Þjóðviljinn - 12.08.1988, Qupperneq 23
Jónas Árnason rithöfundur, syngur sálm í Reykholtskirkju á útgáfu-
degi bókarinnar, Meira til söngs. Mynd hmp.
keyri. Ekki einu sinni í ályktun
sem hann dregur af sögu fátækrar
konu í hriplekum kofa og inn-
brotsþjófnum syni hennar:
Ó, skrýtni heimur,
ó, skrýtna líf
ekki skil ég tilgang þinn.
Menn brjótast inn og
brjótast út
og brjótast síðan inn.
Og húsin rísa stór og sterk
til að standa vindi og regni
gegn,
en breytast síðar í samastað
fyrir sama vind og regn.
Beittara er háðiö í besta kvæði
þessa kafla, Við heimtum auka-
vinnu! sem Bubbi Morthens hef-
ur nú síðast gert aftur fleygt.
Þriðji og fjórði hluti með
kvæðum við erlend lög eru ntiklu
höttóttari en tveir þeir fyrstu.
Stnðsárarómantíkin í þriðja
hluta er einhvern veginn innan-
tóm, kvenfólkið vantar hold og
blóð fyrsta hlutans, karlmennirn-
ir eru undarlega safalitlir. Af ein-
hverjum ástæðum trúi ég betur á
ástina sem blómstrar inni í Bola-
bás en ævilanga ást á stúlku eftir
eitt augnatillit á Arnarhól, en það
er sjálfsagt einstaklingsbundið.
Kímni og háð verða beiskari og
stopulli en væmni bærir á sér í
staðinn. Myndir Guðrúnar Svövu
eru vel gerðar en hún nær ekki
almennilegu sambandi við
kvæðin. Henni verður meiri
matur úr Ragnari pokamanni í
bókarlok, þó ekki finnist mér
hnefinn þar nógu steyttur.
Kvæðin um enska offisserann
og kúrekann í fjórða hluta eru
fyndin, en kvæðið um síðasta
Skotaprinsinn ber þó af. Sem
kvæði til lestrar ekki síður en til
söngs er það hið besta í bókinni.
Þennan kafla skreytir Svala Sig-
urleifsdóttir og fær góðan
heildarsvip á hann með því að
setja hann upp á svið í framhaldi
af skýringunni við offiserakvæð-
ið. En mannamyndir eru sumar
viðvaningslegar.
Barnaljóðin
Tveir síðustu hlutarnir eru
barnaljóð og þar finnst mér bókin
rísa aftur - jafnvel uppfyrir fyrstu
hlutana tvo. Hvergi nýtur kímni
Jónasar sín eins vel og í vísum
handa börnum, hvergi er rímið
eins glaðhlakkalegt og fjörið eins
sprúðlandi. Hér eru líka bestu
myndskreytingarnar, enda eru
Ragnheiður Gestsdóttir og Sig-
rún Eldjárn meðal alfremstu
listamanna sem hér skreyta
bækur. Þær eru raunverulega að
lýsa ljóðin. Litmyndir verða nú
allsráðandi og ekki iaust við að
manni finnist maður kominn með
allt aðra bók í hendurnar. Væri
ekki hægt að búa til hefti með
þessu efni einu?
í hluta Ragnheiðar eru sönglög
sem fengur er að á hverju heimili,
frábær kvæði eins og Tjörnin og
heimshöfin, Kópurinn Kobbi og
Það er sumar í sveitinni okkar.
Myndirnar eru klipptar í pappír í
sama stíl og í barnasöngbókinni
Fljúga hvítu fiðrildin, skýrar, lif-
andi og litríkar, einnig þær svart-
hvítu.
í hluta Sigrúnar eru tvær barn-
aþulur sem væru út af fyrir sig
efni í grein. Fuglinn sigursæli og
Okkar góða kría. Þær voru gefn-
ar út fyrir löngu með afbragðs-
myndum eftir Atla Má og varla
að manni fyndist þurfa að bæta
þar um betur, en Sigrún gefur
þeim nýtt líf með hárfínum túlk-
unum sínum á þessum yndisiegu
fuglum.
Þetta eru barnaþulur af
skemmtilegustu gerð, bragar-
hátturinn og rímið hvað eftir ann-
að notuð til að koma lesanda á
óvart, skella saman óskyldum
hlutum á hinn fyndnasta hátt -
eins og þegar kallarnir sem vildu
sigra veröldina alla fóru um með
frekjusvip og beitiskip, brambolt
og byssur út um allar trissur.
