Þjóðviljinn - 08.12.1988, Blaðsíða 3

Jón fró Pálmholti
Islendinga
Það var norðangola og hlýtt
sólskin í bænum og fólkið á
gangstéttunum varð bjartara á
svip og brattara í göngulagi, held-
ur en á kólgudögunum í vetur
þegar élin blésu eða regnstorm-
arnir dundu. Mikil eru áhrif
veðursins á íbúa norðurslóða, svo
háður er maðurinn umhverfi sínu
þar.
Eg sat við borð inni á Matstof-
unni innarlega við Laugaveginn
og hafði valið mér sæti við glugg-
ann. Mér þótti gaman að virða
fyrir mér það sem ég sá útifyrir,
ekki síst fólkið sem gekk fram-
hjá. Ég reyndi að geta mér til um
hvaðan það kom, hvert það ætl-
aði og í hvaða erindum það væri á
ferðinni um Laugaveginn. Ef-
laust hafa þær getgátur verið útí
bláinn í flestum tilvikum en um
það fæ ég víst aldrei neitt að vita.
Er þetta var hafði ég verið í
byggingavinnu um nokkurra
mánaða skeið, en var nú hættur
og ætlaði að skrifa bók. Þarna
sem ég sat varð mér hugsað til
vinnufélaganna. Enn hímdu þeir
á skítugum vinnustaðnum, skófu
steypuharðar óheflaðar fjalirnar,
drógu út bogna og ryðgaða nagla,
eða handlönguðu smíðaefni til
iðnaðarmanna. Sumir rifu upp-
sláttarmót meðan smiðirnir
reistu ný á öðrum stað. Hjá þeim
tæki þetta aldrei enda, því þegar
vinnunni lýkur á einum stað kem-
ur nýr vinnustaður þar sem allt
verður endurtekið.
Blessun
vinnunar
Og allir voru þeir fegnir að hafa
vinnu og helst sem mesta. Vinnu-
félagarnir voru flestir rosknir
menn og mótaðir á tímum
atvinnuleysis og kreppu fyrir-
stríðsáranna. Þessum körlum
þótti meira máli skipta að hafa
mikla vinnu en hátt launaða eða
svo virtist mér að minnsta kosti.
Væri minnst á að dagvinna ætti að
duga mönnum til vanalegs fram-
færis, óku þeir sér í herðunum og
horfðu tortryggnir á viðmæl-
andann. Sumir ráku upp vein.
Hvað eigum við að gera af okkur
ef við förum heim á miðjum degi,
sögðu þeir ef þeir sögðu þá
eitthvað. Vitaskuld voru þeir
fegnir hækkuðu kaupi, en að
sleppa höndum af verkfæri í von
um meira kaup kom ekki til
greina. Ekkert hötuðu þeir eins
innilega og verkföll. Meira að
segja frídagar eins og t.d. páska-
vikan þóttu þeim erfiðir að þola.
Meiri yfirtíð og hærra kaup var
hvorttveggja kjarabót og því lagt
að iöfnu.
Eg sagði stundum við þá sem
svo; Hér eruð þið ekki aðeins að
selja vinnuafl ykkar, heldur einn-
ig tíma ykkar, ævistundirnar.
Finnst ykkur ekki ævin meira
virði en það að sjálfsagt sé að
eyða henni allri á svona vinnu-
stöðum, skítugum og hundleiðin-
legum þar sem tilbreytingarleysið
ríkir eitt og hvergi breyting frá
dauðri venju. Þið vitið þó að ekk-
ert verður endurtekið, ævin er
aðeins ein.
Þegar ég talaði svona fékk ég
sjaldan svör. Þeir voru trúlega
með öllu óvanir þessum og þvílík-
um spurningum. Segðu þeir
eitthvað þá töluðu þeir aðeins um
blessun vinnunnar. Það væri nú
fyrir öllu að hafa nóg að gera og
„Mér sýnist að þjóðin hafi verið pínd til að játa húseigendatrú, hvaða guð skyldi ríkja þar yfir?"
Jón frá Pálmholti.
minntu mig enn á böl atvinnu-
leysisins.
Kaffitími í þátíð
Og þarna sat ég í makindum og
saup kaffi úr fínum bolla í vinnu-
tímanum. Ég leit á klukkuna.
Kaffitíminn var liðinn hjá þeim,
þeir voru búnir að drekka skólpið
sitt frá kvöldinu áður úr loki kaff-
ibrúsans og skrúfa það aftur á og
setja brúsann í töskuna eða
plastpokann. Búnir að drepa í
sígarettunni eða slá pípunni utaní
nærliggjandi stein um leið og þeir
risu þyngslalega á fætur. Strák-
arnir hættir að fljúgast á og verk-
stjórinn búinn að snússa sig vel
undir einhverri uppistöðunni
áður en skrapan, rifjárnið eða
naglbíturinn voru handfjötluð á
ný.
Þrátt fyrir sólskinið var svalt
úti á bersvæði og ég naut þess að
sitja inni í hlýrri Matstofunni og
anda að mér káffiilm og krydd-
aðri matarlykt úr eldhúsinu.
Hugsunin um vinnufélagana jók
á ánægjukenndina. Inni á
Matstofunni var slangur af fólki,
en ekki var stofan þéttsetin. Flest
voru andlitin kunnugleg og fátt
inni sem vakti athygli mína, þar
til allt í einu birtist maður um
fertugt að sjá klæddur gráum fra-
kka víðum og berhöfðaður. Hár
hans var rautt og áberandi mikið
og strítt og stóð í allar áttir eins og
aldrei hefði komið í það greiða.
