Þjóðviljinn - 03.12.1988, Side 5

Tékkóslóvakía
Gæti tekið
tuttugu ár
Jici Pelikan, einn afforystumönnum vorsins í Prag: Ný kynslóð
staðráðin íumbótabaráttu í Tékkóslóvakíu. Alexander Dubcek
öflugurpólitískur leiðtogi í landinu. Afskipti ogþátttaka vinstrimanna
á Vesturlöndum dýrmœt
Ungt fólk hefur á ný brennandi
áhuga á pólitískum umskiptum í
Tckkóslóvakíu, segir Jiri Pelikan,
einn af helstu áhrifamönnum
meðal tékkneskra útlaga eftir lok
vorsins í Prag haustið 1968. Pelik-
an var þá sjónvarpsstjóri og þing-
maður, -nú er hann fulltrúi fyrir
ítalska sósíalista á þingi Evrópu-
bandalagsins og höfundur fjölda
bóka um Pragvorið og þróun
mála í Austur-Evrópu.
Pelikan er hér á landi í boði
hinna illa þokkuðu „Samtaka um
vestræna samvinnu" - sjálfum
segist honum þannig frá að hann
hafi verið á ráðstefnu í Portúgal
um samskipti austurs og vesturs
og hitt þar blaðamann frá Morg-
unblaðinu sem hafi spurt hann
hvort hann vildi ekki halda um-
ræðunni áfram á íslandi, -það
hafí, hann þegið strax þarsem
hingað hafi hann aldrei komið en
eigi hér hinsvegar marga vini.
Þjóðviljinn hóf samræður við
Pelikan síðdegis í gær með því að
spyrja um þá stöðu í Tékkóslóv-
akíu að nú virðist vera að mynd-
ast þar nokkuð almennt pólitískt
andóf meðal ungs fólks meðan
andstaða við stjórnvöld hefur
undanfarin mörg ár verið helst
frá tiltölulega fámennum hópum
menntamanna. Gorbatsjov
hlýtur að valda miklu um breytta
stöðu í þessum efnum, - en hefur
ekki eitthvað breyst í Tékkó líka?
- Jú. Umbótastefna Mikhafls
Gorbatsjovs hefur vissulega
skapað jákvætt andrúmsloft,
einnig í öðrum ríkjum Austur-
Evrópu en Sovétríkjunum, segir
Jiri Pelikan, og merkustu
breytingarnar í Tékkóslóvakíu
eru á félagslegum vettvangi. Það
hafa myndast fjöldamörg félög,
hópar, og samtök meðal almenn-
ings og þessar hreyfingar eru að
byrja að forma almennar vonir og
óskir í samfélaginu í orð og verk.
Fyrir var auðvitað Carta 77,
samtök til verndar mannréttind-
um, nú orðin rúmlega áratugar
gömul, en nú er margt annað
komið í gang, til dæmis sjálfstæð
hreyfing umhverfisverndar-
manna, ný trúarleg hreyfing, - og
fyrir nokkrum vikum voru stofn-
uð „Samtök um borgaraleg rétt-
indi“, en í stefnuskrá þeirra er
gengið mun lengra en hjá Carta-
hópnum. Þar er krafist lýðræðis
öllum til handa og þar er alþýða
hvött til að sækja sjálf rétt sinn.
Umbætur muni aldrei verða ann-
arra verk, og tilgangslaust að
treysta á Gorbatsjov eða á Vest-
urlönd, - nú skipti mestu að
skapa öflugan almannaþrýsting á
stjórnvöld.
Mörg hundruð manns hafa
undirritað stefnuskrá þessarar
hreyfingar, þar á meðal fjöldi
menntamanna, en einnig margir
verkamenn, sérstaklega ungir
verkamenn. Og það er sérstakt
einkenni í Tékkóslóvakíu núna
.að þar er ung kynslóð komin í
fremstu víglínu. Þetta sást mjög
vel í atburðunum í haust, í óvænt-
um og fjölmennum mótmæla-
göngum á innrásardaginn 21. ág-
úst, og ekki síður í fjöldagöngun-
um 28. október, á gamla þjóðhát-
íðardaginn, þarsem ungt fólk var
í miklum meirihluta af þeim þús-
undum sem fór útá göturnar í
Prag.
Allt önnur reynsla
Það kom bæði yfirvöldunum
og andstöðuöflunum á óvart
hvað þessar almannaaðgerðir
urðu öflugar, og þær sýna að ungt
fólk hefur á ný brennandi áhuga á
pólitískum umskiptum. Ég er
ekki að segja að þetta eigi við um
allt ungt fólk, alla kynslóðina, -
það er aldrei þannig -, en það er
augljóst að núna á síðustu árum
hefur ungt fóik í Tékkóslóvakíu
tekið frumkvæðið og krefst fleiri
tækifæra, meira frelsis.
