Þjóðviljinn - 06.09.1988, Blaðsíða 7

VIÐHORF
Ef þú laukst helstu fjárfesting-
um þínum fyrir 10 árum eða fyrr,
þá líður þér fjárhagslega vel
núna. En sjúgir þú ekki feitan
spena og hafir þú fjárfest mikið
síðan þá...
„Startið“ í lífinu
Þegar gera skal sögulegan sam-
anburð á kjörum íslendinga, þá
verður að taka tillit til vaxtakjara
og lántöku almennings. Þegar
það er gert er ekki aðeins verið að
meta kjör fólks nákvæmlega á
þeim tíma þegar lánin eru tekin,
heldur fyrst og fremst endur-
greiðslubyrði þess fólks í lífinu
sem þá tók sín lán. Þannig hefur
þeim sem skuldsettu sig síðustu
10 árin verið boðið upp á allt
önnur framtíðarkjör en þeim sem
skuldsettu sig fyrr.
En þó svo við höfum boðið nýj-
um skuldurum ömurlega framtíð-
arsýn síðustu 10 árin, þá er það
ekkert miðað við það sem ungu
fólki er boðið upp á þessa stund-
ina. Ætli ungt fólk að stofna
heimili með börnum í dag, þá
þarf það að leggja út í 5-6 milj.
kr. í unglingssparnaði. Ef raun-
vextir húsnæðislána fara í 6%
eins og boðað er, þá verður raun-
vaxtabyrði ungu fjölskyldunnar
Sigurður G. Gunnarsson skrifar
350-450 þús. kr. á ári og til að
greiða vexti þá þarf 500-600 þús.
kr. tekjur árlega næstu áratugina.
Samhliða þarf svo að borga niður
skuldina sjálfa og lifa.
Hvað eru íslendingar eiginlega
En við erum ekki aðeins að éta
börnin okkar, við erum að koll-
steypa hagkerfinu undan okkur.
Skuldasöfnun
Islendingar eru skuldarar,
vörueftirspurn innanlands.
Framleiðsluöflin, launamenn og
fyrirmenn framleiðslufyrirtækja,
gerðu þá með sér bandalag um að
nota sjóðina til iðnvæðingar. Ný-
sköpunarstjórnin lifði eins stutt
„Við erum lent ísjálfvirku hruni ílok
okurvaxtaskeiðs og á fáum árum erstór
hluti landsmanna orðinn stórskuldugur
örlitlum minnihluta sem hefur
rakað að sérfé. “
að gera? Börnin hafa ekki aðgang
að dagvistun þó báðir foreldrar
verði að vinna úti, við borgum
kennurum svo léleg laun að eng-
inn laðast að uppeldisstörfum,
við látum unga fólkið borga raun-
vexti af menntunarkostnaði sín-
um, við gerum það gjaldþrota
þegar það kaupir sitt heimili og
látum það borga þreföld lóðar-
gjöld reyni það að byggja. Er
þjóðin gengin af göflunum? Það
er sjúkur stofn sem étur börnin
sín.
skuldasöfnun hefur verið helsti
drifkraftur hagkerfis okkar allt
frá stríðslokum.
í stríðslok höfðu stjórnvöld
yfir digrum gjaldeyrissjóði að
ráða og eftirspurn eftir afurðum
okkar erlendis var botnlaus.
Skoðanir manna skiptust nokkuð
í tvö horn um hvernig honum
skyldi ráðstafað. Annars vegar
voru þeir sem vildu kaupa fram-
leiðslutæki en hins vegar voru
þeir sem vildu að gjaldeyrissjóð-
irnir yrðu smám saman étnir upp í
og verkefnið frekast leyfði og síð-
an hefur hér óslitið ríkt skeið
skuldasöfnunar.
Kostur skuldasöfnunar innan-
lands meðan útflutningstekjur
vaxa er sá að hún örvar innlenda
eftirspurn, einstaklingar og fyrir-
tæki lifa um efni fram.
Hafir þú til dœmis 100 þús. í
laun, takir þú 20 þús. að láni og
borgir þú 10 þús. upp í eldri
skuldir, þá eyðir þú 10 þús. meir
en þú aflar. Þú ert líka 10 þús.
skuldugri.
Ókosturinn er sá að þegar
kemur að skuldadögum verður
eftirspurn minni en tekjur, þá
verður kreppa.
Við höfum séð slíkar kreppur á
heimsmarkaði þrisvar sinnum
síðustu 2 áratugi. Fyrst þegar
tenging dollarans við gull var afn-
umin í kjölfar of mikillar dollara-
prentunar til að fjármagna Víet-
Nam stríðið, næst þegar þriðji
heimurinn komst í gjaldþrot og
skuldafen, og nú þegar Banda-
ríkjastjórn er búin að skuldsetja
sig í botn og getur ekki lengur
aukið eftirspurn á heimsmarkaði
með auknum lántökum.
Skuldamótorinn
fslenska hagkerfið lenti aldrei í
slíkum kreppum vegna þess að
innlendar skuldir voru jafnharð-
an étnar upp í verðbólgunni,
vextirnir voru miklu lægri en
verðbólgan. Þetta var eins konar
eilífðarvél.
