Þjóðviljinn - 02.12.1988, Blaðsíða 22

Hverjir eiga að skrifa tónlist-
argagnrýni - og fyrir hverja?
Á sunnudaginn var í Morgun-
blaðinu stuttur pistill eftir
Kristínu Marju Baldursdóttur
um það hverjireigi að skrifa tónl-
istargagnrýni. Hún bar upp
spurninguna við fjóra tónlistar-
menn: Guðmund Emilsson,
Gunnar Egilson, Hjálmar H.
Ragnarsson og Sieglinde Kah-
mann.
Mig langar til að ræða þetta of-
urlítið. Það verða þó aðeins laus-
legar hugleiðingar. Allt sagt með
fyrirvara og sjálfsagt að endur-
skoða hvern punkt síðar við nán-
ari umhugsun. í upphafi greinar-
innar í Morgunblaðinu segir svo:
„Gagnrýni um tónleika eða tónl-
istarviðburði hefur til þessa verið
skrifuð af tónskáldum eða tón-
listarmönnum í íslenskum blöð-
um“. Þetta er nú ekki alveg rétt.
Árni Björnsson þjóðháttafræð-
ingur ritaði um árabil gagnrýni í
Helgarpóstinn. Þá hefur Sigurð-
ur Þór Guðjónsson, sem er leik-
maður í músik og öllu öðru, krít-
iserað baki brotnu í nokkur ár.
Fyrst í Alþýðublaðinu, þá í Hel-
garpóstinum og loks í Þjóðviljan-
um. Samt virðist Sigurður ekki
þarna talinn með. Er það næsta
undarlegt því maðurinn er hávær
svo heyrist í honum víða vega.
Undirritaður þekkir þó Sigurð
nógu vel til að fullyrða að hann
kippir sér nú ekki mikið upp við
svona gleymsku enda annálaður
fyrir geðprýði og ljúfmennsku.
Gagnrýnandi Þjóðviljans vill
til hægðarauka skipta tónlistar-
gagnrýni í tvo flokka sem þó
skarast á ýmsa vegu. í fyrsta lagi
er til fyrirbæri sem heitir tónvís-
indi (músikológía) og fæst við all-
ar hliðar tónlistar þ.á m. músik-
sögu og hina eðlisfræðilegu hlið
hennar. Sérmenntaðir vísinda-
menn ættu allajafna að sjá um
slík skrif er birtast oftasf í bókum
og fagtímaritum. í öðrú lagi eru
svo umsagnir í dagblöðúm um
tónleika. En þær eru einmitt það
sem við köllum tónlistargagnrýni
í daglegu tali. Að mínum dómi
ættu skólagengnir sérfræðingar
ekki ávallt að vinna það verk.
Sérfræðin hefur að vísu sigrað
heiminn. Sú þróun er ef til vill
SIGURÐURÞÓR
GUÐJÓNSSON
óhjákvæmileg í vísindunum þó
jafnvel þar geti hún farið út í öf-
gar. En venjulega viljum við að
fagmenn fjalli um hinar ýmsu
fræði- og vísindagreinar til að
ekki séiarið með rugl. Læknirinn
skrifar uxn læknisverk, lögfræðin-
gurinn úm tögfræðileg mál, verk-
fræðinguSpn um sitt viðfang-
sefni. Þetta stafar af því að vísind-
in eru svo flókinn sérheimur að
ekki er yfirleitt á annarra færi en
sérfræðinga að tileinka sér eðli
þeirra og starfsaðferðir. En listin
er ekki fræði og vísindi fyrst og
fremst. Til þess að skapa lista-
verk þarf reyndar áunna þekk-
ingu og tækni er heyrir listg-
reininni til auk hæfileika. En það
er alls ekki nauðsynlegt að vera
sérmenntaður í listum til að meta
listaverkið. Hver er fær um að
dæma hvort skáldsaga er góð eða
vond? Er það endilega bók-
menntafræðingurinn? Því ekki
alveg eins hinn vandláti lesandi?
