Þjóðviljinn - 11.08.1988, Side 8
MENNING
Frillulrfi og valdatafl
„Ósigur Oddaverja“ eftir Jón Thór Haraldsson
íslenskir sagnfræðingar hafa
löngum notið þeirra sérstöku
forréttinda að geta lært málfar og
stíl í þeim besta sagnfræðiskóla
sem völ er á, en það er lestur
Sturlunga sögu: þar hafa þeir get-
að numið hvasst og kjarnyrt
orðalag og einnig þá fjarlægingu
frá söguefninu og yfirburði
gagnvart því sem teprulaus stíll
og beinskeyttur veitir mönnum.
Þetta kunnu sagnfræðingar áður
fyrr að notfæra sér, en á síðari
tímum hefur þessi lærdómur ekki
átt jafnvel upp á pallborðið hjá
öllum. Ýmislegt bendir nú til þess
að þetta sé aftur að breytast og
lesendur fari jafnvel almennt að
sökkva sér niður í Sturlungu og er
það vel.
Vera má að útgáfa sú sem for-
lagið Svart á hvítu hefur nýlega
látið frá sér fara eigi hér nokkurn
hlut að máli, en hún er a.m.k.
verðugt tákn fyrir þennan nýja
Sturlunguáhuga. Menn gætu
einnig túlkað sem samskonar
tákn rit Jóns Thórs Haraldssonar
um „Ósigur Oddaverja", sem
kom út fyrir skömmu á vegum
Sagnfræðistofnunar Háskóla ís-
lands, en þar er reynt að útskýra
einn þátt hinnar dramatísku at-
burðakeðju Sturlungaaldarinn-
ar: algeran ósigur hinnar voldugu
höfðingjaættar Oddaverja fyrir
nágrönnum þeirra Haukdælum.
Ritið er þó reyndar eldra, því eins
og tekið er fram í formála var það
upphaflega samið sem prófrit-
gerð við Óslóarháskóla fyrir ein-
um sex árum og þá á norsku.
En eins og málin hafa þróast
verður ekki annað sagt en að verk
Jóns Thórs hitti nú vel í lið, það er
gagnleg viðbót við þau rit sem til
eru um Sturlungaöldina, og er
rétt að taka fram sérstaklega, að
þar koma að einu leyti fram þau
áhrif sem maður vildi gjarnan að
Sturlunga hefði á sagnfræðinga
nútímans: verkið er mjög vel
skrifað, á kjarnyrtu og tæpit-
ungulausu máli. En hér er ekki
aðeins um stíl að ræða, heldur er
málið í samræmi við efnismeð-
ferð höfundar, og er ekki úr vegi
að líta betur á það.
í verki sínu rekur Jón Thór í
höfuðdráttum þá atburði sem
leiddu til ósigurs Oddaverja fyrir
Haukdælum, jafnframt gaum-
gæfir hann skýringar eldri fræði-
manna (og reyndar yngri líka) á
þessum atburðum og hafnar þeim
með öllu, og að lokum setur hann
fram sína eigin skýringu.
Hingað til hafa fræðimenn
jafnan reynt að skýra hnignun og
síðan ósigur Oddaverja með því
sem þeir hafa talið vera lyndis-
einkunnir ættarinnar, og var
þessi kenning reyndar nánast því
viðurkennd sannindi um langt
skeið: hafi Oddaverjar yfirleitt
verið siðfágaðir og dálítið kven-
samir bókabéusar, sem byggðu á
gömlum menningararfi sínum, og
því hafi þeir ekki getað att kappi
við harðsnúnari höfðingja sem
sóttu fram og voru í meira sam-
ræmi við tímann. Með því að
skoða heimildir grannt sýnir Jón
Thór fram á það að þessi
„skýring" er alveg úr lausu lofti
gripin: ekkert bendir til þess að
Oddaverjar (eftir daga Sæmund-
ar fróða) hafi verið svo miklu
meiri bóka- og fræðimenn en
ýmsir aðrir höfðingjar, og „frillu-
Íífi“ þeirra var naumast meira en
tíðkaðist á öðrum höfuðbólum, -
og jafnvel þótt svo hefði verið,
væri engin ástæða til að nota það
sem skýringu á hnignun þeirra.
Dæmi ítölsku endurreisnarfurst-
anna sýnir svo ekki þarf fleiri
vitna við, að menn geta verið
bóksamir kvennabéusar og þó
staðið sig með prýði í véla-
brögðum heimsins.
