Þjóðviljinn - 08.12.1988, Síða 9

Handtak
yfir
Vamnána
Sagt frá gömlum „milliríkja“-samningi.
Skagfirðingarnir þóttu varasamir
frá V': lyl®?nús Gíslason, Ásgrimur Jónsson, Karl J. Magnússon og Sigurpáll Árnason, fjórði
Skagfirðingurinn, var ókominn i hopinn þegar samningurinn var „undirritaður".
Kvöld í janúarbyrjun. Kyrrt
veður og stjörnubjart, nokkurt
frost. Bíll var á leið austur yfir
Fjall. Farþegar voru fáir og
hljóðlátir. Eg þekkti þá ekki utan
félaga mína tvo. En þá þekkti ég
líka vel eða eins vel og sjálfan
mig, kannski betur. Við vorum
kunnugir allt frá bernsku. Auk
þess hafði ég verið samtíða þeim í
skólum. Öðrum einn vetur í
Bændaskólanum á Hólum, hin-
um tvo vetur í Héraðsskólanum á
Laugarvatni, þar sem við vorum
herbergisfélagar, annan veturinn
í (Hel)-víti, hinn í Síberíu. Og nú
voru iengri samvistir framundan,
tvö og hálft ár, ef allt færi eins og
ætlað var.
Við höfðum sótt um skólavist í
Garðyrkjuskólanum að Reykj-
um í Ölfusi. Hann átti raunar
ekki að byrja fyrr en í apríl. En
þangað til áttum við að vinna við
garðyrkjustöðina, sem skólinn
var nú að taka við úr hendi Guðj-
óns bústjóra. Þar til skólinn hæf-
ist fengjum við frítt fæði og húsn-
æði og 30 kr. á mánuði í kaup. Og
nú vorum við á leið í Reyki og
mun hver hafa hugsað sitt.
Bjarna bílstjóra mun hafa þótt
söfnuðurinn heldur þegjanda-
legur. Og rétt í þann mund er við
ókum fram hjá Skíðaskálanum í
Hveradölum hóf hann upp söng
mikinn. Bjarni var maður glað-
vær og söngvinn, eins og við átt-
um eftir að kynnast betur síðar.
Hann átti heima á Stokkseyri og
ók bíl fyrir Pál Guðjónsson, bíla-
útgerðarmann þar. Líklega höf-
um við félagar verið búnir að fá
nóg af þögninni eins og Bjarni,
a.m.k. vorum við fljótir að taka
undir við hann. Úr því varð ekki
lát á söngnum fyrr en bíllinn nam
staðar við Mjóikurbúð í Hvera-
gerði. Við stöfluðum farangri
okkar upp við húsvegginn og
Bjarni sagði okkur tií vegar upp
að Reykjum. Þvínæst kvöddumst
við með hressilegu lagi og
paufuðumst út í myrkrið.
Þegar þessi saga gerðist var
Hveragerði ennþá ákaflega fá-
mennt þorp. Muni ég rétt þá mun
ekki hafa verið búið að staðaldri
nema í 12-15 húsum. Auk þess
voru svo örfáir sumarbústaðir,
sem á þessum árstíma stóðu að
sjálfsögðu auðir. Á skólasetrinu
Reykjum var heldur ekki margt
um manninn. Þar vorum við að-
eins sex þar til skólastjsórahjónin
komu.
Ég held það megi segja um
okkur þremenningana að við vór-
um allir fremur félagslyndir. Og
okkur fannst félagslífið fremur
dauft þarna í Suddakrók, en svo
nefndi Magnús heitinn Torfason
sýslumaður vinkilinn þarna upp
við Hellisheiðina, þar sem Hver-
agerðisþorp var nú að myndast.
Og þessii nafngift sýslumanns hitti
í mark. í Hveragerði var ákaflega
úrkomusamt. Þar gat rignt svo að
ekki væri hundi út sigandi þótt
Ingólfsfjall væri baðað sólskini.
Við höfðum ekkert á móti því
að komast á ball öðru hvoru. En
þar var hægara um að tala en í að
komast. A Reykjum var ekki
annað kvenfólk en skólastjóra:
frúin og roskin ráðskona. I
Hveragerði voru 4 eða 5 strákar á
aldur við okkur en varla nokkur
stelpa, nema í Kvennaskólanum
auðvitað. Þar voru þær á milli 10
og 20. Og „þangað mændi vonin
öll“. En þar réð Árný ríkjum og
okkur þótti hún ekki beint á-
rennileg.
Mikill skörungur
Árný þessi var Filippusdóttir,
Rangæingur að ætt og uppruna.
