Þjóðviljinn - 07.10.1988, Blaðsíða 14

bamið
Rætt við Gunnar M. Sandholt, yfirmann fjölskyldu-
deildar Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar, en
sá sem því starfi gegnir á hverjum tíma er jafnframt
framkvæmdastjóri barnaverndarnefndar borgarinnar
- Munurinn liggur ekki síst í
því að hér er starfsmannahaldi til
að dreifa, en það er meira en sagt
verður um langflestar
barnaverndarnefndir annars
staðar á landinu, sagði Gunnar
M. Sandholt, yfirmaður fjöl-
skyldudeildar Fél-
agsmálastofnunar og þar með
framkvæmdastjóri barnavernd-
arnefndar Reykjavíkurborgar, er
við hófum þetta spjall á að inna
hann eftir muninum á Reykjavík
og svo aftur fámennum byggðar-
lögum með tilliti til barnavern-
darmála; þá hefur Reykjavík um-
talsverða burðargetu ef svo mætti
segja og getur sinnt ýmsum
kostnaðarsömum verkefnum
sem víða annars staðar er tómt
mál um að tala.
Þá munar líka mikið um að hér
erum við að mestu laus við þessa
persónulegu nálægð sem getur
gert mál af þessu tagi svo erfið
viðfangs í fámennum sveitarfé-
lögum; við erum ekki með mál
Siggu í næsta húsi til meðferðar,
og náfrænka hennar í
barnaverndarnefndinni, eða ein-
hver sem hefur þekkt hana frá
blautu barnsbeini. Við þurfum
aftur að gæta að því að kerfið vaxi
okkur ekki upp fyrir höfuð, verði
of ópersónulegt og einstaklingur-
inn týnist. Og það er þessi fa-
gvæðing sem forveri minn í starfi,
Guðrún Kristinsdóttir, hefur ver-
ið að kanna og reyna að leggja
mat á; hvaða þýðingu hefur hún í
rauninni haft. Það verður spenn-
andi að sjá livað út úr því kemur.
Að vísu getur verið erfitt að
meta slíkt; hinn algjöri skortur á
þjónustu á þessu sviði víða á
landsbyggðinni veldur því að
þegar mál eru orðin of viðamikil
til að við þau ráðist í héraði ef svo
mætti segja, þá flytur fjölskyldan
sem hlut á að máli í burtu, eða er
jafnvel stuggað á brott.
Félagsmálastofnun Reykjavík-
urborgar hefur sætt margvíslegri
gagnrýni eins og við vitum, og er
auðvitað langt í frá hafin yfir
gagnrýni, en þrátt fyrir allt fer
það ekkert á milli mála að þjón-
ustuúrræðin á félagsmálasviðinu
eru hér. Það eru bara tvö eða þrjú
sveitarfélög á landinu sem hægt
er að nefna í sömu andrá og
Reykjavík þegar um félagsmála-
þjónustu er að ræða. Og það má
nú reyndar segja að það Iiggi í
eðli höfuðborgar að laða til sín
vandamálin; þau vandamál sem
eru smásamfélaginu um megn.
Hrepparnir:
liöónýtar einingar
til
félagsmálastarfs
Ég á sæti í nefnd sem hefur það
verkefni með höndum að endur-
skoða barnaverndarlögin, og í
því sambandi eru þær mikið
áhyggjuefni þessar litlu einingar,
ég vil leyfa mér að segja liðónýtu
einingar, sem hrepparnir eru til
alls félagsmálastarfs; það er
gífurlegt misræmi í því sem fjöl-
skyldum er boðið upp á, og þar
með börnunum, eftir búsetu. En
hér erum við komnir inn á mál
sem Barnaverndarráð hefur á
sinni könnu, og þess er skylt að
geta að ráðið hefur staðið fyrir
námskeiðum til að kenna barna-
verndarnefndum viðeigandi
vinnubrögð.
Samanburðurinn við Norður-
lönd sem okkur er svo gjarnt að
grípa til; hvernig förum við út úr
honum þar sem börn og velferð
þeirra er annars vegar?
Hin almennu fjölskyldupólit-
ísku úrræði eru miklu vanþróaðri
hér en þar, það fer ekkert á milli
mála. Húsnæðismál; tekju-
jöfnun, það er að segja barnabót-
akerfið allt saman eða fjárhags-
legur stuðningur ríkisins við
barnafjölskyldur svo maður segi
sama hlutinn með öðrum orðum;
samfelldur skóladagur; og svo
náttúrlega kaupmáttur launa, þar
með talið hjá barnafjölskyldum.
Á þessum sviðum standa Norður-
landaþjóðirnar okkur langtum
framar.
Þetta er líka spurning um upp-
byggingu félagsþjónustunnar;
þeir eru búnir að gera breytingar
á sínu sveitarstjórnarkerfi sem
hefur það í för með sér að
sveitarstjórnirnar eiga nú orðið
að ráða þokkalega við félags-
þjónustuna, og að auki hafa þeir
fylkið sem millistig, og ríkið
styrkir sveitarfélögin; gerir
ákveðnar kröfur, en endurgreiðir
líka kostnaðinn við félagsþjón-
ustuna að hluta til, og í miklu
meira mæli en hér.