Ef þú hafðir 100 þús. í laun,
tókst 20 þús. að láni og borgaðir
10 þús. upp í eldri skuldir, þá
eyddir þú 10 þús. meir en þú afl-
aðir. En verðbólgan sá um að
minnka raunverulegar eftirstöðv-
ar skulda þinna um minnst 10
þús. svo þú varst engu skuldugri
Framhald á bls. 8
Hver
í síðasta helgarblaði Þjóðvilj-
ans leitaði Guðrún Helgadóttir
svara við spurningunni „Hverjir
eiga ísland?“ Kannski gerði Guð-
rún einum of mikið úr völdum og
eignarhaldi gömlu yfirstéttarinn-
ar, en greinin var alla vega
fróðleg, vel skrifuð og vakti til
umhugsunar.
í framhaldi af grein Guðrúnar
varð mér hugsað til þeirrar spurn-
ingar, hverjir eiga íslensku menn-
ingu. Guðrún rakti nefnilega á
skilmerkilegan hátt þróun ís-
lensku yfirstéttarinnar á þessari
öld, og þá varð mér hugsað til
þess að einhvers staðar á leiðinni
týndi þessi yfirstétt menningu
sinni. Á meðan hún var að hasla
sér völl, reyndi hún að standa sig í
stykkinu sem yfirstétt og skapa
einhverja íslenska menningu,
bæði listir og vitsmunalega um-
ræðu, sem gæti réttlætt kröfu
okkar til þess að vera fullvalda
þjóð. Innan um hálfdönsku
kaupmennina og öll snobbin voru
skáld og rithöfundar á sveimi, og
menn reyndu jafnvel að halda
tímaritum og annarri opinberri
umræðu gangandi hér í fámenn-
inu. Mikið af þeirri umræðu bar
keim af miðevrópskri mikil-
mennahugsun og þjóðernis-
hyggju af því tagi sem reyndi að
gera íslendinga að merkara fólki
en öðru. Stór hluti af þessari
hugsun átti samleið með alþjóð-
legum straumum sem runnu
meira og minna saman við nasis-
mann á fjórða áratugnum. Það
fór fyrir ísienskum mennta-
mönnum eins og mörgum kol-
legum þeirra í útlöndum að þeir
vöknuðu upp við vondan draum
þegar þeir sáu hugmyndafræði
sína í herleiðingu hinnar nasísku
villimennsku. Sumir rönkuðu að
vísu ekki við sér fyrr en nasisminn
var kominn í stríð við hálfa
heimsbyggðina.
Einhvers staðar á þessari leið
glutraði íslenska borgarastéttin
niður menningarlegu frumkvæði,
á íslenska menningu?
Gestur Guðmundsson skrifar
og það féll í hendur róttækra
menntamanna. Hinir róttæku
reyndu að tengja íslenska þjóð-
ernisvitund við alþýðumenningu
og hugsjónir um jöfnuð, og þeir
bundu trúss sitt við framfarasinn-
aðar hugmyndir í umheiminum.
Kjarni þessara róttæku mennta-
manna snerist smám saman til
fylgis við kommúnismann, en
þeim tókst jafnframt að sam-
fylkja með frjálslyndustu borg-
aralegu menntamönnunum og
ávöxtur þeirrar samfylkingar
varð Mál og menning og einhver
mesta herferð til alþýðufræðslu
sem farin hefur verið í sögu þessa
lands.
Á tímum kaldastríðsins misstu
róttækir menntamenn sjónar á
þróun menningar og samfélags,
en frusu fastir í sovétdýrkun og
afturhverfri þjóðernishyggju.
Þeim reyndist sérstaklega um
megn að átta sig á eiginleikum og
möguleikum þeirrar nýju fjölda-
menningar sem flæddi yfir iðn-
vædd ríki. I þeirra augum var það
afturför að menningin var ekki
lengur sköpuð af einstökum lista-
mönnum við skrifpúlt, heldur í
framleiðsluferlum iðnaðar, þar
sem listsköpunin rann saman við
hönnun útlits og markaðsímynd-
ar, undir stjórn iðnjöfra. Þá þótti
þeim verst að fjöldamenningin
átti ætt sín og óðul í Bandaríkjun-
um, og í huga þeirra rann saman
barátta gegn alþjóðlegu
auðvaldi, fyrir sjálfstæði íslands
og sósíalisma og gegn „banda-
rískum kúltúrimperíalisma".
Hinir róttæku menntamenn
veittust af offorsi gegn kana-
útvarpi, kanasjónvarpi og öllum
þeim afurðum sem bárust í gegn-
um þá miðla, s.s. Hollywood-
myndum og rokktónlist.
1 gerningum kaldastríðsins
myndaðist eins konar menning-
arpólitískt bandalag milli íhalds-
samra afla úr bændasamfélaginu
og hinna róttæku menntamanna.
