Þjóðviljinn - 19.08.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
Réttlætið í sögunni
Viö höfum oftar en ekki minnt á þaö hér í blaðinu, aö
veigamikill partur af glasnost, af málfrelsinu sovéska
undir Gorbatsjov, er fólginn í viöleitni til aö fylla upp í
eyöur sögunnar. Skýra frá því sem áöur ekki mátti um
hörmungar samyrkjuherferðar og hreinsana Stalíns, um
spiilingu og afturför á dögum Brésjnévs. Og sem betur fer
er þetta ekki gert til aö finna tiltekna sökudólga til aö
kenna um ástandið eins og þaö er. Þessi umræða hefur
beinst aö meinbugum í hinu sovéska kerfi sjálfu og nauð-
syn á aö gera á því meiriháttar uppskurð. Og hún er líka í
anda þess sögulega réttlætis sem menn hafa lengi viljaö
trúa á. Þeirrar réttlætiskröfu sem segir: upp koma svik um
síðir, og sannleikurinn mun gera yöur frjálsa.
Búkharín (l.h.), plakat til minningar um hreinsanirnar miklu: „Ég sný mér til framtíðarkynslóðar forystumanna...
Stalín og aðferðir hans fá harð:
an „dóm sögunnar". Menn eins
og Búkharín (svo aðeins eitt
dæmi sé nefnt) fá uppreisn æru:
þeir voru ekki erindrekar er-
lendra ríkja, ekki skemmdar-
verkamenn, ekki einu sinni sam-
særismenn gegn Stalín, heldur
þeir menn sem voru holdtekning-
ar annarra möguleika, annarrar
þróunar en hinnar stalínsku.
Trúin á dóm
sögunnar
Sovéskur heimspekingur,
Dmítrí Volkogonov, segir í ný-
legri grein um „Fyrirbærið Stal-
ín“:
„Stalín er einn þeirra fáu sem
munu lifa tíma sinn. En ódauð-
leiki hans er blendinn. Rök-
semdir um hlutverk hans í sov-
éskri sögu, litaðar dýrkun, hatri,
beiskju og óendanlegu ráðleysi,
munu vissulega halda áfram lengi
og af miklum krafti. En hvernig
sem því fram vindur: örlög Stal-
íns sýna okkur enn og aftur, að
þegar til lengdar lætur, reynist afl
mikilla hugsjóna sterkara en vald
einstakra manna... dómur
manna getur verið á blekkingu
reistur. Dómur sögunnar verður
ekki úr gildi felldur."
Hve oft höfum við ekki viljað
taka undir þessa bartsýni, þessa
trú á að sannleikurinn muni ávallt
betur hafa, þegar sagan sest í
dómstól sinn? Og jafnoft höfum
við verið slegin röksemdum gegn
henni, sumum grimmum (hver
ætlar með „dómi sögunnar" að
rétta hlut alíra þeirra þjóða sem
framfarirnar og landvinningarnir
hafa útrýmt?) - öðrum ísmeygi-
legum. Tökum dæmi af síðar-
nefndum rökum.
f skáldsögu Anatole France,
Ameþysthringurinn, hafa tveir
ólíkir menn, Leterier rektor og
Bergeret, gerst samherjar í máli
Dreyfusar - og skríllinn í bænum
gerir að þeim aðsúg. Rektor
huggar sig við það að sannleikur-
inn muni ávallt sigra, þótt síðar
verði. Bergert efast stórlega um
það og tekur dæmi af Macbeth.
Hann kveðst hafa komist að því í
annálum, að Macbeth hafi verið
ágætur kóngur og saklaus af kon-
ungsmorði. En sá sannleikur
mætti sín lítils gegn hinu volduga
afli Shakespeares sem skrifaði
ódauðlegt leikrit um konung
þennan og frú hans og gerði þau
að holdtekju þeirrar valdafíknar
sem einskis svífst
Sá gáfaði efasemdarmaður
Bergeret hefur betur í þessari
sennu. En lesandinn veit hvað
gerðist síðan og gæti spurt: fékk
Dreyfus ekki uppreisn æru þegar
allt kom til alls? Og annar gæti
komið á eftir og spurt: hvað stoð-
aði það hann, skaðinn var
skeður, líf hans eyðilagt
Kristur og Pílatus
Skáldsaga sovéska rithöfund-
arins Búlgakovs, Meistarinn og
Margrét, er öll byggð á voninni
um að réttlætið hafi betur í gang-
virki sögunnar. Ástin og listin
muni sigra ofsækjendur Meista-
rans, handritið að sögu hans
muni ekki brenna heldur rísa úr
ösku - eins þótt þurfi að kalla á
Fjandann sjálfan til liðs við þá
sem halloka fara. Rétt eins og
Jesús Ha-Notsrí ber krossfestur
sigurorð af Pflatusi í sögunni sem
Meistarinn hefur skrifað: „Héð-
an af verðum við alltaf saman,“
segir Jesús við Pflatus, „þegar
mín verður getið munu menn um
leið minnast þín“. Og Pflatus veit
að sú eilífð er honum smán utan
enda, boðar ekkert gott. Og hver
getur borið á móti því að Búlgak-
ov hafi haft talsvert til síns máls:
handritið að sögu hans brann
ekki þótt vonlaust væri að það
kæmi út á dögum hans og Stalíns,
verk hans reis úr ösku aldarfjórð-
ungi eftir dauða hans og Ijómar
með krafti og fegurð öllum þeim
sem nokkurs meta bækur.
Sögulegt réttlæti!
