Þjóðviljinn - 21.10.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BEROMANN
Það var einhver Arabakarl
sem fékk verðlaunin
Ott fer kurr um sveitir þegar
fréttir berast um þaö, hver hafi
hlotið bókmenntaverðlaun
Nóbels. Enda ekki nema von:
hver og einn áhugasamur les-
ari á sér væntanlega einhvern
þann eftirlætishöfund sem
hann telur meir en sjálfsagð-
an til þessarar eftirsóttu viður-
kenningar og finnst að verið
sé að ganga framhjá réttlæt-
inu og troða sér um tær ef sá
dýrðarmaður verður útundan
eina ferðina enn.
Nóbelsverðlaun
og pólitík
Þegar sænska akademían
bregður sér langt af alfaraleiðum
í vali sínu, eins og þegar hún veitti
Nígeríumannninum Wole Soy-
inka verðlaunin, eða þegar Eg-
yptinn Nagíb Mahfúz fær verð-
launin nú, fyrstur þeirra sem á
arabísku skrifa, þá setur menn
venjulega hljóða. í fyrsta lagi
vegna þess, að þeir vita upp á sig
þá skömm að vita litið sem ekkert
um bókmenntir þeirra Ianda sem
einatt eru spyrt saman undir
heitinu Þriðji heimurinn. f annan
stað skilja menn vel, að öðrum
þræði hlýtur slík verðlauna-
veiting að vera „pólitísk'1 í þeim
skilningi, að verið er að heiðra
ekki barasta tiltékinn rithöfund
heldur um leið menningarheim
sem sól skín sjaldan eða aldrei á í
okkar hluta heims. Ráðamenn í
viðkomandi löndum gera sér of-
urvel grein fyrir þessu. Enginn
undrast það til dæmis þótt utan-
ríkisráðherra Egyptalands, Bútr-
ús Ghali, komist svo að orði um
verölaunaveitinguna á dögunum:
„Við lítum ekki á bók-
menntaverk hans sem egypsk
einvörðungu, heldur eru þau um
leið fulltrúar bókmennta Afríku,
landa sem standa utan hernaðar-
bandalaga og Þriðja heimsins.
Bækur hans sýna meðvitaða bar-
áttu þjóða þessara landa fyrir
stolti sínu og mannlegum virðu-
leika“
Gamaldags
höfundur?
En þá má næst spyrja: Er þá
sænska akademían ekki að leggj-
ast í pólitískt svall og spillingu
jafnvel með því að veita „fulltrú-
um“ tilekinna menningarsvæða
verðlaun sín? Verður slíkt athæfi
ekki á kostnað hins hlutlæga mats
á bókmenntalegum verðleikum
sem hafa ber í heiðri fyrst og
fremst? Og er þessi Mahfúz hinn
egypski ekki „úreltur“ raunsæis-
maður, óralangt frá framúrstefn-
unnar hlykkjóttu brautum? Var
ekki verið að líkja hinum mikla
sagnabálki hans um fjölskyldu í
Kaíró á millistríðsárunum ýmist
við skáldsögur Dickens eða ætt-
arsögur Thomasar Manns og
Galsworthys?
Hjátrú á heims-
bókmenntir
Þessu er kannski ekki auðvelt
að svara - að minnsta kosti ekki
fyrr én maður hefur hnusað af þó
ekki væri nema einni bók eftir
verðlaunahafann. En hitt er hollt
að hafa í huga, að það er afar
hæpið að reikna þessi dæmi út frá
einhverju hátignarhugtaki sem
heitir Heimsbókmenntirnar.
Allra síst kann það góðri lukku
að stýra ef menn halda að bók-
menntaþróunin sé einskonar
framför sem hægt sé að þreifa á
með sérfróðum mælingum. Eða
þá tignarstigi sem hægt er að raða
niður á skáldum og sagna-
mönnum úr Kína og Ghana,
Chile og Sri Lanka og Noregi
Nagíb Mahfúz: Egypska skáldsaganernokkurnveginnjafnaldri
hans.
feftir einhverju því listrænu rétt- verðlaunahafann egypska, þá
læti sem treysta mætti.
