Þjóðviljinn - 01.10.1988, Page 8

Skáldskaparmál
í byggðum andfætlinga
Margaret Clunies Ross (fyrir miöju) ásamt öðrum þátttakendum for-
sagnaþingsins í Spoleto.
„Ef siglt er niöur ána á ein-
trjáningi blasa oft við krókódíl-
ar á bökkunum sitt hvoru
megin. Þeim líkar vel að liggja
þar í sandinum og sóla sig. Á
nóttunni koma þeir svo stund-
um í ruslahauga frumbyggj-
anna og róta þar í matarleit.
Það hefur skapað talsvert
vandamál hve mjög þessum
skepnum hefur fjölgað á síð-
ustu árum. Fyrr á þessu ári át
krókódíll bandaríska konu
sem var á ferðalagi á þessum
slóðum. Og fyrir rúmu ári var
kona ein, sem var heimspek-
ikennari í háskóla, að fara nið-
ur ána á eintrjáningi, og þá
gerðist það að krókódíll velti
bátnum undir henni, réðst á
hana og beit hana mjög
heiftarlega í fótlegginn. Henni
tókst þó að skríða í leðjunni
upp á árbakkann og sleppa
þaðan undan ókindinni með
því að klifra upp í tré. Þaðan
var henni bjargað um síðir, en
hún var illa særð.“
Maður skyldi ætla í fljótu
bragði að staður sem lýst er á
þennan hátt sé tæpast mikið við
hæfi norrænufræðings og sér-
fræðings í dróttkvæðum. En það
er samt í slíku umhverfi sem ástr-
ölsku fræðikonuna Margaret
Clunies Ross er oft á tíðum að
finna. Fræðistörf hennar eru
nefnilega tvíþætt: annars vegar
leggur hún stund á rannsóknir á
norrænum miðaldabókmennt-
um, einkum dróttkvæðum og
skáldskaparfræðum Snorra
Sturlusonar, en hins vegar fæst
hún við að kanna þá söngva- og
skáldskaparhefð sem enn er lif-
andi á vörum frumbyggja lands-
ins, hinna fornu Ástralíusvert-
ingja, og því skiptir hún tíma sín-
um milli bókasafna og kennslu-
sala háskólans í Sydney og frum-
byggjabyggða í Arnhem-landi.
Það er ekki á hverjum degi
sem andfætlingar okkar láta sjá
sig í Norðurálfu, en Margaret
Clunies Ross var meðal þeirra
gesta sem sóttu nýafstaðið forn-
sagnaþing í Spoleto, þar sem hún
hélt fyrirlestur um nokkur atriði í
skáldskaparfræðum eddukvæða,
og greip fréttamaður Þjóðviljans
á staðnum þá tækifærið til að
spjalla við hana. Spurningin sem
beinast liggur við að spyrja og
flestum kemur sennilega í hug er
sú hvernig standi á þessum
tveimur og harla ólíku áhugamál-
um.
Þetta byrjaði allt þegar ég var
stúdent í Ádelaide. Eg var þá við
nám í ensku við háskólann en
lagði einnig stund á latínu,
frönsku og þýsku. Ég hafði mik-
inn áhuga á fornensku, og
Fornsagnaþingið
í Spoleto
Einar Már Jónsson skrifar
Annar pistill
reyndar á miðaldatungumálum
og -menningu. Svo vildi til að sá
maður sem kenndi engilsaxnesku
var menntaður í hinni gömlu fíl-
ólógísku hefð og kunni einnig
forníslensku. Það var þó ekki
hægt að læra íslensku sem venju-
lega háskólagrein, þar sem þessi
kennari var ekki sérfræðingur í
málinu, en hann kom eigi að
síður á fót námshóp manna sem
vildu læra það. Fyrst voru aðeins
tveir nemendur, ég og annar stú-
dent, en svo hætti hann... Við
komum saman einu sinni í viku
og lærðum undirstöðuatriði mál-
fræðinnar og lásum stutta kafla í
kennslubók Gordons. Á þessum
háskólaárum uppgötvaði ég
kenningar Parry og Lords um
munnlega kvæðahefð og fékk ég
af þeim sökum mikinn áhuga á
norrænum fræðum meðan ég var
í þessum námshóp: ég gerði mér
nefnilega grein fyrir því að á bak
við norrænu miðaldabók-
menntirnar var munnleg hefð.
Þetta mætti vel kalla hefð-
bundna byrjun norrænufræð-
ings. En hvernig komu svo frum-
byggjafræðin í spilið?