Þetta gerði Tómas Guðmunds-
son líka vel og ekki leiðum að
líkjast. En það sem gerir þulurn-
ar sígildar og jafnskemmtilegar
fyrir alla aldurshópa er hvernig
Jónas blandar saman barnslegum
hlutum og flóknum, eins og þegar
haninn tautar fúll inni í
hænsnakofa um vetur:
„í hænsnalífi okkar er
engin glóra, sýnist mér.
Lífi voru lifum vér
með tapi. “
Það er ekki ónýtt að kunna
svona speki frá barnæsku. Oft
notfærir hann sér líka rímið til að
koma að erfiðum orðum og
jafnvel óskiljanlegum fyrir börn.
Fjörleg hrynjandin ber þau áfram
og áður en þau vita af renna þau
sér í gegnum erindi eins og þetta:
Mér er hennar krí-krí-krí
kærara en sinfóní
og ágæt lög frá Ítalí
með ýmiskonar do-re-mí
sem samið hafa Palestrina
og Puccini.
Meira til söngs er falleg bók og
eiguleg. Útgáfan á henni hin
metnaðarmesta. Lögin voru
leikin fyrir mig á klarinett og
gekk prýðilega að lesa nóturnar.
Þó að laglínan sé þar einföld fær
hún alltaf sinn svip. Og enn undr-
ast maður hvað lögin hans Jóns
Múla eru forkunnargóð. Hann
væri áreiðanlega löngu orðinn
heimsfrægur ef hann hefði haft
vit á að fæðast til stærri þjóðar.
Silja Aðalsteinsdóttir
E.M.J.
Hugvekja um akta-skrift
í grein sem ber heitið „Akta-
skrift" leggur Guðmundur Finn-
bogason út af endurminningum
manns nokkurs um Jón Sigurðs-
son, þar sem hann segir frá atviki
sem gerðist sumarið 1867, þegar
hann var þingritari sautján ára að
aldri, og dregur Guðmundur
mikinn lærdóm af atvikinu. Sögu-
maður hafði þá það starf með
höndum að hreinskrifa ræður
þingmanna svo og ýms þingskjöl
á hvítan pappír í arkar-broti.
Fékk hann 24 skildinga fyrir
hverja örk, og átti að nota svo-
kallaða „akta-skrift“, en hún var í
því fólgin að á hverri síðu var til-
tekinn línufjöldi og tiltekinn
stafafjöldi í hverri línu. Þetta
veittist sögumanni nokkuð erfitt.
Hann hafði að vísu strikað blað
undir og gat því alltaf haft réttan
línufjölda, en hins vegar hafði
hann tilhneigingu til að hafa of
marga stafi í hverri línu og varð
að leggja nokkuð á sig til að talan
yrði nokkurn veginn rétt. „Við
þessa viðleitni mína fengu síðurn-
ar það útlit, að allt sýndist þar
óvenjulega gleitt og gisið,“ segir
hann í endurminningum sínum.
En nú er ekki að orðlengja
það, að þegar Jón Sigurðsson sá
þessar hreinskrifuðu arkir, fannst
honum skriftin allt of gisin og
vildi ekki viðurkenna að þetta
væri „akta-skrift“. Neitaði hann
að telja stafi og línur, heldur
sagðist hann sjá að skriftin væri
ekki rétt, og sagði svo snúðugt:
„Ég vil ekki heyra meira slúður
um þetta; það verður dregið af
borgun yðar fyrir svona skrift“.
Þegar til kastanna kom varð Jón
Sigurðasson vitanlega að láta
undan og hætta við að hýrudraga
sveininn sautján vetra, því um
það varð ekki deilt að skriftin á
örkunum var hárrétt „akta-
skrift". Segir sögumaður í endur-
ntinningum sínum að þetta atvik
hafi eins og skvett dálitlu köldu
vatni á dýrkun sína á Jóni Sig-
urðssyni í svipinn.
í áðurnefndri grein sinni lítur
Guðmundur Finnbogason hins
vegar allt öðrum augum á þetta
mál og beitir ýmsum rökum til að
sýna fram á að frá æðra siðferði-
legu sjónarmiði hafi þingritarinn
ungi haft rangt fyrir sér. Hann
ber fyrst saman forsetann og rita-
rann og er ekki vandspáð um nið-
urstöður þess mannjöfnuðar, en
dómurinn yfir hinum síðarnefnda
er nokkuð athyglisverður: „Nátt-
úran hefur gefið honum örlyndi í
vöggugjöf. Höndin dregur ósjál-
frátt á hvítu örkina fleiri stafi en
heimtað er. Áður en hann veit af,
hefir hann unnið meira en af hon-
um er krafist. Það vill hann ekki.