Gagnrýni þessara aðila á fjölda-
menninguna er að ýmsu leyti rétt-
mæt, en hún er ónothæf sem
menningarpólitískur leiðarvísir
af því að hún byggir á íhalds-
sömum forsendum og er aftur-
hverf. Fjöldamenningin er komin
til að vera, hún er hluti af þeim
forsendum sem öll nútíma
menningarpólitík verður að miða
við, og það sem skiptir máli er að
nýta lýðræðislega möguleika
hennar.
Þessir möguleikar eru ekki
bara fólgnir í fjöldaframleiðslu
og einfaldri gerð afurða úr fjölda-
menningunni. Aukin menntun
og frístundir alþýðu hafa líka gert
vaxandi hluta hennar kleift að ná
valdi á sköpun þessara afurða, og
bilið milli skapenda og neytenda
hefur á margan hátt minnkað.
Þannig hefur dægurtónlist síð-
ustu áratuga þróast í beinum víxl-
áhrifum milli listamanna og stór-
ra hópa af virkum neytendum, og
eru fá dæmi um jafn virk og frjó
víxláhrif í menningarsögunni.
Um leið hefur saga dægur-
tónlistar orðið saga stöðugra
átaka listamanna og virkra
neytenda við þau gróðaöfl sem
eiga dægurlagaframleiðsluna.
Róttæku menntamennirnir sáu
ekkert annað en hingnun og
bandarískan kúltúrimperíalisma í
fjöldamenningunni, og gamla
yfirstéttin var einfaldlega úr sér
gengin og frumkvæðislaus.
Fjöldamenning á íslandi hefur
því einkum orðið vettvangur ný-
ríkra aðila, sem ganga að henni
með sama hugarfari og við inn-
flutning nælonsokka og þvotta-
véla. Þessir aðilar hafa byggt upp
metnaðarlausan dægurlagaiðn-
að, myndbandainnflutning,
„frjálsar" útvarps- og sjónvarps-
stöðvar og glysmikinn auglýs-
ingaiðnað. Metnaður þeirra til
sjálfstæðrar sköpunar er hlið-
stæður metnaði þeirra „iðn-
rekenda“ sem hræra saman er-
lend hráefni eftir erlendum upps-
kriftum.
Það „á“ enginn íslenska menn-
ingu í dag, heldur er hún ósam-
stætt samsafn úr ólíkum áttum -
úr menningararfinum og úr inn-
fluttri fjöldamenningu. Eigi að
skapa íslenska menningu úr þess-
um hrærigraut, dugar ekki að
horfa til yfirstéttar, róttækra
menntamanna eða innflytjenda á
fjöldamenningu, heldur ber að
leggja áherslu á aukna virkni í
neyslu fjöldamenningar og þar
með skapandi víxlverkun milli
framleiðslu og neyslu.
Þess vegna er það mikilvægasta
menningarpólitíska verkefni
samtímans að rækta með uppvax-
andi kynslóðum virka og
gagnrýna afstöðu til fjöldamenn-
ingar. Það er í sjálfu sér góðra
gjalda vert að kynna bók-
menntahefðina fyrir upvaxandi
kynslóð, en það varðar jafnvel
enn meiru að hún nái tökum á
miðlum fjöldamenningarinnar.
Fólk sem sjálft hefur reynt að
halda á vídeóupptökutæki og
festa hughrif og frásögn á mynd-
band, hefur mun gagnrýnni af-
stöðu til myndbanda og kvik-
mynda en sá sem einungis hefur
horft á afurðir annarra. Eins er
það með dægurtónlist. I öllum
félagsmiðstöðvum og (fram-
haldsjskólum ættu að vera til
hljóðfæri og hljóðver, sem og
tæki til að taka og klippa mynd-
bönd. Vænn partur af stunda-
skránni ætti að vera helgaður leik
og tilraunum með þessi tæki.
Uppvaxandi kynslóðir eiga ekki
bara kröfu á að verða læsar og
skrifandi á móðurmálinu, heldur
einnig á myndmáli og tónmáli.
Þær ættu ekki einungis að kunna
á tölvur, heldur líka á önnur þau
tæki sem vaxandi hluti af menn-
ingunni fer um. Þessi tækifæri
eiga ekki heldur að vera forrétt-
indi nýrra kynslóða heldur verki-
efni fullorðinsfræðslu og
síimenntunar.
Ef slík menningarpólitík verð-
ur ofan á, er hægt að halda því
fram að íslenska þjóðin sé að
eignast menningu sína.
Gestur er félagsfræðingur og
vinnur við ritstörf. Hann skrifar
nú vikulegar greinar í Þjóðvilj-
ann.
„Fjöldamenning á Islandi hefur því einkum
orðið vettvangur nýríkra aðila, sem ganga að
henni með sama hugarfari og við innflutning
nælonsokkaogþvottavéla.... Metnaður
þeirra til sjálfstœðrar sköpunar er hliðstæður
metnaðiþeirra „iðnrekenda“sem hræra
saman erlend hráefni eftir erlendum
uppskriftum“
Þriðjudagur 6. september 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7