Eg hafði einnig áhuga á mann-
fræði á þessum árum, en í þeirri
grein var enginn opinber kennari
í háskólanum í Adelaide. Hins
vegar var þar starfandi maður,
sem hafði samið rit um söngva
ástralskra frumbyggja. Hét hann
Theodore Strehlow og var sonur
þýsks trúboða: hafði hann þannig
alist upp meðal frumbyggjanna
og kunni tungumál ættbálksins
nánast því eins og móðurmálið.
En hann stundaði ekki kennslu
við háskólann og tók ekki mikinn
þátt í háskólalífinu. Einu sinni
heyrði ég hann þó flytja fyrirlest-
ur um söngva frumbyggjanna, og
varð ég mjög heilluð af þessu
efni. Mér fannst að hægt myndi
vera að beita kenningum Parry
og Lords við rannsóknir á menn-
ingu frumbyggjanna.
En hvernig tókst þér þá að sam-
ræma þessi ólíku áhugamál?
Á þessum tíma átti ég þess eng-
an kost að leggja stund á frum-
byggjafræði af hvaða tagi sem
væri, svo að ég varð að stefna í
aðra átt: ég ákvað sem sé að fara
„íslensku leiðina“ fremur en
„frumbyggjaleiðina“, og hélt til
Oxford árið 1963 þar sem ég fór
að læra hjá Gabriel Turville-
Peter. Þar sem ég hafði ekki
stundað neitt formlegt nám í ís-
lensku, þurfti ég að fara alla
námsbrautina, en það tók mig
ekki nema tvö ár í stað þriggja:
lagði ég stund á miðaldabók-
menntir og lærði eins mikla ís-
lensku og kostur var á. Eftir það
fékk ég smá kennslustöðu í Ox-
ford, sem ég gat haft í þrjú ár, og
byrjaði þá að semja doktorsrit-
gerð um Ragnarsdrápu Braga
Boddasonar. Pví verki hélt ég svo
áfram í Kaupmannahöfn vetur-
inn 1968-69, en hélt jafnframt
áfram að læra íslensku við há-
skólann þar. Þessa ritgerð varði
ég, en hún hefur ekki birst nema í
brotum, í formi tímaritsgreina.
Að náminu loknu fékk ég svo
kennarastöðu í forníslensku og
fornensku við háskólann í Sy-
dney árið 1969, og hef ég starfað
þar síðan að undanskildu einu ári
sem ég var í Cambridge.
Hvernig gastu svo komist inn á
braut frumbyggjafræðanna?
Árið 1971 giftist ég mannfræð-
ingi að nafni Les Hiatt, sem
fékkst einkum við rannsóknir á
frumbyggjum Ástralíu, og þrem-
ur árum síðar fórum við að undir-
búa leiðangur til Arnhem-lands í
Norður-Ástralíu. Eiginmaður
minn hafði fengist við rannsóknir
á ættbálki þar síðan 1958, hann
kunni tungumálið og hafði undir
höndum segulbandsupptökur.
Ég var eitt ár að undirbúa þennan
leiðangur og las á þeim tíma það
sem hafði verið skrifað um landið
og menningu þess og byrjaði
jafnframt að læra tungumáljð.
Árið 1975 fórum við svo til
Arnhem-lands og tjölduðum
fjóra mánuði meðal frumbyggj-
anna.
Hvernig eru landkostir á þess-
um hálfum?
Svæðið þar sem ég hef dvalist
eru stórir árósar, og er svört leðja
á bökkum árinnar og mangrófu-
tré. Þjóðin sem þar býr er kölluð
„Anbarra" - en það orð þýðir
einmitt „árós“ - og dvelst hún nú
að miklu leyti í byggð sem ástral-
ska ríkið hefur komið upp, en þó
halda hinar hefðbundnu lífsvenj-
ur áfram. Áður fyrr sváfu menn
einfaldlega á jörðinni í kringum
varðeld um þurrkatímann og
höfðu eigur sínar á palli, en nú
hafa þeir tjöld. Yfir regntímann,
sem nær yfir sumarmánuðina,
búa menn í skýlum sem þeir
reisa. Meðal fæðutegunda eru
fiskar og höggormar.
Tungumál ættbálksins heitir á
málinu sjálfu „gijingarli" en aðrir
kalla það „burarra". Þeir sem
tala þetta mál eru um fjögur
hundruð og um tvö hundruð og
fimmtíu til viðbótar tala skyldar
mállýskur, en það þykja stórir
tungumálshópar í Arnhem-landi.
Hvað málfræði snertir er þetta
tungumál talsvert flókið, því að
bæði eru notuð forskeyti og við-
skeyti. Má taka sem dæmi sagn-
orð eins og „rnbuna" sem þýðir
„ég slæ það“: „m-“ þýðir „ég-
það“, „bu-“ er sagnstofninn „að
slá“, og ,,-na“ táknar nútíð. Nafn-
orð skiptast í fjóra flokka, sem
eru svipaðir og málfræðileg kyn í
evrópumálum og einkennast
hver af sínu forskeyti.
