Þjóðviljinn - 07.10.1988, Blaðsíða 6

DAGAR
ÆSKUNNAR
SENN
TALDIR
Pjóðfélög vesturlanda „eldast “ með hverju árinu sem líður.
Helge Steener: Æskan á eftir að eftirláta þeim eldri forystuna í
tísku, tónlist og öðru því sem setur svip sinn á hvern tíma
Dagar æskunar eru brátt
taldir. Eftir nokkur ár veröur
táningurinn í gallabuxum með
kókflöskuna í hendi horfinn úr
auglýsingamyndunum. í staö-
inn kemur vel sett manneskja
sem höfðar til eldra fólks. Þeir
dagar þar sem allt miöast viö
æskuna eru á hröðu undan-
haldi. Þeir yngri eiga eftir aö
eftirláta þeim eldri forystuna í
tísku, tónlist, og öðru því sem
mestan svip setur á nútímann
hverju sinni.
Þjóöfélög Vesturlanda sem sí-
fellt „eldast" eiga eftir að
breytast úr stressuöum og mi-
skunnarlausum samfélögum yfir í
mýkri og rólegri samfélög, þegar
fram líða stundir. Ástæðan er
jafn augljós og hún er óumflýjan-
leg. Alls staðar í hinum vestræna
heimi á eftir að dynja yfir elli-
bylgja. Við hér á landi munum
ekki fara varhluta af þessari elli-
bylgju, þótt mikið sé um barns-
fæðingar nú sem stendur.
Eftir um það bil 30 ár skellur á
okkur fyrsta bylgjan, svo aftur
önnur 10 árum síðar, en hún
verður mun öflugri. Þá komast
þeir sem núna eru á aldrinum 35-
45 ára á eftirlaunaaldur. En sá
hópur er afleiðing mesta frjó-
semistímabils íslandssögunnar,
sem hófst árið 1940 og lauk árið
1960 þegar hún náði hámarki
sínu. Síðan hefur dregið smátt og
smátt úr fæðingum hérlendis.
Æskan á útleið
- Það má sjá nú þegar ýmis
merki þess að æskan sé að láta
undan í baráttunni við hina eldri
um athyglina. Eitt þessara
merkja má sjá í bandarískum sáp-
uóperum. Nú í seinni tíð fjölgar
þeim þáttaröðunum stöðugt sem
fjalla um eldra fólk. Aðalhlut-
verkin eru í höndum mun eldra
fólks en áður var. Þetta sagði
Helge Steener í samtali við Nýja
Helgarblaðið, en hann er norskur
sérfræðingur sem fengist hefur
við rannsóknir á því, sem ætla
mætti að framtíðin beri í skauti
sér. Hann sat nýlega ráðstefnu í
Bandaríkjunum þar sem aðalum-
ræðuefni var væntanleg elli-
bylgja.
Að sögn Helge er hinn alþjóð-
legi auglýsingarbransi þegar far-
inn að búa sig undir yfirtöku hina
gömlu. Sérstaklega er bandaríski
auglýsingaiðnaðurinn upptekinn
af þessu núna. En þar kom frjós-
emistímabil stríðsáranna mun
fyrr en í Evrópu, þannig að elli-
bylgjan verður fyrr á ferðinni þar
en í „gamla heiminum“, sagði
Helge og bætti við að það væri
einmitt þessi hópur sem yrði
uppistaðan í stríðinu, hópi ellilíf-
eyrisþega þegar ellibylgjan nær
hámarki í kringum 2020. Þessi
kynslóð sem fæddist í og eftir
stríð, hefur oft verið kölluð eftir-
réttakynslóðin. Hún hefur yfir-
leitt fengið allt sem hana hefur
langað í. Á sjötta áratugnum
fékk hún ódýr námslán. Sjöunda
áratugnum hagstæð húsnæðislán
og nú situr þessi kynslóð í skuld-
lausum eignum, og fer með völd á
flestum sviðum þjóðfélagsins
hvort sem það er í viðskiptum,
menningu, fjölmiðlun eða
stjórnmálum.