Gerðarkona í sjón og raun.
Ágætlega menntuð. Auk náms
hér heima nam hún við Det tekn-
iske Selskapsinstitut í Kaup-
mannahöfn 1918-1924, í Dansk
kunstflid foreningsskole í Kaup-
mannahöfn 1920-1925. Fór
námsferðir til Kaupmannahafnar
og Þýskalands 1928. Stundaði
síðan kennslu bæði erlendis og
hér heima. Stofnaði Kvenna-
skólann að Hverabökkum í
Hveragerði 1935 og stjórnaði
honum með miklum skörungs-
skap árum saman. Árný var, eins
og áður sagt, mikil gerðar- og
gáfukona, mjög listfeng, fjölhæf-
ur kennari og reyndist okkur
Reykjapiltum góður og skilnings-
ríkur nágranni.
Hugað að
aðgerðum
Jæja, svo var það kvöld eitt að
við félagar tókum þetta vanda-
mál og áhyggjuefni til rækilegrar
umræðu uppi á Bræðraborg, en
svo nefndum við herbergið okk-
ar. Og við komumst að þeirri
niðurstöðu, að einn okkar skyldi
ganga á fund Árnýjar og freista
þess að leiða henni fyrir sjónir
nauðsyn þess, bæði fyrir okkur og
„stúlkurnar mínar“ (orðalag
Árnýjar um námsmeyjarnar), að
lyfta sér aðeins upp svona hálfs-
mánaðarlega. En hverjum okkar
skyldi svo falin á hendur þessi
vandasama og þýðingarmikla
samningsgerð? Við ákváðum að
láta atkvæði skera úr. Félagar
mínir kusu mig (og ég hefi grun
um að það hafi verið samantekin
ráð), en ég kaus annan þeirra.
Ákveðið var að láta til skarar
skríða að tveimur dögum liðnum.
Þangað til hugsaði ég um lítið
annað en það hvernig ég ætti að
haga mínum málflutningi. Um
þessar mundir vorum við að þvo
vermireitaglugga. Og til marks
um það hvað ég var upptekinn af
að hugsa um þær vandasömu og
viðkvæmu viðræður, sem fram
undan voru, er að ég var einu
sinni búinn að þvo einn glugga í
hálftíma, sem annars átti ekki að
vera nema 5 mínútna verk, þegar
félagar mínir hnipptu í mig og
spurðu hvort glugginn færi nú
ekki að verða hreinn.
Örlagarík augna-
blik
Og svo kom að því að ég labb-
aði niður fyrir Varmána og
kvaddi dyra á Hverabökkum, en
svo nefndist bygging kvenna-
skólans. Ung og broshýr stúlka
kom til dyra. Mér fannst hún á-
kaflega geðþekk og varð nú stað-
ráðnari í því en nokkru sinni fyrr
að leggja mig allan fram við
samningsviðræðurnar. Og innan
stundar sat ég inni í einkastofu
Árnýjar, sem þegar lét bera fyrir
mig hinar bestu veitingar.
Eg hafði þaulhugsað hvernig
ég skyldi haga málflutningi mín-
um. Ég byrjaði á að greina frá
því, að við værum nú nýkomnir
að Reykjum, þrír Skagfirðingar,
væntanlegir nemendur við Garð-
yrkuskólann. Við værum eðlilega
ókunnugir öllu og öllum á þess-
um slóðum og vildum gjarnan
vita ofurlítið um mannlífið í þessu
litla samfélagi og teldum hana
öðrum líklegri til að fræða okkur
um það. Hvað gæti hún t.d. sagt
okkur af félags- og skemmtanalíf-
inu?
- Það er nú hvorki mikið né
margbrotið, sagði Árný. - Hér er
eðlilega fátt af ungu fólki utan
„stúlkurnar mínar" og það segir
sig því sjálft, að skemmtanalífið
getur ekki verið mikið. Og
skólans vegna þykir mér það nú
bara gott því „stúlkurnar rnínar"
láta þá síður glepjast frá náminu.
Ekki þótti mér nú þessi orð lofa
góðu um lukkuleg málalok. En
ekki dugði að gefast upp við svo
búið svo ég fór að tala um það, að
við þremenningarnir hefðum
ákveðið að beita okkur fyrir
auknu skemmtana-, félags- og
menningarlífi þarna í þorpinu.