Já en, já en allt þetta saklausa
og nafnlausa fólk sem er drepið af
harðstjórum og handlöngurum
þeirra eða því hrundið út í eymd
og hungurdauða með einhverju
braski og eignatilfærslum langt
frá vettvangi (gleymum því aldrei
hve margar aðferðir eru til að
gera menn úr heimi halla). Hvað
um það? Eru ekki örlög þess nap-
urt háð um þetta hjal um sögulegt
réttlæti?
Ég veit það ekki. En mér er um
þessar mundir ofarlega í huga
saga Önnu Larínu.
Ekkja Búkharíns
Anna Larína var dóttir
rússnesks bolsevika og eiginkona
Nikolajs Búkharíns, sem
mönnum ber saman um að verið
hafi mikill mannkostamaður,
góðvinur Leníns, gáfnaljós og
fræða, mildur maður á harðri tíð,
ósérplæginn og laus við valds-
hroka. Búkharín var handtekinn,
sakaður um svik og glæpi við
Lenín, byltinguna og Sovétríkin
og dæmdur til dauða í réttarhöld-
unum 1938.
Skömmu áður en Búkharín var
handtekinn las hann fyrir konu
sinni ungri „Ávarp til framtíðar-
kynslóðar forystumanna Kom-
múnistaflokksins". Hann bað
hana læra þessa orðsendingu
utan að og reyna að lifa fram á þá
tíð að hún gæti komið henni til
skila. Á því varð löng bið. Anna
Larína var handtekin sem „eigin-
kona óvinar þjóðarinnar" og sat í
næstum tuttugu ár í fangabúðum
og útlegð. Sonur þeirra hjóna
gekk á milli ættingja, sem allir
fóru fyrr eða síðar sömu leið: í
gúlagið. Þau mæðgin sáust ekki í
nítján ár - það var ekki fyrr en
árið 1956 að „hlákan" hjá Khrú-
sjov leiddi þau saman. En Anna
Larína varð að bíða enn lengur og
alls í fimmtíu ár, eftir því að sú
„kynslóð“ tæki völdin í Sovétríkj-
unum, sem var reiðubúin að
hlusta á þann sannleika, sem
þessi þrautseiga kona hafði
geymt í minni sínu. Og sovéskir
þegnar lásu orðsendingu Nikol-
ajs Búkharíns í blöðum, meðal
annars þessi orð hér:
Ég sný mér
til ykkar
„Ég sný mér til ykkar, framtíð-
arkynslóð leiðtoga flokksins, sem
hafið með sögulegu hlutverki
ykkar fengið þær skyldur á herð-
ar að greiða úr djöfullegum
hnykli glæpaverka, sem stækkar
nú með hverjum hræðilegum
degi, logar sem mikið bál, og kæf-
ir flokkinn.
Ég sný mér til allra meðlima
flokksins.
Á þessum dögum, sem líklega
eru mínir síðustu, er ég
sannfærður um það að sía sög-
unnar muni fyrr eða síðar þvo all-
an óþverrra af höfði mínu.
Ég var aldrei svikari, ég hefði
hiklaust lagt líf mitt í sölurnar
fyrir Lenín. Mér þótti vænt um
Kírov, hafði ekkert illt í hyggju
gagnvart Stalín.
Eg bið nýja, unga og heiðar-
lega kynslóð forystumanna
flokksins lesa þetta bréf mitt upp
á fundi miðstjórnar, sýkna mig og
endurreisa mig í flokknum.
Pið skuluð vita, félagar, að á
þeim fána sem þið berið á sigur-
göngu til kommúnisma er og
dropi af mínu blóði“
Og nú er Búkharín hylltur og
skáld yrkja kvæði til Önnu ekkju
hans og þakka henni trúmennsk-
una og þrautseigjuna og maður
sveiflast aftur yfir á vonarpólinn:
kannski er eitthvað til í þessu
sögulega réttlæti.
Svið vonarinnar
Eins þótt það réttlæti sé seint á
ferð. Eins þótt það geti aldrei
bætt það sem gerðist og heldur
ekki komið fram hefnd á böðlum
og rógberum (ef menn hafa
áhuga á slíku) - þeir eru flestir
dauðir sjálfir. Maður fyllist ekki
hjátrú við að lesa um þetta dæmi,
en óneitanlega stækkar svið von-
arinnar í nútímanum og sögunni
og maður leitar frekar en áður að
leiðum sem geta dugað til að
hjálpa réttlætisvoninni á fætur.
Og mann grunar líka að glasnost-
ið um sovéska sögu sé að ein-
hverju leyti hollur lærdómur
hugsanlegum frambjóðendum til
böðulsstarfa hér og þar í heimin-
um: þeir eru betur minntir á það
að þeir geta aldrei verið öruggir -
hvorki fyrir húsbændum sínum
né heldur svipum fórnarlamba
sinna.
Fyrir dómi sögunnar?
Að einhver
taki við
Dómur sögunnar, já komdu
þar aftur. Við skulum ekki gera
of mikið úr hans áreiðanleika, en
við skulum ekki lítilsvirða hann
heldur. En þá er líka nauðsyn að
muna annað af því sem þeir fé-
lagar í skáldsögu Anatole France
voru að karpa um. Bergeret hinn
efagjarni segir á þessa leið: Dóm-
ur framtíðarinnar er ekki til. Sú
kynslóð sem þá verður, hún lifir í
sinni nútíð, hún hefur sína for-
dóma, hún man ekki það sem
var, henni stendur á sama um
það.
Kannski er einmitt þetta -
gleymskan, kæruleysið - versti
óvinur hins valta sögulega rétt-
lætis? Þegar tími sannleikans er
kominn, þá verða lifandi mann-
eskjur að vera til staðar að taka
við honum og láta sig hann miklu
varða.
Stalín og hendurnar sem klöppuðu honum lof í lófa á flokksþinginu 1934.
24 SÍÐA - ÞJÓÐVIUINN - NÝTT HELGARBLAÐ