Þjóðviljinn - 04.11.1988, Blaðsíða 18

Alþýðubandalagið á tuttugu ára afmæli sem form-
legur stjórnmálaflokkur. Saga þess nær þó lengra
en tuttugu ár aftur í tímann. Hana má rekja aftur til
1956 að stofnað var kosningabandalag undir
nafninu Alþýðubandalag en það var hugmynd
margra vinstri manna að það bandalag yrði
breiður sósíalískur flokkur sem sameinaði sem
mest af vinstrisinnuðu fólki innan sinna vébanda.
Að Alþýðubandalaginu stóðu í upphafi Sósíalista-
flokkurinn og ýmsir vinstri sinnaðir Alþýðuflokks-
menn undir forystu Hanníbals Valdimarssonar.
Síðar komu margir fleiri til liðs við hreyfinguna
m.a. margirfélagar úr Þjóðvarnarflokknum. Þegar
flokkurinn var svo formlega stofnaður 2.-3. nóv-
ember 1968 hafði gengið á ýmsu á vinstra kantin-
um í íslenskri pólitík. Nýja helgarblaðið hafði tal af
Ragnari Arnalds, sem varð fyrsti formaður Al-
þýðubandalagsins eftir að það varð formlegur
flokkur, og bað hann líta um öxl til liðinnar tíðar.
Fróðir menn hafa sagt að nútíðin eigi rætur sínar í
fortíðinni og að framtíðin spretti af nútíðinni. Má
vera að unnt sé að draga nokkurn lærdóm af
sögunni.
Þegar Ragnar Arnalds var
kjörinn formaður Alþýðubanda-
lagsins 1968, var hann aðcins þrí-
tugur að aldri. Hann sat þá ekki á
þingi og tveimur árum síðar flyst
hann búferlum norður í Skaga-
Qörð. Skyldi ekki stundum hafa
verið erfitt að sinna formennsk-
unni?
Eftir á að hyggja kann það að
virðast eínkennilegt að flokkur-
inn skyldi velja mig svona ungan
til forystu vegna þes að ég var
ekki á þingi og var alls ekki
atvinnumaður í stjórnmálum um
þetta leyti. Ég var þá nýútskrifað-
ur lögfræðingur og hafði lifibrauð
af kennslustörfum og þar að auki
frambjóðandi fyrir kjördæmi
norður í landi sem mikið þurfti að
sinna. En þetta skýrist kannski
fyrst og fremst af því að þörfín var
mikil á nýju yfirbragði, nýjum
vinnubrögðum og breyttum
áherslum.
Hreyfingin var algerlega í rúst.
Hún var þríklofin, enda komu
fram þrír listar í bæjarstjórnar-
kosningum í Reykjavík 1970,
skipaðir mönnum sem áður
höfðu tilheyrt þessari hreyfingu,
þ.e. listar Sósíalistafélagsins,
framboð Hanníbalsmanna og svo
framboð Alþýðubandalagsins.
Ég var einn af þeim ungu
mönnum sem höfðu vaxið upp í
þessari pólitísku hreyfingu án
þess að vera negldur niður í ein-
hverri klíku. Ég hafði hvorki ver-
ið í Sósíalistaflokknum né í liði
Hanníbalsmanna. Ég kem inn í
pólitíkina fyrst og fremst sem
herstöðvaandstæðingur og var
valinn til framboðs fyrir Alþýðu-
bandalagið 1963 sem slíkur.
Ég var sem sagt valinn fulltrúi
fyrir nýjan tíma og í stjórn flokks-
ins voru með mér Adda Bára Sig-
fúsdóttir, fyrsta konan sem
gegndi starfi varaformanns í pól-
itískum flokki á íslandi, og Guðj-
ón Jónsson, nýr og drífandi kraft-
ur í verkalýðshreyfingunni. Um
okkur öll þrjú gilti það sama; við
höfðum ekki verið í fremstu víg-
línu í þeim slag sem á undan var
genginn. Síðan bættust auðvitað
við fjölnmargir gamiir baráttu-
menn þannig að úr þessu varð
töluvert breiður frontur.
Var hlutverk flokksformanns
gagnvart fjölmiðlum ekki jafn-
veigamikið þá eins og nú virðist
vera?