Eru einhver tengsl milli þessara
ólíku áhugamála þinna?
Því meir sem maður kynnist ís-
iendingum og frumbyggjum Ást-
ralíu því ólíkari finnst manni að
þessar þjóðir og menning þeirra
séu. En þó finnst mér þrennt,
sem skiptir mig máli, vera sam-
eiginlegt. Bæði íslendingar á
miðöldum og ættbálkurinn í
Arnhem-landi hafa auðuga
munnlega hefð, þeir meta
andann mikils og þá sem eru
andans menn, og svo er það
þriðja sem ég hef sérlegan áhuga
á: báðir hafa skapað alveg sér-
stakt tungumál fyrir skáldskap, -
skáldamál. Hafa rannsóknir mín-
ar á báðum sviðunum einkum
snúist um þetta þriðja atriði.
Hvað hefurðu komið oft tii ís-
iands og hvað hefurðu dvalist oft
meðal frumbyggjanna?
Ég hef komið tvisvar til íslands
og ég hef nú dvalist fimm sinnum
á Arnhem-landi.
Er hægt að lýsa í stuttu máli
þessari andlegu menningu
Anbarra-ættbálksins?
f þessum ættbálki eru það
gamlir menn sem hafa það hlut-
verk að varðveita andlega hefð
þjóðarinnar. Ungir menn og kon-
ur flakka um og safna fæðu, en
gamlir menn sitja heima við og
verja tímanum í að ræða
heimspekileg málefni, syngja og
mála myndverk, og þannig sjá
þeir um að þessi dýrmæta þekk-
ing gleymist ekki. Það er einnig
þeirra hlutverk að sjá um alla
helgisiði ættbálksins, en þeir
skiptast í tvennt: venjulega helgi-
siði sem eru gjarnan hafðir um
hönd á kvöldum, og svo sérstaka
helgisiði í tilefni af mannsláti,
manndómsvígslu og slíku.
Stærsti þáttur helgisiðanna eru
söngvarnir, sem eru ekki langir
hver um sig en hægt er að flétta
saman í langa bálka. Þannig er
hægt að halda áfram að syngja
klukkustundum saman. Efni
söngvanna eru goðsögur um goð-
in sjálf eða yfirnáttúrulega at-
burði. Söngvarnir segja þó ekki
þessar sögur heldur vísa þeir til
þeirra og atburða úr þeim, og eru
sögurnar sjálfar sagðar í óbundnu
máli og ganga þannig mann fram
af manni. Þessir söngvar eru
mjög flóknir. Þeir eru á sérstöku
tungumáli, sem er gerólíkt venju-
legu máli hvað snertir orðaforða,
málfræði og setningafræði. Sem
dæmi má nefna að sólin heitir
„marnga“ á venjulegu máli en
„walirr" á skáldamáli, og orðið
„tré“ er „jerpa" á venjulegu máli
en „kalunggur“ á skáldamáli.
Hægt er að læra þetta skáldamál
og hef ég gert það, en það er
aldrei notað nema í söngvum og
væri sennilega erfitt að beita því í
daglegu lífi. Bragarhættirnir eru
einnig mjög flóknir, en þeir eru
nátengdir lögunum sem kvæðin
eru sungin undir. Laglínan er
ekki flókin í sjálfu sér og liggur
oftast á þremur eða fjórum nót-
um, en hljóðfallið er harla snúið
og margbreytilegt. Þessir frum-
byggjar hafa tvenns konar hljóð-
færi: tvo viðarbúta sem slegið er
saman til að mynda hljóðfallið og
svo hola trjábúta sem eru notaðir
sem blásturshljóðfæri og kallast
„dijeridu".
Hvað hefur þú birt nú þegar
um rannsóknir þínar á þcssum
tveimur ólíku sviðum?
Ég hef þegar gefið út eina
hljómplötu með söngvum þess-
ara frumbyggja í Arnhem-landi
og önnur er að koma alveg á
næstunni. Auk þess hef ég birt
margar greinar og skrifað rit um
„Söngva frumbyggja Ástralíu" í
samvinnu við tónlistarfræðing að
nafni Stephen Wild. En á hinu
sviðinu hef ég nýlega gefið út bók
sem nefnist „Skáldskaparmál
Snorra Sturlusonar og kenningar
miðaldamanna um tungumálið".
e.m.j.
Ýmsar frumbyggjaþjóðir Ástralíu eiga fjölbreytta skáldskapar- og
söngvahefð.
Rætt við Margaret Clunies Ross um rann-
sóknir hennar á norrænum kveðskap og
frumbyggjum Astralíu.
8 SlÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 1. október 1988