Viðhorf Jóns Thórs er heilsu-
samlegt á margan hátt. Það ber
alloft við í sagnfræði að menn
endurtaka hver eftir öðrum alls
kyns staðhæfingar, sem síðan er
litið á sem öruggar staðreyndir,
án þess að athugað sé hvort þær
hvíli á einhverjum traustum
heimildagrundvelli eða hvort
ekki séu á bak við þær einhverjar
forsendur, sem fallnar séu úr
gildi. Því er ekki að neita að það
hlýtur að koma mönnum heldur
andkannalega fyrir sjónir nú á
dögum þegar talað er um að
höfðingjaættir hafi „úrkynjast“
eða það hafi „dregið afl úr ætt-
stofni höfðingja“ að hann „átti
börn með ýmsum konum og flest-
um ókunnrar ættar“, eins og ýms-
ir fyrri fræðimenn áttu til að gera
(sbr. „Ósigur Oddaverja", bls.
35). Slíkar skýringar þóttu góð
lenska fyrir mörgum áratugum,
en virka nú á menn sem hreinir
fordómar. Til þess að hreinsa
burtu slíkar staðhæfingar er ekki
til nema ein leið, og hún er sú að
spyrja stöðugt: hvað er á bak við
orðin og hvað benda heimildir til
að hafi raunverulega gerst? Það
þarf sem sé að nálgast menn og
málefni fortíðarinnar eins beint
og fordómalaust og heimildir
frekast leyfa, og til að höndla
þennan veruleika á ferskan hátt
þarf einmitt sem skýrastan og
beinskeyttastan stfl, eins og þann
sem ýmsir Sturlunguhöfundanna
höfðu á valdi sínu.
Skýring sú sem Jón Thór setur
fram um hnignun og ósigur
Oddaverja, eftir að hafa vísað
fyrri skýringum á bug, er í því
fólgin, að valdagrundvöllur
þeirra - sveitirnar sem þeir réðu
beint yfir - svo og svigrúm þeirra
til útfærslu veldisins hafi verið
minni en sá valdagrundvöllur
sem Haukdælir áttu völ á. Odda-
verjar hafi sem sé orðið að láta í
minni pokann af „geopólitísk-
um“ ástæðum, svo notað sé orða-
lag höfundar: þeir hafi ekki haft
bolmagn til að etja kappi við „alla
Árnesinga". Skýringar af þessu
tagi hafa nú löngum þótt mun
„vísindalegri" en þær sem byggj-
ast á einhverjum „lyndiseinkunn-
um“, sem er hvað sem öðru líður
harla erfitt að festa hendur á.
Höfundur færir líka allmörg rök
fyrir þessari kenningu, og notar
hana til að sýna deilur Sturlunga-
aldarinnar í nýju ljósi.
Samt er sitthvað við hana að
athuga. Voru ekki allar aðstæður
of „fljótandi" og óljósar á íslandi
á þessum tíma til þess að unnt sé
að tefla „öllum Arnesingum" á
móti Rangæingum eins og um
tvær þjóðir hafi verið að ræða, og
beita „geopólitískum“ skýring-
um? Héruðin voru nátengd og
höfðingjaættirnar líka og banda-
lög og mægðir sem klókir menn
komu á gátu breytt mjög miklu.
Jón Thór kemur líka með nokkuð
óvænta viðbót við kenningu sína,
sem virkar eins og dálítil vofa í
kerfinu: „Vitundin um þetta (að
Haukdælir höfðu á bak við sig
valdsvæði sem var stærra og þétt-
býlla) ætti þá að hafa valdið nag-
andi öryggisleysi með Sæmundi
Jónssyni og hinum yngri Odda-
verjum. Þetta þykir mér greim-
lega mega lesa út úr Sturlunga
sögu. Haukdælir aftur á móti,
einkum Þorvaldur Gizurarson og
Gizurr Þorvaldsson, koma lan-
goftast fram með aðdáanlegri ró
ogfestu" (bls. 53). Milliytri raun-
veruleika - valdsvæðanna - og at-
burðanna sjálfra og úrslita þeirra
er sem sé kominn viðbótarliður,
sem er tilfinningar og viðbrögð
persónanna (en því má ekki rugla
saman við einhverja „lyndis-
einkunn"), og enginn getur hald-
ið því fram að þetta standi í beinu
sambandi við „vitundina“ um
stærð valdsvæða. Þótt peð Odda-
verja væru færri hefði því maður
sem var minna þjakaður af þessu
„nagandi öryggisleysi" kannske
getað beitt þeim á annan hátt í
valdatafli Sturlungaaldarinnar.
Skýring Jóns Thórs er því góð og
gild, en hún virðist samt tak-
mörkuð.
e.m.j.
Wmim
JtZMí.élL
Vopnbúnir miðaldamenn. Úr Jónsbók.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Mlðvikudagur 3. ágúst 1988