Þennan mann hafði ég aldrei séð
áður, en þótt nokkur borð væru
laus stefndi hann að borði mínu.
Hann bað leyfis að mega setjast
og talaði með erlendum hreim.
Ég sagði honum velkomið að
tylla sér. Hann lagði kaffibollann
á borðið og hneppti frá sér frakk-
anum áður en hann settist. Kom
þá í ljós að hann var í grárri lop-
apeysu innanundir. Þegar við
höfðum skipst á nokkrum orðum
um veðrið, spurði ég hvaðan
hann kæmi.
Ég kem nú frá Akureyri, sagði
hann. En ég kom fyrir þremur
árum hingað til lands frá Eng-
landi. Annars er ég Skoti, bætti
hann við Og ég er að skoða fs-
lendinga. Ég heiti Róbert, sagði
hann og rétti mér höndina. Ró-
bert Bradley.
Ég sagði honum mitt nafn og
helstu deili á mér og þar með að
ég fengist við ritstörf.
Bjartur, Bruni
og Jón Prímus
Það var gaman að ég skyldi
hitta þig, sagði hann. Eins og ég
sagði þér áðan er ég að skoða
íslendinga og hef sett á blað
nokkra punkta serú eiga að vera
niðurstöður af þeirri skoðun. Það
má vel vera að af þessu spretti
einhverntíma bók, sagði hann.
Hvað rak þig í skoðunarferð til
íslands? spurði ég.
Ég lærði íslensku í háskóla og
fór síðan að kenna til þess að sjá
fyrir fjölskyldu minni, sagði Ró-
bert. En ég las íslenskar bækur,
bæði fornsögur og seinni tíma rit.
Ég fékk sérstakt dálæti á sögum
Gunnars Gunnarssonar og Hall-
dórs Laxness, ekki síst Halldórs
og þegar ég loks gat lagt upp í
þessa langþráðu íslandsferð, var
ég með sögupersónur þessara
höfunda í kollinum. Ég bjóst við
að mæta þeim strax á flugvellin-
um, en svo varð nú ekki. Eg hafði
þá skamma viðdvöl í höfuðstaðn-
um en dreif mig út á landið. Fyrst
fór ég til Vestmannaeyja og síðan
til Patreksfjarðar. Ég var víst að
leita að Sölku Völku á þessum
stöðum, en um þær mundir var ég
að Ijúka meistaraprófsritgerð um
samnefnda skáldsögu. Því miður
fann ég ekki Sölku, en ég skynj-
aði umhverfi sögunnar betur eftir
þessar ferðir.
Brátt sá ég hversu fáránlegt var
að koma til landsins í leit að sögu-
persónum og fór þess í stað að
leita kjarnans í sálarlífi íslend-
inga. Ég stundaði hér ýmsa vinnu
samhliða þessari leit, vann í bygg-
ingavinnu, við garðyrkjustörf og
afgreiðslu á hóteli og sitthvað
fleira. Einn mánuð var ég í
kaupavinnu á sveitabæ fyrir
norðan. Ég veit ekki hvort allt
þetta gerir mér kleift að kveða
upp dóm um viðfangsefnið og
gerir víst lítið til, því dómar af
slíku tagi hafa aðins gildi fyrir
þann sem kveður þá upp.
Róbert fékk sér meira kaffi og
bauð mér einnig. Hann fór úr
frakkanum og lagði hann á stól-
bakið áður en hann fór að sækja
kaffið. Þá sá ég að innaná fra-
kkanum voru stórir vasar troðnir
af vasabrotsbókum. Þar með
voru íslenskar bækur.
„Vegir lands
míns ..."
Veistu hvað mér þótti furðu-
legast á íslandi við fyrstu kynni,
sagði hann er hann var sestur á ný
með fulla kaffikönnuna. Það
voru vegirnir, svona vegir voru
hvergi nema á íslandi. Það er eins
og allir vegir séu jafn mikilvægir.
Það er hvergi eins erfitt að greina
á milli þjóðvegar og sveita-
brautar. Og ofan í kaupið eru all-
ar leiðir merktar með tölustöf-
um. Það hlýtur að vera vont fyrir
erlendan ferðamann að þurfa að
átta sig á því að hér verður hann
sjálfur að stjórna ferðum sínum
með því að gera á eigin spýtur
ferðaáætlun útfrá stöðum og
nöfnum. En þetta hefur vitaskuld
þann kost að ferðalangurinn sér
því meira af landinu sem hann
villist lengur. Mér fannst þetta
strax vera til marks um ákveðið
þjóðareinkenni íslendinga.
Róbert tók upp hjá sér stóra
reykjarpípu, tróð hana fulla af
bresku tóbaki og kveikti í með
forláta kveikjara. Hann blés frá
sér stórum reykhringjum og hélt
áfram. Þú undrast kannski að
mér skuli hugkvæmast að láta
vegakerfið gefa mér vísbendingar
um þjóðleg sérkenni? Og vita-
skuld er það rétt að þjóðareðli er
ekki afmarkað og áþreifanlegt,
heldur er það næsta útlínulaust
safn óljósra einkenna. En takist
manni að ná í rétt safn slíkra sér-
kenna, fær maður býsna rétta lýs-
ingu á því sem við getum kallað
þjóðareðli.
Það sem ég lærði af vegakerf-
inu var, að íslendingar virðast
hafa lítinn áhuga á að sýna hvert
vegurinn liggur. Þeir hafa meiri
áhuga á hverjum sveitabæ fyrir
sig, enda eru sveitabæirnir víða
betur merktir en vegirnir. Þeir
hafa líka meiri áhuga á persónu
hvers einstaklings, en hinu að
lOaminn í sálaiirfi