Fjölmiðlar komu ekki eins
mikið við sögu í pólitíkinni eins
og þeir gera í dag. Ég get nefnt
það sem dæmi, að frá því ég var
kosinn formaður og fram á haust
1970 kom ég aldrei fram í sjón-
varpi. Menn störfuðu þá með
svolítið öðrum hætti, og blöðin
skiptu meira máli þá en nú. Út-
varp og sjónvarp héldu sig miklu
meira frá stórpólitíkinni en
seinna varð.
Ytti þettta kannski undir ofur-
vald hjáþingflokknum?
Það segir sig sjálft að þing-
flokkurinn var mjög öflugur í
flokksstarfinu. Flokkurinn var
tekjulaus með öllu. Hann hafði
ekki einu sinni ráð á að hafa
framkvæmdastjóra, hvað þá að
formaðurinn gæti helgað flokkn-
um alla krafta sína í launuðu
starfi. Það voru kosningar fram-
undan. Að sjálfsögðu hefði það
verið hrapalleg byrjun fyrir ung-
an formann að falla í næstu kosn-
ingum. Ég átti því ekkert val; ég
hlaut að leggja þunga áherslu á
mitt kjördæmi og þess vegna
fluttist ég norður haustið fyrir
kosningar til að geta betur undir-
búið þær.
Alþýðubandalagið er talið
stofnað 1968 en löngu fyrir þann
tíma hélt það landsfund og kaus
sér miðstjórn. Allt á þetta sér
upphaf 1956 þegar Sósíalista-
flokkurinn og Málfundafélag
jafnaðarmanna með Hanníbal
Valdimarsson í fylkingarbrjósti
gera mcð sér kosningabandalag
og 1963 koma Þjóðvarnarmenn
inn í þetta bandalag. Var þetta
ekki býsna langur aðdragandi að
stofnun formlegs stjórnmála-
flokks?
Þetta var hæg og langdregin
þróun. Fyrstu merkin um sam-
starf þessara aðila komu fram á
Alþýðusambandsþingi haustið
1954 þegar samstarf tókst þar
milli sósíalista og fulltrúa vinstri
arms Alþýðuflokksins. Þetta
nýja bandalag náði meirihluta í
miðstjórn ASI. En það var fleira
en verkalýðsmálin sem samein-
aði þessi öfl, t.d. andstaðan við
hersetuna. Menn í vinstra armi
Alþýðuflokksins voru allir ein-
dregnir andstæðingar hersetunn-
ar. Það líða svo sjö ár þar til Þjóð-
varnarmenn koma inn í myndina
1963.
Fyrst í stað var skipulag innan
Alþýðubandalagsins mjög los-
aralegt og byggðist á kosninga-
nefndum og fáeinum Alþýðu-
bandalagsfélögum. Um margra
ára skeið voru bæði til sósíalist-
afélög og Aiþýðubandalagsfélög
á sömu stöðunum.
Ég studdi Þjóðvarnarflokkinn í
kosningunum 1953 en hafði þá
ekki kosningarétt því að ég var
aðeins 14 ára. Síðan studdi ég Al-
þýðubandalagið í kosningunum
1956 og ávallt síðan. En 1960 fer
ég að vinna fyrir hernámsands-
tæðinga og gerðist í því skyni rit-
stjóri Frjálsrar þjóðar, málgagns
Þjóðvarnarflokksins, án þess þó
að ganga í flokkinn því að ég
studdi Alþýðubandalagið áfram.
Það var mikill kraftur í starfi
hernámsandstæðinga á þessum
árum sem meðal annars sýndi sig
í Kcflavíkurgöngu og Þingvalla-
fundi 1960.
Þetta starf byrjaði 1958 með
samtökum, sem hétu Friðlýst
land undir forystu margra merkra
rithöfunda, m.a. Einars Braga,
Þorsteins Valdimarssonar og
Jónasar Árnasonar. Við héldum
marga fundi m.a. á Austurlandi,
Norðurlandi og Vestfjörðum, við
Jónas ásamt séra Rögnvaldi
Finnbogasyni og Jóni Baldvini
Hannibalssyni. En 1960 ráðumst
við í Keflavíkurgöngu og þá var
Kjartan Ólafsson orðinn helsti
skipuleggjandinn. Um sumarið
voru mikil fundarhöld, boðað var
til Þingvallafundar um haustið og
stofnuð Samtök hernámsand-
stæðinga.
Ég kynntist auðvitað Alþýðu-
bandalagsfólki út um allt land í
þessu starfi því að maður var í
þessu alla daga. í framhaldi af því
var ég fenginn til framboðs á
Noðurlandi vestra 1963 og varð
landskjörinn þingmaður.