Frekir
ellilífeyrisþegar
- Að öllum líkindum mun þessi
kynslóð eiga eftir að nota allt sitt
á sjálfa sig frekar en að láta börn
njóta góðs af því, sagði Helge.
Auk þess verður hún mun heilsu-
hraustari en verið hefur með
undanfarandi kynslóðir á þessum
aldri, og mætti segja að hún verði
á sínum besta aldri um það leyti
sem hún kemst á eftirlaun. Ekki
þarf hún heldur að kvarta yfir
fjárhagnum, ef fer sem horfir.
Flestir, alla vega hér í Noregi og
víðast hvar á Vesturlöndum, eiga
rétt á lífeyrisgreiðslum, mismikið
Lausnin er fleiri böm
Ólafur Ólafsson landlæknir: Verðum að búa svo í haginn að það sé áhugavert að
eignast börn
Eina leiðin held ég sé að stuðla
að fleiri fæðingum. Þannig getum
við dregið úr þeim vanda sem
verður þegar þessi stóra kynslóð
sem nú er í blóma lífsins kemst á
eftirlaunaaldurinn, sagði Ólafur
Ólafsson landlæknir þegar hann
var spurður um hvernig hægt
verður að veita öllu þeim sem
komir verða af léttasta skeiðinu,
aðhlynningu í ellinni.
Samkvæmt upplýsingum í bók-
inni Gróandi þjóðlíf sem Fram-
tíðarnefndin sendi frá sér, er gert
ráð fyrir að í dag séu átta á vinnu-
aldri á bakvið hvern ellilífeyris-
þega í landinu. Árið 2020 er gert
ráð fyrir að þeir verði einungis
fimm. Nú þegar er mjög erfitt að
manna þá þjónustu sem sjúkum
og öldruðum er veit.
- Brýnast tel ég að efla heimil-
isþjónustana. Það er ekki spurn-
ing að það er hagkvæmasta
lausnin. Það er líka ljóst að flestir
aldraðir vilja vera heima hjá sér
sem lengst, og með því að bæta
heimilisþjónustuna getum við
gert mörgum öldruðum það kleift
að búa heima hjá sér þótt séu
komnir á háan aldur, sagði land-
læknir.
Þegar Ólafur var spurður
hvernig hann teldi að ganga
mundi að manna þessa þjónustu í
framtíðinni teysti hann sér ekki
til að svara, en hann sagði að út-
litið væri svart.
- í nágrannalöndunum hafa
menn brugðið á það ráð að skylda
aðstandendur til að annast sína
nánustu þegar leggja þarf þá á
sjúkrahús, sagði Ölafur og bætti
við, að eina leiðin til að draga úr
þeim vanda sem verður eftir
fjörtíu ár, þegar ellilífeyrisþegum
hefur fjölgað um rúmlega helm-
ing, sé að ala fleiri börn.
- Við verðum að búa svo í hag-
inn og það strax í dag að það sé
áhugavert fyrir ungt fólk að
eignast börn, sagði landlæknir.
Tíska framtíðarinnar á eftir að taka mið sitt af þörfum hinna fullorðnu. Mynd Jim Smar
að vísu. En eins og málum er
háttað munu margir halda því
sem næst fullum launum þegar
þeir leggja niður störf vegna
aldurs. Einnig mun stór hópur
þeirra erfa foreldra sína fyrst þeg-
ar þau eru komin af léttasta
skeiðinu, sagði Helge og benti á,
að miðað við núverandi skattar-
eglur, td. í Noregi, mætti gera ráð
fyrir að ekki þyrftu komandi elli-
lífeyrisþegar að hafa áhyggjur af
skattinum.
Að sögn Helge er það ljóst að
þessi hópur mun verða mjög
áhugaverður sem neytendur,
ekki eingöngu vegna þess að
hann kemur til með að hafa næga
peninga milli handanna, heldur
einnig vegna þess að hann verður
í raun stærsti markhópur framtíð-
arinnar. Þannig mun iðnaðurinn
og sölumennskan taka mið sitt af
honum.
Sveigjanlegri
vinnutími
- Ég er þeirrar skoðunar að
samfara þessari ellibylgju muni
þjóðfélagsþegnar framtíðarinnar
lifa einangraðra lífi en við í dag.