Það er því óhætt að slá því föstu
að almennt talað er félagsþjón-
ustan hér á landi mjög vanþróuð,
miðað við það sem gengur og ger-
ist í Skandinavíu, og ég held nú
að þetta sé niðurstaða allra sem
hafa tekið sér fyrir hendur að
bera þessa hluti saman. En nátt-
úrlega eru aðstæður að ýmsu leyti
aðrar.
Svo ef við tökum aftur Reykja-
vík þá var gerð hér samræming á
félagsþjónustunni á árunum fyrir
1970 sem landslög gerðu ekki ráð
fyrir, og upp á þennan Norður-
landasamanburð má skjóta því
að að samræmd félagsmálalög-
gjöf er þar alls staðar við lýði
nema reyndar í Noregi. Hérna er
aftur engin samræmd félagsmála-
löggjöf, en Reykjavík reið sem
sagt á vaðið fyrir rúmum tuttugu
árum, sameinaði nefndir og sam-
ræmdi sína félagsþjónustu.
Hjálp til
sjálfshjálpar
í Reykjavík er skipulag þess-
ara mála því að mörgu leyti líkt
og gengur og gerist á Norður-
löndunum; hér er unnið eftir hug-
myndum um heildarsýn þar sem
fjölskyldan er útgangspunktur-
inn, það er unnið út frá hugmynd-
um um hjálp til sjálfshjálpar, en
þær hugmyndir eru reyndar forn-
ar í íslenskri löggjöf. Endurhæf-
ingarhugmyndir skipa hér einnig
veglegan sess. í einu orði sagt er
fjölskylduviðmiðuð heildarsýn
lykilatriðið í „stefnuskrá“ Fé-
lagsmálastofnunar. Þá er gert ráð
fyrir að einn aðili hafi sem mest
með mál einnar fjölskyldu að
gera, en ekki allt upp í þrír eins og
áður; Framfærsluskrifstofa,
skrifstofa Barnaverndar og Á-
fengisvarnarnefnd.
Við héldum mjög fjölmennt
þing norrænna félagsráðgjafa hér
í sumar, og þá lá náttúrlega beint
við að bera sig saman við koll-
egana; mér sýnist nú að á Fé-
lagsmálastofnun hér í Reykjavík
skipi barnaverndarmál og barna-
verndarumræðan miklu veglegri
sess en þar sem ég þekki til í stór-
borgum á Norðurlöndum, og að
okkar vinnubrögð séu fullt eins
góð og þar, þótt beinn saman-
burður hafi ekki verið gerður.
En að vonum vitum við um
ýmsa ágalla á okkar kerfi og okk-
ar vinnubrögðum, og þessa ágalla
höfum við verið að takast á við,
en ýmislegt tengist til dæmis vist-
unum barna og vinnubrögðum í
barnavernd.
Þetta með vistanirnar; manni
sýnist býsna mikil áhersla hafa
verið lögð á sveitina í gegnum tíð-
ina...
Já, og ég veit nú ekki nema ég
verði að segja því miður. Sé litið
til reglugerðar um vernd barna og
ungmenna frá því um 1970 þá er
þar sagt hreint út að stefnt skuli
að því að vista börn í sínu hverfi ef
þau eru sett í skammtímafóstur.
En það er afskaplega sterk hefð
fyrir því hér að það sé börnum
alveg sérstaklega hollt að fara
sem fjærst foreldrum sínum og
vistast uppi í sveit. Og það er ann-
að í þessu; við erum alltaf að leita
að fósturheimilum hérna í
Reykjavík, sérstaklega þegar að-
eins þarf að vista í skamman
tíma, og ég vildi svo sannarlega
að það gengi betur, en málið er
bara að við erum þá að leita að
þess konar fjölskyldum sem er
alltaf að verða minna um. Við
erum að leita að tiltölulega ungu
fólki sem býr við efnahagslegt ör-
yggi þannig að afkomulegu ör-
yggi barnsins sé ekki ógnað á
fósturtírnanum, en þetta útilokar
ljóslega fólk sem stendur á haus í
húsnæðisbasli. Þáviljumvið helst
fjölskyldur þar sem annað hvort
hjónanna er heima, að minnsta
kosti til að byrja með.
Og þetta fer einfaldlega sjald-
an saman: ungar fjölskyldur eru
hvorki efnahagslega sjálfstæðar
né búa við öryggi ef annaðhvort
hjónanna er heima við.
Það er því ekki að undra að
þetta hefur ekki gengið nógu vel.
En undanfarin tvö ár höfum við
verið að byggja upp kerfi svokall-
aðra skammtímaheimila, þar sem
börn eru vistuð á einkaheimili í
staðinn fyrir vistheimili, þar sem
það er talið fært, og þetta kemur
meðal annars upp úr skoðun á
okkar vistunarmálum og sem við-
leitni til að bæta starfið.
