Þjóðviljinn - 10.12.1988, Qupperneq 7

BÆKUR
Fletl upp um Reykjavík
Páll Líndal
Reykjavík. Sögustaður við sund
Þriðja bindi.
Örn og Örlygur 1988
Þegar Bríet Bjarnhéðinsdóttir
tók sæti í bæjarstjórn 1908 lagði
hún til að veitt yrði fé til að kenna
stúlkum sund rétt eins og piltum.
Þá á gamall og reyndur bæjar-
fulltrúi að hafa sagt: „Vel byrjar
það. Var svosem ekki við öðru að
búast. Ég tel hyggilegast að
stemma á að ósi strax. Hér á ekki
að líðast heimtufrekja."
Þessi skrýtla, sem hljómar
einkar skemmtilega á kvenfrels-
istíð, er í grein úr síðasta bindi
ÁRNI BERGMANN
hins stór uppflettirits um Reykja-
vík sem Örn og Örlygur hefur nú
út komið. Þessi bók er gerð eftir
þeirri formúlu sem hér skal lýst:
Raðað er eftir stafrófsröð lengri
og skemmri greinargerðum um
einstakar götur, hús, náttúru og
stofnanir Reykjavíkur. Sé gata
komin nokkuð til ára er farið hús
úr húsi og sagt frá merkis-
mönnum sem þar bjuggu og
atvikum sem við hús tengjast.
Þegar skrifað er í þessu bindi um
t.d. Tjörnina eða Viðey, þá kem-
ur vitanlega saman fróðleikur úr
mörgum áttum. Og kannski brot
úr minningum merkra manna eða
kveðskapur - eins og þegar ort er
um húsið í Viðey:
Kakalóna kappar brúka
Kátir öllum stofum í
Upp úr þeim skal œtið rjúka
So enginn fái grand af því.
Með fylgir og ýmislegur fróð-
leikur sem getur verið yndislega
ónauðsynlegur við fyrstu sýn,
eins og svo margt annað í ís-
lenskri menningu
Af sjálfu leiðir að það er ekki
auðhlaupið að því að gagnrýna
slíka bók fyrir t.d. ónákvæmni
eða fyrir það hvað vanta kunni í
hana: slíkt rit er opið að því leyti
til, að það mætti lengja það út í
óendanleikann. En nú skal því
haldið fram að það sé skemmti-
lega nytsamlegt til síns brúks:
þess brúks sem helgast af vilja
okkar til að vita fleira en færra
um okkar næsta umhverfi. Ekki
síst vegna þess hve mikill og ríku-
legur myndakostur bókarinnar er
og velkominn á þeim tíma, þegar
hver ljósmynd sem orðin er tutt-
ugu ára - hvað þá eldri - fær auð-
veldlega yfir sig birtu sögulegrar
fjarlægðar.
Get ég klifið
Undir augliti klukkunnar.
Lífssaga Christophers Nolans.
Þýðandi Garðar Baldvinsson.
Isafold 1988.
„Get ég klifið fjöll sem gerð
eru af manna höndum?" Það er
Joseph Meehan sem spyr sjálfan
sig að þessu, eða réttara sagt
Christopher Nolan, írskur dreng-
ur fjölfatlaður, sem tekur sér
nafn Josephs, þegar hann lýsir
baráttu sinni við að komast upp
úr þeirri líkkistu sem líkami hans
hafði sett hann í.
Þessi bók segir mjög merkilega
sögu. Christopher Nolan var
fæddur fjölfatlaður - hreyfihaml-
aður, spastískur, mállaus.
Dæmdur til hjólastóls og einangr-
unar. Ef hann hefði ekki átt móð-
ur sem skildi snemma að hann
bjó yfir góðri greind, ef fjöl-
skyldan hefði ekki sameinast um
að tala við hann og sýna honum
alla hluti, láta hann fylgjast með.
Ef ekki hefði tekist ( m.a með
lyfjagjöf) að ná þeim tökum á
höfuðhreyfingum drengsins að
hann gat slegið á ritvél. Ef hann
hefði ekki fengið inngöngu í
skóla þar sem „á móti hverjum
skíthæl voru tólf réttlátir". Og
síðast en ekki síst: ef hann sjálfur
hefði ekki átt þær gáfur sem úr
eymd hans og fágætri innkomu á
leiksvið lífsins smíðuðu skáld-
skap: Christopher Nolan hefur
hlotið drjúga viðurkenningu fyrir
ljóð sín og svo fyrir þá sjátfsævi-
söguskáldsögu sem nú er komin
út hjá ísafold.