í kjölfar þessara kosninga kom
mikill skriður á stofnun Alþýðu-
bandalagsfélaga. Ég vann t.d. að
stofnun Alþýðubandalagsfélaga
víðs vegar í mínu kjördæmi.
Sums staðar á landinu var and-
staða við stofnun þessara félaga.
Hvort var hún meiri frá félögum í
Sósíalistaflokkknum eða fylgis-
mönnum Hanníbals?
Þegar ég kom inn í þetta, var sú
andstaða mjög óveruleg utan
Reykjavíkur og ég mætti t.d.
engri andstöðu í mínu kjördæmi.
En í Reykjavík var feiknalegur
ágreiningur um málið. Stór hóp-
ur manna í Sósíalistaflokknum
vildi ekki leggja hann niður og
Alþýðubandalagsfélag var ekki
stofnað í Reykjavík fyrr en 1966.
Þá loks er haldinn landsfundur
Alþýðubandalagsins með kjörn-
um fulltrúum víðs vegar af
landinu, en áframhaldandi var
mikill ágreiningur um það hvern-
ig skipulagsmálum skyldi háttað.
Sumir vildu að Alþýðubandalag-
ið væri einungis regnhlífar-
samtök, og að undir regnhlífinni
störfuðu félög eða samtök, eins
og t.d. Sósíalistaflokkkurinn.
Það voru fyrst og fremst
Reykvíkingarnir í Sósíalista-
floicknum sem voru á þessari
línu. En þeirri skoðun óx stöðugt
fylgi að það bæri að steypa þessu
öllu saman í einn skipuíagsbund-
inn stjórnmálaflokk sem ekki
leyfði að flokksmenn væru í öðr-
um samtökum sem talist gætu
flokkspólitísk.
Hannibalsmenn voru á þessari
línu. Ég var líka innilega sam-
mála þeim um að það gengi ekki
að hafa skipulag Alþýðubanda-
lagsins svo losarálegt. Én um leið
mislíkaði mér ýmis vinnubrögð
þeirra. Þegar kom að því að Al-
þýðubandalagsfélögin bæru
ábyrgð á ákvörðunum og málum
væri ekki ráðið til lykta á æðstu
stöðum með einhvers konar
hrossakaupum eins og verið hafði
í kosningabandalaginu, t.d. hvað
snertir skipun á framboðslistum,
þá vildu Hanníbalsmenn ekki
una þeirri niðurstöðu. Ég gat
ekki stutt þá í því. Ég leit á mig
sem sáttamann sem hefði það
hlutverk að miðla málum í þess-
ari hreyfingu og reyna að tryggja
að hún yrði stokkuð upp. Mér
fannst t.d. fráleitt að menn gætu
ekki unað við þá niðurstöðu sem
löglegur fundur ákvæði.
Á fundi Alþýðubandalagsins í
Reykjavík, sem haldinn var í
Tónabíói vorið 1967, varð mikill
ágreiningur um skipan framboðs-
lista í Reykjavík. Þar voru lagðir
fram tveir listar. Atkvæða-
greiðslan var svolítið klunnaleg
vegna þess að ákveðið var að
greiða atkvæði um hvorn listann
fyrir sig. Eðlilegra hefði verið að
kjósa um hvert sæti listans en
mönnum var aðeins boðið upp á
að samþykkja annanhvorn list-
ann í heilu lagi og fékk þá annar
listinn 254 atkvæði en hinn bara
81.
Hvernig stendur á því að ekki
var reynt að fara einhverja milli-
leið með því að greiða atkvæði á
annan hátt? Vildu menn fá upp-
gjör?
Auðvitað var það stífni sem
réði þarna ferðinni en ég ætla
ekki að fella dóm um það hver
sýndi mesta stífni bak við tjöldin.
Þegar á fundinn var komið, var
ekkert samkomulag. Niðurstað-
an varð að Hanníbal og hans fylg-
ismenn töldu sig hafa algerlega
tapað. Þarna verður klofningur-
inn. Þeir sem biðu ósigur gengu
af fundi og yfir það greri aldrei
um heilt.
Hannibal hafði þá þegar
ákveðið að vera í framboði í efsta
sæti Alþýðubandalagslistans á
Vestfjörðum en hann tekur
ákvörðun um það skömmu síðar
að bjóða fram sérstakan lista í
Reykjavík, að vísu undir nafni
Alþýðubandalagsins.