- Þetta unga fólk kynntist samt
ekki vorinu í Prag nema sem
börn, og það hefur enga reynslu
af ógnum stalínismans einsog þú
og þín kynslóð.
- Já, það er rétt. Bakgrunnur
unga fólksins er allt annar en
minnar kynslóðar sem var í farar-
broddi í vorinu í Prag. Við
höfðum haft reynslu af stalínískri
skrumskælingu á sósíalismanum,
en við höfðum líka barist fyrir að
koma sósíalismanum á. Okkar
markmið var að endurskapa sósí-
alismann, að hefja til vegs hinar
upprunalegu hugsjónir um rétt-
látt og lýðræðislegt samfélag
manna. í augum ungs fólks í
Tékkóslóvakíu á okkar tímurn
hefur sósíalisminn fengið á sig
óorð, það þekkir ekki sósíalisma
nema í afskræmdri mynd
Brezhnev-tímans, og tengir sósí-
alismann við núverandi stjórnar-
hætti - að þessu leyti má segja að
það sé útilokað að endurtaka vor-
ið í Prag.
í mótmælagöngunum núna
hrópar unga fólkið: „Lifi Masar-
yk!“ - hann var fýrsti forseti
Tékkóslóvakíu - og „Lifi Du-
böek!“, en það er ekki hrópaði
„lifi sósíalisminn" heldur „lýð-
ræði fyrir alla“.
Þetta unga fólk vill fullt tján-
ingarfrelsi, og það vill afnema
alla mismunun, vill fá að njóta
hæfileika sinna og menntunar og
ekki vera dæmt á annarlegum
forsendum einsog til dæmis þeim
hvaða pólitískan bakgrunn það
hefur eða hvaða afstöðu foreldr-
ar þeirra tóku í fortíðinni.
Margt af þessu fólki leitar til
kirkjunnar sem mótvægis við
kerfið, og því verður ekki neitað
áð margt af því horfir til vesturs-
ins eftir fyrirmyndum og sér á-
standið vestantjalds í hillingum.
Opinber áróður gegn vestrinu
snýst alveg við, - fyrst yfirvöldin
segja að í vestri sé allt svart þá er
ályktað að þar hljóti allt að vera
hvítt.
í þessu samhengi verða menn
að athuga sérstöðu Tékkóslóvak-
íu á okkar dögum innan austur-
blokkarinnar. I Póllandi og Ung-
verjalandi getur fólk fengið að
ferðast úr landi tiltölulega frjáls-
lega. Það er mjög erfitt í Tékkó-
slóvakíu. Og Tékkóslóvakía er
eina landið á þessu svæði þarsem
stórum hópi hæfra rithöfunda er
bannað að tjá sig, - ekki einus-
inni gefnar út bækur handa börn-
um eftir bestu rithöfunda Tékka
og Slóvaka. Þetta er allt öðruvísi
bæði í Ungverjalandi og Pól-
landi, og jafnvel í Austur-
Þýskalandi er ástandið í þessum
efnum miklum mun betra.
Innri þróun í Tékkóslóvakíu og
öðrum löndum í austurblokkinni
er háð afdrifum þeirra samfélags-
tilrauna sem Gorbatsjov stendur
fyrir í Sovét. Um þær mætti hafa
langt spjall, en til að fara hratt
yfir sögu: Ég bið þig annarsvegar
að ímynda þér hina ákjósanleg-
ustu þróun. næstu misseri? - og
hinsvegar: Hvernig framtíð gætir
þú hugsað þér versta?
- Sjáðu til, - reynsla mín hefur
kennt mér að segja aldrei fyrir
um neitt í pólitík. Það er hægt að
segja fyrir um veður, - og samt
hafa menn oft rangt fyrir sér þrátt
fyrir vísindamennskuna, en í pó-
litík er alltaf ómögulegt að segja
til um hvað verður.