Christopher Nolan segir sögu
sína af yfirburðum sem um margt
eru heillandi. Hann forðast þær
klisjur sem helst liggja í leyni fýrir
honum og með því móti getur
hann gert okkur, þessi
heilbrigðu, að þátttakendum í
baráttunni, án þess að við séum
gripin vandræðalegri sektar-
kennd yfir því að vera þolanlega
af guði gerð. Hann getur reiðst
guði og mönnum (t.d. þeim am-
ríska blaðamanni sem lét að því
liggja að hann hefði látið aðra
skrifa fyrir sig verðlaunakvæði),
en hann á sér einhvern innri styrk
og sérstæða gamansemi sem duga
honum til að yfirstíga þessa reiði.
Án þess að sjá
Steinar Jóhannsson
Lýsingarháttur nútíðar
Skákprent 1988
Kunningi minn setti einu sinni
fram þá kenningu að fyrstu
bækur höfunda væru nánast
undantekningarlaust misvitur-
legar ástarjátningar til helstu
áhrifavalda á skáldskap þeirra.
Þetta er ágæt kenning - og sjálf-
sagt stal kunningi minn henni ein-
hvers staðar - og að vissu marki
gengur hún alveg upp. Sárafáir
höfundar ná að slá á eigin strengi
í fyrstu bókum sínum; oftast má
heyra þar bergmál annarra
skálda. Um þetta er ekki nema
gott eitt að segja, tíminn sker svo
úr um það hvort viðkomandi ný-
græðingur haslar sér eigin völl
eða verður leiguliði alltaf uppfrá
því.
Þessi kenning nær vitanlega
ekki til þeirra nýliða sem nær ein-
vörðungu hafa lesið ljóð eftir
sjálfa sig. Steinar Jóhannsson
sagði frá því í viðtali um daginn
að Bob Dylan og Ari Gísli Braga-
son væru helstu fyrirmyndir hans,
en að auki hefði hann lesið eitt
ljóð Sigfúsar Daðasonar, Það
hæfir manni ágætlega að deyja,
sér til mikillar ánægju.
Þeir Bob og Ari Gísli eru alls
góðs maklegir en nokkur fleiri
skáld mætti ungur höfundur samt
lesa sér til gagns og gamans. Til
að mynda Sigfús Daðason um-
fram þetta eina ljóð. Hér er þess
að gæta að Steinar Jóhannsson
hefur greinilega mikla unun af
því að setja saman ljóð og í sjálfu
sér engin ástæða til að raska
þeirri ánægju með því að neyða
hann til að lesa nokkur vel valin
Hann veit vel að hann hefur unn-
ið afrek, en hann ofmetnast ekki,
því hann veit vel að hann er lán-
samur í óláninu, kannski forrétt-
indamaður meðal þeirra sem eru
öllu sviptir. Eða eins og hann
segir í eftirminnilegum kafla:
„Hugsaðu um þá sem fóru á
undan - voru þeir bráðgáfaðir?
Voru þeir látnir dúsa í einhverri
kytru, óhreinir, vanræktir og litn-
ir óhýru auga? Fékk föl húð
þeirra nokkurn tíma lit af sólinni?
Sáu þeir nokkurn tíma nætur-
himininn? Hefur góðvild nokkru
sinni fengið þá til að fella tár?
Hefur nokkru sinni verið tekið
um kreppta hnefa þeirra og þeir
opnaðir varlega svo að vatn fengi
að leika um visnaða fingur
þeirra? Hafa þeir fundið óstyrk-
an hjartsláttinn í köldum, slím-
ugum froski?...“
Christopher Nolan er metnað-
armikið skáld, á því er enginn
vafi. Hann forðast hið auðvelda í
frásögn sinni, í stíl sínum, eins og
vorkunnsemi þeirra sem ekki
geta tekið honum eins og hann er
skáld. Nema þá helst hann ætli
sér að fá sæti á skáldabekk.
Það er skemmst frá því að segja
að af um þrjátíu ljóðum í bókinni
eru sárafá sem eitthvað er varið í;
og af þeim verður ekki dæmt um
hvort Steinar Jóhannsson er upp-
vaxandi skáld. Mestanpart er
skáldskapurinn rislítill og tíð-
Christopher Nolan
í mannlegum hvunndagslegum
samskiptum. Maður skynjar á
bak við stílræn umbrot hans stolt-
an metnað hins fatlaða sem vill
ekki biðja um neinn afslátt sér til
handa. Þýðandinn, Garðar Bald-
vinsson, viðurkennir að það hafi
verið feiknalega erfitt að þýða
þennan texta, svo hlaðinn sem
hann er af sjaldhafnarorðum og
frumlegum tengslum. Og það
kemur vissulega oftar en skyldi
fyrir að þýðandinn hefur lent í
ógöngum sem lesandinn veit svo
ékkert hvað hann á að gera við
(dæmi : „Digurbarkaleg dirfska í
Trinity College stríddi Joseph,
gelti asnalegan andlitssvip hans,
háværan óhaminn ropann og op-
inskátt en fræðilega muldrað
fleiður hans.“). Og ekki fer hjá
því að slíkar uppákomur trufli
ánægjuna af þessari merku bók
og því sem Garðar hefur skilað
skynsamlega og af þrótti.