Margt geris
í senn
Þegar minnst er á Dickens og
Thomas Mann í sambandi við
^IHaf þrengra og þrengra1
Pórarinn Eldjárn. Skuggabox. Gullbringa 1988
Þórarinn Eldjárn hefur
gaman af að stunda þann frá-
sagnaleik sem kalla mætti
blanda á staðnum. Fyrsti kafli
nýrrar skáldsögu hans er gott
dæmi um það hvernig honum
gengur í leiknum þegar best
lætur. Þar segir frá hjónum á
bæ þar sem Onundarætt hef-
ur búið frá landnámstíð, en sá
er hængur á að Önundur
yngsti og kona hans geta ekki
átt barn. Konan leitar lífsfyll-
ingar í bakstri og svo fer áður
en lýkur að líf kviknar af
brauðdeigi sem hún yljar á
brjóstum sér og elt er í ofsa-
fengnum samförum þeirra
hjóna og bakað í ofni. Sagan
af Sætabrauðsdrengnum trítl-
ar inn í okkur með hæfilega
útsmoginni nákvæmni ásamt
með einhverjum slitrum úr
fornsögum og fleira efni og allt
sé það í lagi.
En hvað svo?
Síðan er sögð saga af Kort
Kjögx, sem er líklega tilbrigði við
fslendingsþáttinn af manninum
sem fór út í heim og sigraði hann
ekki - eins þótt Kort þessi sé
látinn synda heim á sel eins og
Sæmundur fróði, og lemur hann
selinn í hausinn með hörðum
disklingi úr sinni tölvu. Á disk-
lingnum var mikið efni í ritgerð-
ina miklu sem aldrei var skrifuð -
hún átti að vera um málatferli og
eru rakin dæmi um einhverja
platkenningu sem segir að allt sé
að dragast saman í heiminum,
ekki síst orðin. Suðurhjól varð
sól, áhugalost varð ást. Og svo
framvegis. En ritgerðin var ekki
skrifuð og sænska konan fór frá
Kort með barn þeirra hjóna
vegna þess, að hann var á kafi í
enn fáránlegri uppfinningum
(talbursta og tungubursta til að
bursta tennur og tala eða vinna
um leið). Heim kominn tekur
Kort við húsi í arf, fer á ættarmót,
fær tilboð um að búa til draugatal
Þórarinn Eldjárn
íslands, uppgötvar að hann á
dóttur og fleira gerist sem ekki
liggur í augum uppi hvernig hang-
ir saman.
Leikur var áður nefndur í þess-
ari umsögn, og það orð er sífellt á
flögri í kolli lesandans. Leikur að
máli, sem stundum er eins og
skreytilist út af fyrir sig: Kort
hlaut að fara burt nokkra hríð og
„sú hríðstendurenn". Selurhorf-
ir um öxl og er það ekki broslegt
því „hvaða axlir hefur selur?“.
En oftar þó er leikurinn til þess
gerður að skopast að ýmsum
fyrirbærum (íslenskri bókaút-
gáfu, sjónvarpsþáttum) eða þá
textum - markaðshannandi tex-
tum (samanber það sem í bókinni
segir um uppfinningar Kjögx) og
þó einkum og sér í lagi að orðfæri
kenningasmiða í bókmennta-
fræðum og sálfræðum og þjóðfé-
lagsfræðum. Stundum veit maður
ekki alminnilega hverskonar
leikur er á seyði. Er hin langa og
nákvæma lýsing á ferð Korts um
húsið sem hann fékk í arf eða á
Lúdóspili hans við nýfundna
dóttur kannski ætlað að skop-
stæla tíðindaleysi í ýmsum nútím-
askáldverkum?
En því miður valda þessi gam-
anmál, þessir leikir, nokkrum
vonbrigðum, sem heldur ágerast
eftir því sem á líður. Það er til að
mynda snotur hugmynd að semja
feikilega lærðan texta um atferlis-
rannsóknir á því, hvernig sund-
laugargestir helga sér sturtur með
því að hengja á krana sundskýlur
sínar meðan þeir sækja sér fljót-
andi sápu. Hér er Þórarinn í
margra alda félagsskap - þar má
finna Jonathan Swift að spá í skít,
Guðberg Bergsson að fjalla um
Kimblagarr (vona að rétt sé með
farið) og Flosa Ólafsson að snúa
út úr nýlegum texta úr Félagsvís-
indadeild. Þetta fer laglega af
stað:
„Á sundstað einum... myndað-
ist fljótlega eftir að starfsemin
hófst einkar áhugavert, að því er
virðist algjörlega sjálfsprottið og
sjálfnært tjáskiptakerfi, sem
byggir á einföldu atferlistákn-
máli, þar sem gagnkvæmt lág-
markssamkomulag á grundvelli
tímabundinnar viðveru á sam-
eiginlegum vettvangi hefur náðst
milli áður óskyldra aðila um
markvissa beitingu ákveðins á-
reitis..