Æskilegasta þróun sem ég get
ímyndað mér er sú að umbóta-
stefna Gorbatsjovs sigri, að hon-
um og félögum hans takist að
yfirbuga andstæðinga sína, sem
enn eru sterkir í forystu sovéska
kommúnistaflokksins, og geti
yfirunnið andóf skrifræðisafl-
anna með hjálp almennings, -
sem þýðir að hann yrði að auka
tjáningarfrelsi almennings og efla
upplýsingastreymi, að honum
takist að bæta efnahagsástandið
og leysa þjóðernavandamálin
með auknu sjálfræði og auknum
völdum til lýðveldanna og sjálf-
stjórnarhéraðanna. Þetta mundu
verða góðar fréttir fyrir Tékka og
Slóvaka vegna þess að þráttfyrir
andstöðu núverandi leiðtoga við
umbætur Gorbatsjovs er Tékkó-
slóvakía svo háð Sovétríkjunum,
bæði hernaðarlega, efnahagslega
og pólitískt að í Prag geta ráða-
menn ekki valið gagnstæða leið
við þá sem mörkuð er í Moskvu, -
og mundu þannig nauðugir vilj-
ugir verða að feta veg umbóta-
nna.
Stórrússneskt
hernaðareinræði?
- Það versta sem komið gæti
fyrir... Það er að Gorbatsjov
missti stjórn á ástandinu í Sovét-
ríkjunum, að ríkið lamaðist
vegna þjóðernisandstæðna -
einsog við höfum nú fyrir augum í
Kákasus og í minna mæli í
Eystrasaltslýðveldunum, að
efnahagsástandið versnaði enn,
og við það bættust einhverskonar
andófshreyfingar almennings
gegn til dæmis verðhækkunum
eða vöruskorti. Við slíkar að-
stæður stjórnlausra sprenginga er
hættan sú að herinn tæki yfir til
þess að koma aftur á lögum og
reglu, að við tæki hernaðar-
einræði, sem þá yrði byggt á hug-
myndafræði stórrússneskrar
þjóðrembu. Og þyrfti þá ekki að
spyrja tíðinda frá Tékkóslóvakíu
eða öðrum grannríkjum.
Þetta er það versta sem gerst
gæti. Ég leyfi mér sjálfur að vona
að fyrri kosturinn sé líklegri, og
byggi það á því að Gorbatsjov
virðist fara sínu fram af miklum
hyggindum, beitir málamiðlun-
um og reynir að fara fetið í
umbótum sínum, - eitt skref í
senn. Og þetta gæti tekið tíu ár, -
tuttugu ár.
Hvert getur verið okkar fram-
lag, vinstrimanna hér vestan-
tjalds, við að herða á umbótaþró-
un eystra og tryggja henni fram-
gang, - hvernig getum við til
dæmis best stutt við bakið á fram-
sæknum öflum í Tékkóslóvakíu?
- Ég tel að hreyfing vinstri-
manna á Vesturlöndum, og sér-
staklega sósíalískir flokkar, eigi
að fylgjast sem allra best með
þróun mála í Sovétríkjunum og í
Austur-Evrópu, bæði vegna þess
að það kemur þeim við og vegna
þess að vinstrimenn vestanmegin
geta haft þar heilladrjúg áhrif.
Það er sjálfsagt fyrir
stjórnmálamenn í valdastöðum
að hafa góð samskipti við ríkis-
stjórnir í þessum löndum og
tengja ríki saman vestan og
austanvið, - en vinstrimenn á
Vesturlöndum mega ekki láta
sitja við slík opinber samskipti.
Þeir þurfa að kynnast félags-
legum hreyfingum í Austur-
Evrópu og hafa sem nánust tengsl
við hina sósíalísku og lýðræðis-
legu stjórnarandstöðu í þeim
ríkjum, - ég á til dæmis við Sam-
stöðu í Póllandi, Carta 77 og aðr-
ar sjálfstæðar hreyfingar í Tékk-
óslóvakíu, Lýræðisfylkinguna í
Ungverjalandi og ýmsar hreyf-
ingar í Sovétríkjunum.
Raunverulegir
bandamenn
Vinstrimenn eiga að fylgjast
með þessum hópum, heimsækja
þetta fólk, birta greinar þess og
skoðanir, veita menningarlegu
framtaki þess farveg. Það er í
fyrsta lagi fróðlegt og gagnlegt í
sjálfu sér, og í öðru lagi mjög
uppörvandi fyrir þessa stjórnar-
andstæðinga eystra að finna að
þeir eru ekki einir á báti.
Þessar sjálfstæðu
umbótahreyfingar eru hinir raun-
verulegu bandamenn vinstri-
hreyfingarinnar á Vesturlöndum.
Þær eru að berjast fyrir raunveru-
legu lýðræði eystra, og aðeins
virk þátttaka þeirra getur tryggt
að ekki verði snúið aftur þeirri
efnahagslegu og pólitísku um-
bótaþróun sem nú er hafin, til
dæmis með hallarbyltingu hersins
gegn Gorbatsjov og öðrum um-
bótaleiðtogum austantjalds.