Oft er rætt um þennan Tónabí-
ósfund sem ögurstund í sköp-
unarsögu Alþýðubandalagsins.
Voru miklar tilfinningar í spil-
inu?
Já, heiftin var gífurleg. En
þarna var Hannibal að vinna
sigur í baráttu sinni fyrir því að
gera Alþýðubandalagið að skip-
ulagsbundnum flokki og þó um
leið að tapa með því að una ekki
við niðurstöðuna í löglegri at-
kvæðagreiðslu.
En hann kom samt inn í þing-
flokkinn eftir þessar kosningar.
Töldu ekki sumir að unnt hefði
verið að bera klæði á vopnin með
því að kjósa hann formann þing-
flokksins?
Það er rétt að Hannibal var
áfram um skeið í þingflokknum
en raunverulega varð klofningur-
inn á Tónabíósfundinum. Á mið-
stjórnarfundi haustið 1967 tíndi
Hannibal það til sem mikilvægar
ástæður þess að hann væri tilknú-
inn að segja skilið við Alþýðu-
bandalagið að hann hefði fallið
fyrir Lúvík Jósepssyni sem for-
maður þingflokksins og Guð-
mundi Hjartarsyni sem formaður
framkvæmdarstjórnar. Einnig
hefðu kosningar í starfsnefndir á
fundinum farið á hinn verri veg,
og af þeirri ástæðu gengi hann af
fundi með öllu sínu liði. En það
fundust mér vera tylliástæður.
Hugur hans stefndi til hægri og
frá þessu augnabliki kom hann
aldrei nærri störfum Alþýðu-
bandalagsins.
Tæpu ári síðar í nóvember 1968
höldum við formlegan stofnfund
Alþýðubandalagsins sem stjórn-
málaflokks og þá sendi hann okk-
ur kveðjubréf. En þá var hann
löngu farinn.
í þessu kveðjubréfi segir Hann-
ibal að meiningin með stofnun Al-
þýðubandalagsins sem stjórn-
málaflokks sé að upp úr öskunni
eigi að rísa Sósíalistaflokkurinn
endurborinn. Varð það niður-
staðan eftir að Hannibal var far-
inn og hafði stofnað nýjan flokk,
Samtök frjálslyndra og vinstri
manna?
Nei, alls ekki. Við vorum
býsna mörg sem ekki höfðum
verið í Sósíalistaflokknum og
komum inn í þetta samstarf á öðr-
um forsendum. Margir af þeim,
sem studdu Hannibal í kosning-
unum 1967 gengu til liðs við Al-
þýðubandalagið. Ein af mikil-
vægum áherslubreytingum sem
áttu sér stáð var t.d. sú ákvörðun
að ekki skyldu höfð flokksleg
samskipti við valdaflokka þeirra
ríkja sem stóðu að innrásinni í
Tékkóslóvakíu í ágúst 1968. Þar
með var slitið algerlega á þau
tengsl sem Sósíalistaflokkurinn
hafði haft við Sovétríkin.
Eftir að þú varst kjörinn for-
maður á landsfundinum 1968
hélstu ræðu sem endaði á þessa
leið: „Störfum og störfum, því að
við höfum byr.“ Hvenig hefur
byrinn verið síðustu 20 árin og
hvernig hefur Alþýðubandalag-
inu gengið að hafa áhrif á þróun
þjóðfélagsins?
Enginn vafi er á því, að hefði
farið fram skoðankönnun haustið
1968, hefði fylgi Alþýðubanda-
lagsins ekki verið ýkja mikið.
Hreyfingin var í rúst. En við náð-
um okkur upp. Kosningarnar
1970 reyndust örlagarík próf-
raun. Þá var sótt að okkur úr
tveimur áttum og menn óttuðust
áð sósíalísk hreyfing á íslandi
væri að leysast upp. Okkar listi
fékk 16,4% í Reykjavík, listi Sós-
íalistafélagsins fékk aðeins 1% og
listi Hanníbals fékk 7,1%. Út-
koman hjá Alþýðubandalaginu
víðs vegar um landið var einnig
mjög ánægjuleg.
Þetta voru sérkennilegir tímar.
Viðreisnarstjórnin var þarna á
sínu lokaskeiði Hún beitti sér
fyrir mikilli kjaraskerðingu. Um
svipað leyti og Alþýðubandalag-
ið er stofnað verða meiri gengis-
fellingar en dæmi eru til um fyrr
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 4. nóvember 1988'