En þegar síðum sem spuni
þessi er á prentaður fjölgar allt
þar til þær eru fimmtán orðnar,
þá er maður löngu orðinn stút-
fullur af þessu „áreiti“ og segir:
ekki meir, ekki meir. Og spyr: til
hvers?
Það er náttúrlega ókurteis
spurning, en hún vill ekki kjur
liggja. Gamanmálin týna fljót-
lega sínum broddi og eignast ekki
aðra merka eiginleika. Of oft er
það að Iesanda finnst hann hafi
snúið aftur til menntaskólagríns
sem framlengt hefur verið von úr
viti. („Kolli hefur haldið bílnum
við, hann hefur hreinlega haldið
við hann“, keppinautar í sjón-
varpsþætti þekkja hverja lausa
skrúfu úr forbíl frá 1930. A-mód-
' eli eða „beygingar franskra áh-
rifasagna á fjórtándu öld“).
Mikið lengra kemst lesandinn
ekki. Hann getur haft sínar grun-
semdir um samhengi sem ekki
liggur í augum uppi milli ein-
stakra „frásagnarliða“, sem í
fyrstu sýnast vera eins og sitt
beinið af hverri tíkinni. Hann
gæti reynt að gera sig djúpan í
framan og kafað í vangaveltur um
heiminn sem smækkar sífellt, um
mynstrið og óreiðuna og um
skáidið sem talar ekki, heldur
dregur saman og þagnar síðan
(bls. 23). En gallinn er sá, að
þessi brokkgengi texti freistar
hans ekki til að leggja út í slíkar
hugaræfingar, því er nú verr og
m'®ur‘ Árni Bergmann
erum við minnt á það ekki síst, að
bókmenntaheimurinn er óendan-
lega margbreytilegur, að þar er
allt að gerast í einu og um leið það
að almanökin eru mörg. Sænskur
arabisti segir frá því í grein um
Mahfúz, að egypsk - og um leið
arabísk, skáldsagnagerð, sé að-
eins sjötíu og fjögurra ára gömul.
Sem þýðir ekki að menn hafi set-
ið sagnalausir í Nílardal í tíu þús-
und ár (veruiegur hluti af sagna-
bálkinum mikla, Þúsund og ein
nótt, er talinn hafa orðið til í Eg-
yptalandi á fjórtándu öld - svo
aðeins eitt dæmi sé nefnt). Nei -
hér er átt við það, að fyrir 74
árum kom út fyrsta bókin í því
landi sem er sömu tegundar og sú
evrópsk skáldsaga sem hefur ver-
ið að síga saman úr ýmsum lækj-
um um aldir. Þegar þetta gerðist
hefur verðlaunahafinn verið
þriggja ára að aldri. Nagíb Ma-
hfúz tekur svo í reynd að sér það
hlutverk að fella saman reynslu
evrópskrar skáldsögu og veru-
ieika lands síns og beita á þá
blöndu arabískri tungu með þeim
hætti sem ekki var áður reynt. Og
hann lifir það að láta þróun í
skáldsögunni, sem menn höfðu
annarsstaðar nær tvær aldir til að
láta gerast, gerast á eigin æviferli
- frá raunsæi til táknsæis og eins-
konar módernisma.
Óskrifað blað
Sem fyrr segir: Við vitum ekki
hvernig til hefur tekist. Hitt gæt-
um við rifjað upp úr sögu t.d.
bókmennta smærri þjóða Evr-
ópu, að þegar „þjóðskáldin"
hefja upp sína raust - hver hjá
sínu fólki - snemma á nítjándu
öld, þá voru þau sjaldnast að
semja eitthvað sem mjög frum-
legt gæti talist „á heimsmæli-
kvarða“. Skáldin voru fyrst og
síðast að gera bókmenntagreinar
og strauma að sínum, prófa þá á
reynslu síns fólks, reyna á þanþol
þjóðtungunnar til nýrra afreka.
Og þeir höfðu það fram yfir skáld
og sagnamenn sem síðar komu til
skjalanna, að þeir gátu hagað sér
blátt áfram og tilgerðarlaust eins
og þeir væru fyrstu skáldin í
heiminum - einmitt vegna þess
að heima hjá þeim var svo margt
ógert. Við skulum vona að ein-
mitt slíkur galdur hafi gerst í
bókum egypska skáldsins Nagíbs
Mahfúz, sem menn eru á þessari
stund að keppast við að þýða út
um heim allan.