Og myndlist og tónlist? Hvað eru
margir á sinfóníutónleikum sem
kunna eitthvað fyrir sér í tónf-
ræðum? Geta þeir einir dæmt um
flutninginn? Það er hreinasta
fjarstæða. Verða menn að vera
kokkar til að hafa vit á góðum
mat? Bílasmiðir til að hafa vit á
bílum? Arkitektar til að hafa vit á
húsum? Það er misskilningur að
bestu dómarar um listir séu óhjá-
kvæmilega fræðimenn í viðkom-
andi listgrein. Vegna þess að feg-
urðarskynið, eðlisávísun manna
á fagurt og ljótt, gott eða slæmt í
listinni er almenn mannleg- til-
finning. Eins og skilningurinn á
ástinni og á hinu góða og sanna.
Að sjálfsögðu er fólk misnæmt að
þessu leyti. Og smekkurinn
þroskast við ástundun. Skóla-
menntun Hist eða listfræðum er
engin trygging ein sér fyrir góð-
um listasmekk. Þess vegna eru
bestu listgagnrýnendurnir ef til
vill, þegar öllu er á botninn
hvolft, venjulegt fólk sem lifir og
hrærist af áhuga í heimi listarinn-
ar. Ég get því ekki fallist á skoðun
Guðmundar Emilssonar að tón-
listarmenn séu öðrum hæfari til
að skrifa blaðagagnrýni. Ég tek
aftur á móti undir með Hjálmari
H. Ragnarssyni sem er meinilla
við fullkomna sérfræðinga sem
setjast í dómarasæti. Spreng-
lærðir listfræðingar eru reyndar
furðu oft einhverjir mestu
leiðindapúkar sem þrífast á jörð-
unni. Iðulega nota þeir svo stirð-
busalegt orðalag og háfleyg hugt-
ök að þau eru öllum óskiljanleg
nema þeim sjálfum. Hvernig er
ekki með bókmenntafræðing-
ana? Til dæmis þau ósköp sem
stundum má lesa í Tímariti Máls
og menningar. Þvílíkt torf. Því-
líkt stílleysi og klúður! Þvílík til-
gerð og ankannaháttur! En þetta
þykir fínt í vissum gáfumanna-
klíkum þar sem lærdómur fræði-
mannsins er talinn því meiri sem
texti hans er öfúguggalegri. Sig-
urður Nordal sagði einu sinni að
norræn ritskýring sigldi með lík í
lestinni. En nú skrifa hinir dauðu
fyrir hina dauðu í íslenskri bók-
menntafræði. Guð forði oss frá
slíkum lærdómsvofum í músik-
inni. (Þær eru reyndar til, svo
sem þessi ámátlegi dr. Hallgrím-
ur sem ætti að setja í draugahús.)
Þetta leiðir annars hugann að því
fyrir herja á að skrifa tónlistarg-
agnrýni. í svörum Sieglinde Kah-
mann í fyrrnefndri Morgunblaðs-
grein gægist fram sú skoðun, sem
ég held að sé býsna algeng meðal
músikanta, að krítik sé fyrst og
fremst fyrir listamennina sjálfa.
Gagnrýnendur eigi því að vera
sérmenntaðir tónlistarfræðingar
„sem viti allt um tónverk, söng og
„Hvað eru margir á sinfóníu-
tónleikum sem kunna eitthvað
fyrir sér í tónfræðum?"
stíl“. „Gagnrýnandi þurfi að geta
sagt hvort hlutverkið hæfi við-
komandi söngvara, hvort það sé
of erfitt fyrir hann eða of snemmt
fyrir hann að syngja það o.s.frv."
Én það er fleira tónlist en söngur.