Hann vill selja, en ekki gefa;
hann vill að fullt gjald komi þegar
í stað fyrir allt, sem hann vinnur.
Þess vegna leggur hann bönd á
sig. Orkuna, sem áður gekk til
þess að skrifa meira en heimtað
var, notar hann til þess að leggja
hömlu á sig. Hann vill þeldur
beita kröftunum gegn sjálfum sér
en að framleiða meira en borgað
er.“ Þetta telur Guðmundur
Finnbogason að hafi' komið fram
í skriftinni og hafj það ekki farið
fram hjá hinum skarpskyggna
Jóni: hann hafi séð að skriftin var
óeðlileg og skrifarinn hafði dreg-
ið af sér, ekki unnið eins mikið og
eðlishvötin var til, og því hafi
hann þóst sjá svik í skriftinni.
Þetta verður Guðmundi tilefni til
mikilla hugleiðinga um það
hvernig færi fyrir þjóðfélaginu ef
menn miðuðu verk sín eingöngu
við það sem heimtað er fyrir
kaupið sem þeir fá, og enginn
gerði meira en nákvæmlega það
sem af honum er krafist. Er nið-
urstaðan sú, að þá myndu allar
framfarir stöðvast, svo og siðbót
og menning, og lokadómurinn er
harður: Af skrift „akta-
skrifarans“ verður ekki einn staf-
ur geymdur í lífsins bók...
Nú er löngu kominn tími til að
íslendingar fari að lesa og íhuga
sem vendilegast rit Guðmundar
Finnbogasonar, sem var okkar
fyrsti heimspekingur og kannski
hinn merkasti til þessa. Um
heimspekinga gildir gjarnan sú
regla, að þeir koma með skarpar
skilgreiningar, þar sem aðrir
dauðlegir menn rugla hlutunum
saman í einn graut, þeir finna upp
röksemdafærslur sem aðrir hafa
ekki komið auga á, og fleira
mætti telja af því tagi. En sumir
segja að á móti komi að þeim
hætti stundum til að beita rökum
sem liggur nokkurn veginn í
augum uppi að geta alls ekki stað-
ist og virka á.m.k. harla fárán-
lega á seinni tíma menn. Hefur
því verið haldið fram að þetta sé
bölvun sem hvíli á heimspekinni
vegna fáryrða, sem Þales á að
hafa mælt þegar hann datt í
brunninn, en um þetta hafa verið
nefnd ýms skrautleg dæmi allt frá
dögum Platós og til Sartres, og
sjálfsagt lengur. Nú verður því
naumast á móti mælt að þingrit-
arinn sautján vetra dró ekki á
nokkurn hátt af sér við verkið,
heldur lagði hann sig þvert á móti
í líma við að vinna það nákvæm-
lega eins og honum hafði verið
sagt og kostaði greinilega til þess
nokkru erfiði. Ef hann væri ofar
moldu nú á dögum og við tón-
listarnám, er sennilegt að hann
ætti í nokkrum brösum með að
spila andante-kafla með réttum
hraða og þyrfti hann að leggja
nokkuð á sig til að ösla ekki
áfram eins og eðlishvöt hans to-
gaði og eins og ungum mönnum
hættir til. Myndi tónlistargagn-
rýnandinn Guðmundur Finn-
bogason þá kannski með sömu
rökum álasa honum fyrir að
draga af sér og benda á að með
því að spila allt saman prestis-
simo gæti hann gert meira en
beinlínis var ætlast til af honurn
og komið t.d. fyrir einni auka-
sónötu á dagskránni.
Smáatriði sem Þórbergur hefur
skráð eftir sr. Árna Þórarinssyni í
Ævisögunni bregður talsverðu
ljósi á þetta: í æsku kom sr. Árni
sér upp sérstöku sláttulagi sem
var að því er virðist fólgið í því að
spara kraftana og gernýta þá,
eins og íþróttamenn kunna nú á
dögum, og tókst honum þannig
þrátt fyrir kraftleysi sitt að slá
jafnmikið og aðrir eða meira. En
svo tekur hann fram um þetta
sláttulag sitt: „Ég áræddi samt
ekki að notfæra mér það nema
þegar enginn sá til. Það þótti
skömm að slá svona. Menn áttu
að þenja sig“.