Við hefðum t.d. ákveðið að
ganga í ungmennafélagið, - sem
náði yfir allt Ölfusið, - og reyna
að hressa það við. Við ætluðum
að ganga í kórinn hans séra Ólafs
í Arnarbæli,- vissum reyndar að í
honum var Árný sjálf og nokkrar
stúlkur úr kvennaskólanum. Við
hefðum ákveðið að beita okkur
fyrir leiklistarstarfsemi og loks
hefðum við hug á að efna til smá-
vegis dansæfinga svo sem einu
sinni í mánuði, helst oftar. Allt
fyndist okkur þetta miða að því
að lyfta staðnum og gera mann-
lífið þar betra og skemmtilegra.
En á þessum áformum væri þó
viss hængur, og hann verulegur.
Hér væri, eins og hún vissi, ákaf-
lega fátt af ungu fólki, utan náms-
meyjanna hennar. Þessar ráða-
gerðir stæðu raunar alveg og féllu
með þátttöku þeirra. Hvað dans-
æfingarnar áhrærói, ef af þeim
yrði, þá teldum við eðlilegt að
hún mætti þar sjálf með stúlkun-
um sínum. Við höfðum nefnilega
heyrt, að Árný hefði mjög gaman
af að dansa. Og svo mætti að lok-
um minna á það, að bráðlega tæki
Garðyrkjuskólinn til starfa á
Reykjum. Hún væri hinsvegar
hér með sinn kvennaskóla. Það
væri mjög þýðingarmikið, bæði
fyrir það fólk sem hér byggi nú og
framtíð byggðarlagsins, að sem
best og nánast samstarf gæti tek-
ist með þessum skólum. Það
mundi einnig styrkja og efla þá
báða, útávið jafnt sem innávið.
Við þremenningarnir vildum,
fyrir okkar leyti, vinna að því að
skólarnir tækju höndum saman
yfir Varmána um að stuðla hér að
sem fjölbreyttustu og mestu
félags- og menningarlífi. Með
þessu lét ég máli mínu lokið og
þóttist bara hafa verið nokkuð
sannfærandi.
Meðan ég lét dæluna ganga
hafði Árný ekki sagt eitt einasta
orð en öðru hvoru flögruðu bros-
viprur yfir andlit hennar, sem ég
var óviss um hvað ættu að
merkja. Loks sagði hún:
- Ég býst við að þér sé það nú
ljóst, Magnús minn, að það hvílir
mikil ábyrgð á mér gagnvart
„stúlkunum mínum". Ég lít svo á
að þær séu fyrst og fremst komn-
ar hingað til þess að læra en ekki
til að skemmta sér. Hinsvegar hef
ég ekkert á móti félags- og
skemmtanalífi sé því haldið innan
siðsamlegra marka. En ég ætla að
hugsa málið. Komdu eftir tvo
daga.
Jæja, verra gat það verið og
mér varð hugsað til máltækisins,
sem segir að sjaldan falli tré við
fyrsta högg.
Að enduðum
löngum dögum
Að tveimur dögum liðnum
hitti ég svo Árnýju, eins og um
hafði verið talað. Um eftirvænt-
ingu okkar félaganna er óþarft að
ræða, hún liggur í augum uppi.
- Jæja, Magnús minn, sagði
hún, þegar við höfðum heilsast.
- Ég hef nú hugsað um þetta,
sem þú varst að tala um við mig.
Og ég treysti því náttúrlega að
ykkur Reykjapiltum gangi gott
eitt til. Nokkrar „stúlknanna
minna“ eru nú, ásamt mér, í
kórnum, og ég hef auðvitað ekk-
ert á móti því að þið bætist í þann
hóp. Ég vil líka gjarnan leyfa
þeim að taka þátt í leikritinu og
áskil mér rétt til þess að mæta á
æfingum hjá ykkur. Og svo er
það nú dansinn. Jú, ég fellst á að
mæta með „stúlkunum mínum“ á
dansæfingu hérna í samkomuhús-
inu svona einu sinni í mánuði,
kannski oftar, ef allt fer vel fram.
Og svo máttu gjarna vita það, að
ástæðan til þess að ég tók mér
þennan umhugsunarfrest var
einkum sú, að mér fannst ábyrgð-
in á „stúlkunum mínum“ þyn-
gj ast talsvert við það, að vita ykk-
ur alla vera Skagfirðinga.
-mhg
Frá v.: Herbert Jónsson, kunnur Hvergerðingur á sinni tíð og oft nefndur
„borgarstjórinn". Hann var einskonar skólaráðsmaður hjá Árnýju. Múller,
palestínskur pílagrímur, sem dvaldi um hríð á Hverabökkum, Árný Filippus-
dóttir, skólastjóri kvennaskólans.
ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 9