
Hrefna skildi öðrum betur að
böm eigi að alast upp í fögnuði,
en þó með ögun.
Ég átti því láni að fagna að hafa
allmikil kynni við Hrefnu s.l. tvo
áratugi, og á ég eingöngu góðar
minningar frá þeim tíma, það
hýrnaði yfir öllum á heimilinu,
þegar von var á Hrefnu, hún sett-
ist ekki í kyrrsæti þó hún kæmi.
Samstundis var hún komin í þau
verk, sem verið var að vinna, eða
þörf var að leysa af hendi. Hún
ók dráttarvél, sótti kýrnar eða
færði til heybagga í hlöðunni ef
þörf var á, allt var henni jafn
tamt. Atorka hennar var næstum
ótrúleg, enda mátti segja að lang-
tímum saman ynni hún tveggja
eða þriggja manna verk, fullan
vinnudag á vinnustað, hélt fjög-
3. ágúst 1988
urra manna heimili án aðstoðar,
las og skýrði námsfögin með
börnum sínum. Þá fór oft mikill
tími í það á kvöldin að undirbúa
starf morgundagsins, en síðustu
æviár sín var hún hjúkrunarfor-
stjóri á Hrafnistu í Reykjavík, og
leysti það starf af hendi, sem öll
önnur, af stökustu samvi-
skusemi. Enda virti stjórn Hrafn-
istu það að verðugu, og reyndist
henni afburða vel er hún var hel-
sjúk orðin í ævilokin.
Kært var með Hrefnu og skóla-
systrum hennar úr Hjúkrunar-
skólanum, og studdi hún þær
með ráðum og dáð ef þær þörfn-
uðust aðstoðar, enda svöruðu
þær drengilega, með því að vera
hjá henni og létta lífið á síðustu
lífdögum hennar.
Þótt Hrefna gengi þreytt til
svefns margt kvöldið, og að mikil
störf og erfið vandamál til úr-
lausnar biðu morgundagsins, þá
var hún mikil gæfukona, hún átti
góð og glæsileg börn, sem mótuð-
ust mjög í þá átt sem henni var að
vild, sem allt vildu fyrir hana
gera, og léttu henni nú síðast,
helsjúkri erfiðleikana með alveg
dæmafárri umhyggju. Hún vann
sér með verkum sínum ómælt
þakklæti allra þeirra sem nutu
þeirra, og með háttvfsi, góðvild
og prúðu dagfari aflaði hún sér
óhvikulla vina, sem virtu hana og
dáðu.
Nú að leiðarlokum verður vin-
um hennar og vandamönnum
vandfyllt skarð sem varð við frá-
fall hennar, en raunabót er hve
endurminningarnar um hana eru
góðar. Hrefnu var ljóst nokkru
fyrir andlát sitt að hverju stefndi.
Én hún hélt óbuguðum sálar-
styrk, notaði frestinn sem gafst,
bömum sínum til leiðsagnar og
ráða, en hún yrði þeim ekki til
forsjár lengur. Að leiðarlokum
eru mér þakkir í huga til hennar,
fyrir góð kynni og velvild mér og
mínum til handa. Börnum henn-
ar votta ég samúð og á enga ósk
betri þeim til handa, en að þau
mættu líkjast móður sinni sem
mest að göfgi og niannkostum.
Olafur Árnason
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 11. ágúst 1988