Það að þenja sig sem allra mest
við sláttinn og sóa þá í rauninni
kröftunum til einskis eins og
vinnufélagar Árna vildu að hann
gerði og svo hitt að klessa sem
flestum stöfum og línum á arkir,
sem áttu þó samkvæmt hlutarins
eðli að geyma ákveðið magn
texta, eins og Guðmundur Finn-
bogason virðist telja að þingritar-
inn hefði átt að gera, - þetta
hvort tveggja er í rauninni ekki
annað en tvær hliðar á sama fyrir-
bærinu, sem blasir við alls staðar
þar sem (slendingar eru að vinna
og hver getur séð ef hann hefur
augun opin, en það er sú bjarg-
fasta skoðun manna hér á
Skerinu, að menn eigi að hamast
sem allra mest við vinnu, ganga
að verkunum með sem hrikaleg-
ustum bægslagangi og helst að
vinna sér þau eins erfiðlega og
unnt er, þannig að saman fari há-
marks orkusóun og lágmarksnýt-
ing. Guðmundur Finnbogason
talar í títtnefndri grein sinni um
„fagnaðarboðskap kærleikans til
vinnunnar", en hér virðist fremur
vera urn einhvers konar undar-
lega skyldu að ræða: ef menn
kunna að vinna verk með minni
fyrirhöfn en betri árangri verða
þeir helst að fara í felur með það.
Mér dettur í hug að það sé þessi
rótgróna vinnuhugsjón Mör-
landans sem villti um fyrir dr.
Guðmundi og kom því til leiðar
að hann ruglaði saman því að
koma raunverulega miklu í verk
og svo þessum tilgangslausa
hamagangi, sem í því tilviki sem
hann fjallar um hefði ekki leitt til
annars en þess að menn hefðu
farið að skrifa ræður þingmanna
á arkir á sama hátt og púkarnir
skrifuðu blótsyrðin á skinnpjötl-
una. En þeir höfðu þó a.m.k. þá
afsökun að ritföng voru af
skornum skammti.
Svo virðist sem þessi vinnuhug-
sjón sé nánast siðferðileg skylda,
en það dylst oft fyrir mönnum
einmitt vegna þess hve rnjög hún
hefur verið þeim innrætt frá
blautu barnsbeini og hve ríkjandi
hún er. Eða hvernig er það ekki í
skólum landsins, þegar ungling-
arnir koma með svarta bauga
undir starandi augununt eftir alls
kyns vinnu hér og þar í frítímun-
um, og reyna á að troða í þessa
svefngengla fegurstu ljóðum
tungunnar? Þá getur að líta efst á
blaði: „Ævitíminn eyðist, unnið
skyldi langtum meir. Síst þeim
lífið leiðist sem lýist þar til útaf
deyr“. En hvernig sem það er,
virðist vinnuhugsjónin teygjast
víða: á sama hátt og menn eiga að
hamast og djöflast áfrant og það
virðist stríða á móti einhverri sið-
ferðisvitund að menn beiti lagni
og spari kraftana, mega menn
heldur ekki eiga nokkra raun-
verulega frítíma, heldur eiga þeir
að bæta á sig störfum meðan
nokkurt augnablik er ennþá
laust. Menn hafa rætt margt um
þá miklu eftirvinnu sem hér tíð-
kast og vinnuálag á íslandi. En
væri nú ekki ráð að reyna að leita
skýringanna í þessari sérstæðu
vinnuhugsjón? Sagt er að einu
sinni hafi verið ákveðið að leggja
niður alla eftirvinnu í fyrirtæki
einu og skyldu starfsmennirnir fá
nægileg laun fyrir dagvinnuna,
enda mun reynslan víst sýna að
menn vinni jafnmikið á átta tím-
um og fjórtán. En hvað gerðist?
Starfsmennirnir voru fljótir að
ráða sig hingað og þangað í alls
kyns eftirvinnu, kvöldvinnu, næt-
urvinnu o.þ.h. Oft er sagt að
eftirvinnan á íslandi stafi af því
hvað launin eru lág fyrir venju-
lega dagvinnu, en skyldi ekki
þvert á móti vera í gangi eitthvert
öfugsnúið efnahagslögmál í sam-
ræmi við þessa vinnuhugsjón fs-
lendinga, sem hafi það að verk-
um að launin haldast nógu lág til
að réttlæta hamaganginn við
eftirvinnuna?
e.m.j.
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 23