Þarna miðar söngkonan ósjálf-
rátt allt út frá eigin sviði. Þá þyrfti
sérstakur maður að skrifa um óp-
erusöng, annar um ljóðasöng,
þriðji um hljómsveitarleik, fjórði
um kammerspil, fimmti um ein-
leik og svo framvegis. Kannski
væri það ekki svo vitlaust en ætli
blöðunum þætti ekki nóg um.
Annars nær það sjónarmið engri
átt að tónlistargagnrýni sé eink-
um fyrir listamennina. Auðvitað
eiga þeir að hafa gagn af henni.
Gagnrýni er fyrst og fremst fyrir
hinn almenna blaðalesanda sem
ekki er atvinnumaður í músik.
Ég vil loks víkja ofurlítið að
skrifum mínum hér í blaðinu. Ég
verð stundum var við, að tón-
Á ystu jöðrum
samfélagsins
Sigurður Á. Friðþjófsson
Sigurður Á. Friðþjófsson
Islenskir utangarðsunglingar
Forlagið 1988
Liðlega tvítugur var ég í fyrsta
skipti staddur í Lundúnum og
lenti á næturgöltri um heimsborg-
ina ásamt nokkrum félögum. Til-
viljun leiddi okkur inn í hliðar-
stræti og skyndilega vorum við
staddir á meðal hundruða heimil-
isleysingja sem lágu á malbikinu
og höfðu sér ekkert til hlífðar
nema plastpoka og gömul dag-
blöð. Mig óraði ekki fyrir að þessi
mannlega vesöld væri til og það lá
við að ég neitaði að trúa mínum
eigin skilningarvitum. Svipuð til-
finning greip mig eftir að hafa les-
ið bók Sigurðar Á. Friðþjófs-
sonar, íslenskir utangarðsung-
lingar. Ég hafði einfaldlega ekki
gert mér grein fyrir að á síðustu
árum hefði orðið til svo stór hóp-
ur unglinga sem nánast lifir - eða
deyr - á ystu jöðrum samfélags-
ins.
Bók Sigurðar er yfirlætislaus
og kyrrlát skráning á ömurlegu
hlutskipti íslenskra unglinga sem
samfélagið hefur með vissum
hætti hafnað. Efnið býður upp á
upphrópanir og harða dóma en
Sigurður kýs að halda sig við hlut-
skipti skrásetjarans og láta les-
andanum eftir dómarasætið.
Fyrir vikið verður bókin einkar
áhrifamikil samtímalýsing, sem
kom mér verulega á óvart. Við-
tölin eru yfirleitt knöpp og sá stíll
hæfir efninu betur en vangaveltur
höfundar, sem stundum eru not-
aðar til að hnýta saman þætti eða
hefja nýjan kafla. Sísti hluti bók-
arinnar fannst mér hins vegar
vera tilvitnanir í nafngreinda
bjargvætti, sem vinna með ung-
lingunum í Útideildum og öðrum
batteríum sem ráðþrota félags-
ráðgjafar hafa sett á stofn. Þá
hljómar bókin stundum einsog
félagsfræðiritgerð í Háskólanum,
en kostur hennar er einmitt
hversu langt hún er að öðru leyti
frá því að vera úttekt eða skýrsla.
Þess í stað lætur hún sér nægja að
vera einföld og látlaus frásögn af
meini, sem er miklu stærra en
maður vissi af.
íslenskir utangarðsunglingar
samanstendur af mörgum laus-
lega tengdum þáttum, þar sem
höfundur ræðir við á annan tug
unglinga sem eiga það allir sam-
eiginlegt að hafa flækst grimmi-
lega í neti eiturefna af ýmsu tagi.
í sumum tilvikum er meira að
segja hæpið að nota orðið ung-
lingar. Oftar en ekki eru viðmæl-
endur Sigurðar nefnilega varla
komnir af barnsaldri, krakkar
sem byrjuðu að sprauta sig með
spitti og bryðja sjóveikipillur til
að komast í vímu.