Fólk mun leggja meira upp úr
fjölskyldulífi. Það verður vafa-
laust komin svokölluð „sjón-
varpsverslun". Fólk getur setið
heima hjá sér í sófanum og keypt
í matinn í gegnum sjónvarp, og
einnig má gera ráð fyrir að öll
bankaþjónusta verði í gegnum
sjónvarpið heima og jafnframt
verði hægt að panta miða í
leikhús og bíó beint, og ef ekki er
uppselt þá prentar maður út að-
Ólafur Ólafsson landlæknir telur að
brýnast sé að efla heimilisþjónustu
aldraðra.
Pétur Blöndal formaður Landsam
bands lífeyrissjóða telur útilokað ac
lífeyrissjóðirnir geti staðið við loforc
sín eftir árið 2020.
6 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 7. október 1988
göngumiðann sjálfur heima.
Þannig má jafnframt gera ráð
fyrir að sala á alls lags farmiðum
verði. Allt verður svo borgað
með plastkortum, sagði Helge.
Hann gerir einnig ráð fyrir að
vinnutími verið mun sveigjan-
legri en í dag og að fólk verði ekki
skikkað til að leggja niður störf
þegar það nær eftirlaunaaldri.
Snyrtistofum
fjölgar
Þó fólk muni lifa einangraðra
lífi í framtíðinni mun það kapp-
kosta að halda sér í formi og líta
vel út, að áliti Helge. Þanniggerir
hann ráð fyrir að snyrtisérfræð-
ingar framtíðarinnar eigi eftir að
hafa nægan starfa við að lagfæra
hrukkur, jafnframt má búast við
Bömum fækkar
öldruðum fjölgar
auknum áhuga aldraðra á heilsu-
rækt, og sala á alls kyns efnum
sem hressa fólk muni aukast til
muna.
- Það er almenn skoðun þeirra
sem fást við spá um framtíðina að
fólk komi til með að gera meiri
kröfur til umhverfisins, einnig er
fastlega gert ráð fyrir að meiri
kröfur verði gerðar til allrar
framleiðslu, og að auglýsingar
hafi meira upplýsingagildi en í
dag. Ellilífeyrisþegar framtíðar-
innar eiga eftir að verða kröfu-
harðir, og þeir eiga hvergi eftir að
gefa eftir í baráttunni um skipt-
ingu þjóðarkökunnar, sagði
Helge og bæti við að þeir gömlu
myndu væntanlega ekki líta á sig
sem gamalmenni, heldur sem
fullorðið fólk sem fært sé í flestan
sjó.
Áriö 2020 munu íslendingar
sem komir eru yfir 65 ára
aldur veröa um 48.000. Á
sama tíma er áætlað aö börn
á aldrinum 0-14 ára verði rétt
rúmlega 46.000. Árið 1985
voru þeir sem komir voru yfir
65 ára aldur 24.300. Sama ár
voru börn undir 14 ára aldri
63.500, þannig á börnum eftir
aö fækka á íslandi um 17.500
á næstu fjörtíu árum, en þeim
sem komir eru af léttasta
skeiðinu aö fjölga um 23.700
Þessi spá lýsir vel þeirri þróun
sem nú á sér stað í aldursamsetn-
ingu íslensku þjóðarinnar, en
hún “teldist" nú með hverju ár-
inu sem líður. Árið 2020 verða
þeir sem orðnir eru 55 ára eða
eldri 31,4% þjóðarinnar. Árið
1985 var þessi aldurshópur ekki
nema 18,3%.