Við höfum bætt við starfsfólki
sem hefur sérstaklega með þessi
vistunarmál að gera, og þá til að
tryggja að reglurnar sem vistað er
eftir séu skýrar; að gerð sé áætlun
um hvert einasta barn - hvert
stefni með það þegar það er vist-
að - og sérstaklega erum við að
reyna að koma okkur upp
ákveðnu viðvörunarkerfi ef um
endurteknar vistanir er að ræða,
án þess að þær séu áætlaðar.
Refir, minkar,
fiskeldi, börn?
Við höfum alltaf vistað
eitthvað af börnum úti á lands-
byggðinni. Bændakonurnar hafa
þá í þeim tilfellum haft tíma og
svigrúm, gjarnan rúmgott hús-
næði og viljann til að annast þessa
hluti. Sumardvalarþjónusta
bænda við þéttbýlisstaðina hefur
líka átt sinn þátt í að stuðla að
þessari þróun.
Er hægt að tala um þetta sem
aukabúgrein hjá bændafólki á
þessum þrengingartímum í land-
búnaðinum?
Tilhneigingin er nokkur hjá
bændum að gera þetta að „auka-
búgrein“ eins og þú segir, og það
kemur sérstaklega skýrt fram í
sambandi við sumardvalirnar,
sem tengist til dæmis ferðaþjón-
ustu bænda.
Á þessu fyrirkomulagi má bæði
finna jákvæðar hliðar og nei-
kvæðar eins og gengur; stærsti
gallinn er sá að um minni sérfræð-
iþjónustu verður að ræða, þar
sem börnin eru send burt frá
henni ef svo mætti segja. Þau
þurfa oft sérkennslu, þau þurfa
oft ráðgjöf og skoðun sálfræðinga
og barnageðlækna, og náttúrlega
verður erfitt um vik að koma
slíku við ef þau eru send langt í
burtu. Þar við bætist - og það er
nú raunar engin viðbót heldur að-
alatriði - að það verður svo erfitt
um vik að vinna með tengsl for-
eldranna og barnsins, en foreldr-
arnir taka í flestum tilvikum aftur
við barninu. En þessi rofnu tengsl
foreldranna og barnsins eru
kannski alvarlegasta hliðin á
þessum sveitavistunum.
Hvert stefnir með barnavernd-
armál hér hjá okkur? Er hægt að
tala um að einhver ákveðin þróun
sé í gangi, til góðs eða ills?
Þróunin er sú að fleiri fjöl-
skyldur bera sig nú eftir þjónustu
Félagsmálastofnunar. Þróunin
hefur einnig verið í þá átt að al-
varlegum barnaverndarmálum
hefur fjölgað verulega í Reykja-
vík, alltént ef við leggjum þann
mælikvarða á alvarleg barna-
verndarmál að það séu mál sem
eru lögð fyrir barnaverndarnefnd
Reykjavíkur.
Én ég vil nú fara varlega í að
fullyrða að vanræksla og ill með-
ferð á börnum hafi aukist stór-
lega. Hluti af þessari aukningu á
málum hjá barnaverndarnefnd
getur mætavel stafað af því að
starfsmenn beini málunum frekar
í þennan farveg, til þess einfald-
lega að tryggja festu í málsmeð-
ferð.
Rammi utan
um tilveruna
Hitt er svo aftur annað mál að
ef maður lítur í kringum sig og
hugar að aðbúnaði barna sem líð-
ur illa, þá er það ekki bara Fé-
lagsmálastofnun og barnavernd-
arnefnd sem sjá teikn um slíkt.
Skólarnir segja okkur það líka að
það séu miklu fleiri böm sem líð-
ur illa og eru tilfinningalega van-
rækt; barnageðlæknar hafa þá
sögu að segja að þeim börnum
fari fjölgandi sem eru með hegð-
unarerfiðleika og skapgerðar-
bresti, og fá ekki þann ramma
utan um sína tilveru sem þau
þurfa á að halda. Þá er engum
blöðum um það að fletta að
stöðugleiki í lífi barna fer
minnkandi; þannig hefur hjón-
askilnuðum farið fjölgandi eins
og alkunna er og fleiri og fleiri
börn hafa búið við fleiri og fleiri
fj ölsky lduaðstæður, ef maður
getur orðað það svo klúðurslega.
Það er margt í þessu sem bend-
ir til þess að þeim börnum fari
fjölgandi sem hafa það slæmt til-
finningalega. En þetta þarf
auðvitað ekki að þýða það að
verr og verr sé hugsað um allan
barnaskarann. Börn njóta miklu
meiri athygli en þau hafa áður
gert, og eiga sér jafnframt fleiri
málsvara en fyrir nokkrum árum.
En það er þá líka spurning hvort
þau þurftu eins mikið á því að
halda þá.
Og úr því að þú varst að velta
fyrir þér samanburðinum við
næstu þjóðir þarna áðan, þá má
segja að margt bendi til þess að
við höfum það jafngott eða betra
en Skandínavar, svona í heildina;
við segjumst að minnsta kosti
vera miklu hamingjusamari og
erum með þjóðartekjur eins og
þær gerast hæstar, og stöndum í
einu orði sagt afskaplega vel að
vígi ef efnislegir velmegunarmæl-
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ \ Föstudagur 7. október 1988