Arni Bergmann
indaleysið er allsráðandi. Höf-
undur festir á blað hugdettur
sínar og það sem fyrir augu ber á
stjákli sínu um tilveruna. Segja
má að hann sé barn síns tíma og
umhverfis, tækni og tæki af ýmsu
tagi eru þrálát minni; þyrlur,
kvikmyndavélar, sjónvarp,
skurðgröfur, símastaurar og há-
hýsi. Ekki vefur Steinar þó neina
þræði saman í eitt haldreipi; al-
gleymi í anda Dylans og Ara
Gísla ræður ríkjum. Lýsingar-
háttur nútíðar er þetta þó von-
andi ekki: Snjóbjartur dagur /
inni í stofu er englasöngur/ í sjón-
varpssal / Fullorðna fólkið er
snortið / börnin pirruð / / Ég sit
afsíðis án þess að sjá / en heyri /
stari í gólfið þar sem ég sé / sjálfan
mig berfættan nema við jörðu /
Hugsa um dökku hliðar / þessa
lífs/ Einhvers staðar / einhvern
tíma / verður einhverju að
breyta.
Flest ljóð Steinars eru skrá-
setning á lífinu, eins og iðkuð er í
menntaskólablöðum; og sannast
sagna eiga þau lítið erindi á bók.
Sumt er haganlega gert: Eins og
HRAFN JÖKULSSON
hermaður/ treð ég gresjurnar/
undir járnhælum/ Eins og inn-
brotsþjófur/ ryðst ég inn í ber-
skjaldaða/ veröld vopnaður rýt-
ingi/ Ég er hetja/ í nótt kramdi ég
blóm.
Steinar Jóhannsson hefur næg-
an tíma ef hann langar að verða
skáld. Tímann er hægt að nota til
að verða sér úti um yrkisefni.
Hugsa. Og kannski líta í bók við
og við. Steinar er greinilega kom-
inn á bragð Sigfúsar Daðasonar,
og seint verður það ofmælt sem
Sigfús kvað eitt sinn: „Orð eru
dýr“.
í gamla
kirkjugarðinum
Mál og menning hefur gefið út
bókina Minningarmörk í Hóla-
vallagarði eftir Björn Th. Björns-
son. I bókinni er fjallað um leg-
steina, steinhögg og tákn í gamla
kirkjugarðinum við Suðurgötu,
auk þess sem Björn segir margar
sögur af fólkinu sem minningar-
mörkin eru tileinkuð.
Hólavallagarður var tekinn í
notkun þann 23. nóvember 1838
og á því 150 ára afmæli um þessar
mundir. í bókinni rekur Björn
Th. Björnsson sögu garðsins allt
frá því Lorentz Angel von Krie-
ger stiftamtmaður hóf baráttu
sína fyrir því að Reykvíkingar
yrðu framvegis jarðaðir í helgum
reit í Hólavallatúni. Hann segir
jafnframt frá fólkinu sem þarna
hvílir, allt frá Guðrúnu Odds-
dóttur sem þar var jörðuð fyrst og
varð því „vökumaður" garðsins,
yfir Sigurð Breiðfjörð skáld, Jón
Sigurðsson forseta, Sveinbjörn
Egilsson rektor og til Steinunnar
Sveinsdóttur sakakonu frá Sjö-
undá, svo nokkrir séu nefndir.
Höfundur fjallar ítarlega um
hin fjölskrúðugu minningarmörk
sem í garðinum eru og höfunda
þeirra sem þekktir eru. Hann
rekur þróun steinsmíða og leg-
steinagerðar hér á landi, ræðir
þau tákn sem notuð eru og þær
vísbendingar um tíðarandann
hverju sinni sem minningarmörk-
in eru. f ljós kemur að kirkju-
garðurinn er einstakt safn
mannamynda og stórmerkileg
heimild um handverk og almenna
menningarsögu.
Á þriðja hundrað ljósmynda
eru í bókinni, og hefur Pjetur Þ.
Maack tekið þær. Þær sýna bæði
minningarmörkin í heild sinni og
mikilvæga hluta úr þeim. Þá er í
bókinni kort af garðinum sem
auðveldar fólki að finna þá leg-
steina sem fjallað er um, svo og
sýnishorn sneiðmynda af þeim
bergtegundum sem mest hafa
verið notaðar við steinhöggið.
Loks er nafnaskrá og skrá um leg-
staði á sjötta hundrað
nafnkenndra manna.
Minningarmörk í Hólavalla-
garði er 278 bls. að stærð, í stóru
broti.
Laugardagur 10. desember 1988 ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 7