Þetta er á köflum ansi dapurleg
lesning. Það dapurlegasta finnst
mér þó vera, að langoftast eru
það heimilisaðstæður í stórborg-
inni, sem beinlínis hrekja ung-
lingana eins og dýr á mörkina. í
sumum tilvikum er erfitt að sjá
undankomuleið sem hefði getað
leitt þá í annan og betri áfanga-
stað. Og það er kannski sorgleg-
ast. Reykjavík er orðin stórborg,
en ég hafði ekki gert mér grein
fyrir að skuggahliðar stórborgar-
lífsins væru orðnar svo áberandi
einsog bókin lýsir.
Unglingarnir, sem Sigurður
ræðir við að koma nær allir frá
heimilum, þar sem fátækt er
mikil, og foreldrarnir eru meira
eða minna á fylleríi og beita hvort
annað og börnin ofbeldi. Undan-
tekningarnar frá þessu mynstri
eru helst tvenns konar, ef marka
má bókina. Annars vegar eru
unglingar sem hafa fatlast illilega
í siysum og finna í sukkinu tíma-
bundna gleymsku frá nýjum og
skuggalegum veruleika. Hitt eru
samkynhneigðir unglingar. Allt í
einu uppgötva þeir, að þeir hafa
öðruvísi hneigðir en obbinn í
klíkunni, og öðruvísi en pabbi og
mamma gætu nokkru sinni skilið.
Feluleikurinn með hið raunveru-
lega eðli byrjar, og smám saman
þéttist lygavefurinn og endar
með því að krakkarnir flýja for-
dóma og höfnun umhverfisins inn
í veröld vímunnar, þar sem tilver-
an er - um stundarsakir - ögn
skárri.
Dæmið af Fríðu er lýsandi um
hversu svakalega syndir feðranna
geta komið niður á dætrunum.
Fríða átti góða æsku með móður
sinni og stjúpa sem ættleiddi
hana, engin vandamál á heimil-
inu, og allt í frekar góðu lagi. En
þegar hún var 9 ára hóf stjúpinn
svo að misnota stjúpdóttur sína
og heimurinn hrundi. Fríða flúði
á götuna. Þar veitti klíkan henni
skjólið sem heimilið gaf ekki
lengur. Á götunni byrjar hún 12
ára að sniffa kveikjaragas, síðan
tóku við sjóveikitöflur sem
auðvelt var að fá, brennivín og
meira dóp. Karlmenn komu og
karlmenn fóru, og að lokum stóð
hún uppi með barn. En loks hitti
Fríða góðan mann - að henni
fannst - sem skipaði henni að
gera upp á milli sín og dópsins.
Fríða varpaði dópinu fyrir róða
og veröldin varð aftur nokkuð
björt. En samlífið gekk illa. Atlot
mannsins sem henni þótti upp-
haflega vænt um urðu í huga
hennar að strokum stjúpans, og
ástalífið fór í vaskinn. Að lokum
endaði sambúðin við manninn
með barsmíðum og Fríða endaði
á Kvennaathvarfinu með börnin,
sem þá voru orðin tvö. Þá fyrst
gat hún sagt frá ofbeldi stjúpans.
„Á eftir leið mér einsog að lokn-
um stórþvotti.” Því miður er saga
Fríðu ekki einsdæmi, heldur
alltof algeng.
Myrkviðir götunnar innræta
þegnum sínum hörku. Grímur,
sem hefur verið „félagsmála-
stofnunartilfelli“ frá því hann var
sex ára var lokaður inni með syst-
ur sinni meðan drykkfelld móðir
hans afgreiddi kana af vellinum í
næsta herbergi. Hann var sendur
í sveit þar sem hann var í átta ár,
lúbarinn og lenti vitaskuld á flæk-
ingi fyrr en varði. „Sjálfsagt hef
ég oft grátið þegar ég var yngri,
ég man það ekki,“ sagði Grímur.
Helsti félagi drengsins er hál-
fsystir hans, sem hefur lent í