Ég óska líka eftir fullri sam-
stöðu við þá sem eru ofsóttir
eystra vegna skoðana sinna,
þeirra sem sitja í fangelsum eða
eru útilokaðir frá opinberum
vettvangi.
Og ekki er rninnst vert um sam-
stöðuyfirlýsingar einsog þá sem
mér var afhent í dag frá Alþýðu-
bandalaginu á íslandi, og er mér
mjög kærkomin.
Slíkar samþykktir styrkja
framsækin öfl í Austur-Evrópu,
þær eru birtar í helstu neðanjarð-
arritum og eru okkur mjög dýr-
mætar.
Eitt nafn er öðrum fremur tákn
vorsins i Prag í hugum okkar hér
á Vesturlöndum, og jafnframt
fulltrúi þeirra vona sem bundnar
eru við lýðræðislegan sósíalisma
hjá þjóðunum í Austur-Evrópu:
Alexander Dubcek. Hann var
fyrir skömmu á Ítalíu í fyrstu ferð
sinni til Vesturlanda í tvo áratugi.
Hvaða gildi hafði sú ferð í þínum
augum?
- Ég lít á heimsókn Alexanders
Dubceks til Ítalíu sem velheppn-
aðan pólitískan stórviðburð, sem
ekki einungis kemur honum til
góða heldur einnig öllum sem
með honum stóðu í vorinu í Prag,
og öllum sem hafa verið hraktir
úr flokknum og úr pólitísku starfi
síðar.
Dubcek tekið
sem þjóðarleiðtoga
Dubcek ferðaðist sem venju-
legur borgari, en það var tekið á
móti honum á Ítalíu sem þjóðar-
leiðtoga. Æðstu menn Sósíalista-
flokksins og Kommúnistaflokks-
ins tóku á móti honum með við-
höfn, forseti þingsins hélt honum
móttöku, hann var á fundi með
formönnum allra þingflokkanna
á ítalska þinginu, og hann fékk
líka áheyrn hjá páfanum, Wojt-
yla.
Þessutan var hann hylltur af al-
þýðu manna á Ítalíu og hann hitti
mikið af venjulegu fólki, sem
hvatti hann mjög í starfi sínu í
Tékkóslóvakíu. Iræðum sínum á
Ítalíu varði Dubcek vorið í Prag
og hélt því fram að Sovétmenn
hefðu gert mikil pólitísk mistök
með innrásinni, og hann
gagnrýndi einnig núverandi for-
ystu í Prag fyrir að neita viðræðu
við andstöðuöfl og hunsa al-
menningsálit í landinu.
Ég tel að hann muni halda
áfram pólitísku starfi í Tékkó-
slóvakíu. Stór hluti almennings í
Tékkóslóvakíu lítur enn á Du-
bcek sem táknrænan leiðtoga, og
jafnvel hugsanlegan valkost við
stjprnvöl í Prag.
Breytingar í umbótaátt gætu
orðið á tvo vegu í Tékkóslóvakíu.
Annarsvegar þannig að ný kyn-
slóð innan flokksins- fólk sem nú
er um fertugt - þrýsti á um
breytingar í stíl Gorbatsjovs.
Heppnist þeim það ekki er hætt
við að óánægja eflist verulega
meðal almennings, - og sú staða
er hugsanleg að Dubcek standi
uppi sem eini pólitíski leiðtoginn
sem uppfyllti hvorttveggja: ann-
arsvegar að hafa siðferðilegt
traust almennings og geta því
haldið sæmilegri reglu í landinu,
og hinsvegar að geta ábyrgst
þokkaleg samskipti við
stjórnvöld í Moskvu.
Menn kunna að telj a þetta fj ar-
stæðu, - en svipað hefur gerst í
Póllandi og í Ungverjalandi án
þess að mér detti í huga að bera
þá menn saman við Duböek.
Hvað sem því líður er dagljóst
að Alexander Duböek mun hafa
pólitísku hlutverki að gegna í
Tékkóslóvakíu í næstu framtíð,
hvort sem hann verður forystu-
maður í ríkisstjórn eða einn af
leiðtogum stjórnarandstöð-
unnar. Hann hefur sér að baki
umtalsverðan pólitískan styrk.
Það nægir að benda á - einsog
hann hefur gert sjálfur - að hann
talar í nafni þeirra 468 þúsund
félaga sem vikið hefur verið úr
flokknum síðan innrásin var
gerð.
-m
Laugardagur 3. desember 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5