Þessar upplýsingar koma fram
í mannfjöldaspá sem gerð var
fyrir svokallaða Framtíðarnefnd
sem Steingrímur Hermannsson
forsætisráðherra skipaði árið
1984. í bókinni Gróandi þjóðlíf
sem Framtíðarnefndin sendi frá
sér er að finna ýtalega spá um
mannfjölda og aldurssamsetn-
ingu hans á íslandi fram til ársins
2020. En samkvæmt aðalspá
nefndarinnar verða íslendingar
árið 2020 275.600 talsins. Þannig
er gert ráð fyrir að okkur fjölgi
um rúm 28.000 á næstu fjörtíu
árum. Á síðast liðnu ári fjölgaði
okkur um 1,37% en í spánni er
gert ráð fyrir að okkur fjölgi um
0.5-07% árlega fram til ársins
2020
Gamlar spár
Hér á landi var fyrst gerð spá
um mannfjölda árið 1961, en að
þeirri spá stóð Framkvæmdaáætl-
un ríkisins. Sú spá náði til áranna
1962-1970 fyrst og fremst, en
lengst til aldamóta. Spá Fram-
kvæmdaáætlunar var byggð á
hreinum framreikningi eftir
fæðingar- og dánartíðni á árunum
fyrir 1960, og átti mannfjöldi á
landinu samkvæmt þessari spá að
vera orðinn 279.00 árið 1985 og
374.00 árið 2000. Hefði það svar-
að til 2,1% fólksfjölgunar á ári
frá 1985 til aldamóta. Ekki gekk
þessi spá eftir, en ástæðan er ein-
föld: fæðingum hefur fækkað hér
á landi eins og annars staðar í
hinum vestræna heimi.
Á árunum 1850 til 1940 fædd-
ust hér á landi 2000 til 2900 börn á
ári. Á árum heimsstyrjaldarinnar
síðari tók við nýtt skeið og fjölg-
aði okkur þá mjög ört. Þannig
Sjóðimir tæmast árið 2020
Pétur Blöndal: Þeir sem eru tvítugir í dag fá ekkert úr lífeyrisjóðunum, efekkert
verður að gert
Það er deginum Ijósara, að
miðað við núverandi forsendur
verða flestir lífeyrissjóðir lands-
manna gjaldþrota árið 2020, mið-
að við að þeir geti ávaxtað fé sitt
um 2% umfram laun. Þetta sagði
Pétur Blöndal, en hann hefur gert
reiknislíkan sem sýnir þróun líf-
eyrissjóðakerfisins allt fram til
ársins 2090
- Eign allflestra íslenskra líf-
eyrissjóða nær hámarki árið
2020, en þá fer að halla undan
fæti, og eftir það geta þeir ekki
staðið við þau loforð sem gefin
eru í dag, sagði Pétur.
Flestir lífeyrissjóðir hafa heitið
því að hver sjóðsfélagi fái sem
nemur 54% af verkamanns-
launum þegar hann lætur af starfi
við 67 ára aldur, að því tilskildu
að viðkomandi hafi greitt í sjóð-
inn í 30 ár. Vilji viðkomandi
fresta því til sjötugs að þiggja
greiðslu úr sjóðnum, á hann rétta
á 63% af verkamannslaunum.
- Það liggur á borðinu að
eitthvað verður að gera ef koma á
í veg fyrir að þeir sem komast á
ellilífeyrisaldur eftir árið 2020 fá
ekki sinn lífeyri úr sínum sjóðum.
Það gera allir ráð fyrir því í dag að
fá þessa peninga til baka sem þeir
borga í lífeyrissjóðina. Ungt fólk
sem nú er tvítugt, sér fram á það
að þegar það verður 67 ára verða
engir peningar fyrir hendi til að
borga ellilífeyri, sagði Pétur.
Hann benti á þrjár leiðir til að
leysa vandann: í fyrsta lagi að
sjóðunum verði gert kleift að
ávaxta sitt fé um 3% umfram
laun. í öðru lagi að hækka iðgjöld
úr því sem nú er, og í þriðja lagi
að skerða bótagreiðslur, þ.e.a.s.
að lækka bótagreiðslur til muna.
Mannfjöldi:
100.000

80.000

l 60.000
| 40.000
j 20.000 55 ára og eldri
0-19 ára
I Árlð 1985 2000 2020
A þessu línuriti sést vel hvert stefnir í aldurssamsetningu íslensku
þjóðarinnar
fæddust 3400 börn árið 1945 og
árið 1950 fæddust 4100 börn. Há-
marki náði þessi fólksfjölgun árið
1960, en það ár fæddust 4900
börn. Árið 1985 var þessi tala
komin niður í 3800. Þrátt fyrir þá
staðreynd að aldrei hafi eins
margar konur verið á barnsburð-
araldri fækkaði barneignum um
22% frá því árið 1960. Á sama
tíma fjölgaði konum á þessum
aldri um 62%
V,ið upphaf seinni heimsstyrj-
aldarinnar fæddi hver kona á
barnsburðaraldri að meðaltali 3
börn. Á árunum 1956 til 1960
fæddi hver kona 4,2 börn. Fyrir
þremur árum var þessi tala komin
niður í 1,9 börn á hverja konu.
Þessi þróun hér á landi á sér sam-
svörun með nágrannaþjóðunum.
Þannig er fæðing á hverja konu
komin niður í 1,5 barn á hinum
Norðurlöndunum kringum 1984.
Til þess að komandi kynslóðir
verði jafn fjölmennar þeirri sem
nú er á barnsburðaraldri þarf
hver kona að eignast að meðaltali
2,1 barn. Sérfróðir menn um
mannfjöldaspá í V-Evrópu telja
ekki miklar líkur á að enn frekar
dragi úr fæðingatíðni, heldur sjá
menn ekki nein merki þess að
fæðingum fari fjölgandi að neinu
ráði. Að vísu hefur fæðingum
fjölgað nokkuð að undanförnu á
Norðurlöndunum, en það mun
hvergi nærri duga til að viðhalda
stærð þeirrar kynslóðar sem nú er
á barnsburðaraldri.
Aldurs-
samsetningin
Það heyrist oft talað um vanda-
mál aldraðra í dag. Mikill skortur
er á hjúkrunarrými í landinu fyrir
aldraða, einnig hefur uppbygging
á þjónustu við þá gengið hægt.
Margir kvarta yfir ónógu plássi á
dvalarheimilum, og jafnframt
stöndum við okkur mjög illa í því
að bæta heimilisþjónustu fyrir
aldraða. í raun eru þessi vanda-
mál sem við stöndum frammi
fyrir í dag smámunir miðað við
þau vandamál sem ellibylgja
framtíðarinnar ber í skauti sér.
Eftir aðeins um fjörtíu ár komast
fjölmennustu árgangar íslands-
sögunar á eftirlaunaaldur. En á
samtíma hefur börnum og ung-
lingum fækkað verulega. { dag er
talið að á bak við hvern ellilíf-
séu um átta vinnandi.
Vrið 2020 verða aðeins fimm á
bak við hvern ellilífeyrisþega. En
þá er miðað við að eftirlaunaald-
ur verði 70 ár. Enn alvarlegra
verður dæmið ef miðað er við 65
ára aldur og tekið er inn í mynd-
ina að stöðugt er krafist lengri
skólagöngu af ungu fólki sem
leiðir til þess að það kemur
seinna inn á vinnumarkaðinn. Ef
þessir þættir eru tekir inn í mynd-
ina má gera ráð fyrir að einungis
tveir til þrír vinnandi beri uppi
hvern ellilífeyrisþega framtíðar-
innar.
Þó ætíð sé óvissa í spá um
mannfjölda, og sérstaklega erfitt
að spá um fæðingar, má ganga út
frá því vísu að þeim eldri á eftir að
fjölga verulega. Þannig voru þeir
árið 1985 25.000 en verða árið
2020 48.000, eða u.þ.b. 17%
þjóðarinnar. Fólki á vinnualdrin-
um 20 til 65 ára á samkvæmt
spánni að fjölga á sama tíma að-
eins um 5%. Árið 1985 voru
132.500 manns á þessum aldri.
Að fjörtíu árum liðnum er gert
ráð fyrir að þeim hafi fjölgað um
33.000. Börn á grunnskólaaldri
eru samkvæmt þeim forsendum
sem spáin byggir á, átta þúsund
færri en þau voru árið 1985, en þá
voru þau 37.500. í allt munu Is-
lendingum innan við tvítugt
fækka um rúm 11.000 fyrir árið
2020. Sú fækkun mun síðan að
sjálfsögðu vinda upp á sig, og
áður en 21. öldin er úti munu ís-
lendingar verða mun færri en þeir
eru í dag, gangi spá Framtíðar-
nefndar eftir!
I
Sævar Guðbjörnsson 1
Föstudagur 7. október 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 7