Þjóðviljinn - 23.12.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BERGMANN
Veröld ný og góð
Ein frægasta framtíðar-
skáldaga allra tíma, Veröld ný
og góð (Brave New World)
var að koma út hjá Máli og
menningu í þýðingu Kristjáns
Oddssonar.
Framtíðarskáldsagan er
merkileg bókmenntagrein -
ekki vegna þess að hún hafi
skilað okkur mörgum miklum
listaverkum (ýmislegt í henn-
ar eðli dregur úr líkum á því) -
heldur blátt áfram vegna
þess, að hún kemur með
mjög virkum hætti inn á sögu
þeirra hugmynda sem menn
gera sér um þjóðfélög. Fram-
tíðarskáldsagan er einskonar
skipulagning á draumum
manna um gott samfélag
(meðan menn enn trúðu á
mannsins góða eðli og ótví-
ræða blessun framfaranna).
Hún er líka lýsing á ótta
manna við það sem er að ger-
ast í samtíðinni - og það er
tímanna tákn að á síðari ára-
tugum hafa allar meiriháttar
framtíðarskáldsögur verið
slíkar hrollvekjur. Þannig er
um þær tvær sögur sem
menn þekkja best: 1984 eftir
George Orwell og Veröld ný
og góð eftir Aldous Huxley.
Ofbeldi og
innræting
Orwell samdi sína sögu árið
1948 og hún lýsir náinni framtíð -
samfélagi sem er martröð í fram-
haldi af alræði fasismans og þó
einkum af Stalínismanum. Þar
hafði verið unnið af kappi að því
að útrýma frelsinu og sannleikan-
um og mannlegri reisn einstakl-
ingsins með feiknarlegu
innrætingarapparati sem studdist
við grimmt lögregluvald og
smásmugulegustu njósnir um
hvem og einn. Veröld ný og góð,
sem út kom árið 1932, fjallar
einnig um útþurrkun einstakl-
ingsins, um fjarstýringu mann-
legra þarfa og hegðunar. En þar
er ekki byggt á grimmri vald-
beitingu heldur á innrætingu allt
frá fósturskeiði, sem er svo ræki-
leg og algjör, að einstaklingunum
á aldrei að geta dottið í hug annað
en þeir lifi í hinum besta heimi
allra heima.
Bókin gerist 600 árum eftir
Ford - m. ö. o. er sú sálardrepandi
vélvæðing vinnunnar sem bí-
lakóngurinn bandaríski innleiddi
í afkastaskyni talin upphaf hinnar
„nýju og góðu veraldar“. Þá eru
foreldrar ekki lengur til, börn eru
búin til í glösum. Frjóvgað úrval-
segg fær hina bestu meðferð til að
úr því komi gáfaður og um leið
þægur fyrirmyndarstjórnandi.
En þeir sem eiga í framtíðinni að
annast einföld og leiðinleg störf
eru framleiddir í kippum. Verð-
andi lágstéttir fá í glösin efni sem
drepa í þeim ýmsar gáfur, auk
þess sem smábörn eru alin upp
með raflosti, innrætingu í svefni
og fleiri djöfullegum kúnstum til
að haga sér eins og ætlast er til
alla ævi og láta sér vel líka. Full-
orðnum einstaklingum allra
stétta er svo haldið góðum með
frjálsu og tilfinningalausu kynlífi
(allir sofa hjá öllum og engin
verður ólétt), með „þreifibíói“
(einskonar sjónvarpssápuóper-
um) og svo með soma. Soma er
meiniaus vímugjafi sem hefur
Hljómplata
með einleiks-
svítum Bachs
Séra Gunnar
Björnsson leikur á
selló
Kunnátta á tónlist í prestastétt
er sosum ekki ný hér á Islandi, en
mér er til efs að nokkur fyrrver-
andi né núverandi af kollegum
séra Gunnars Björnssonar hafi
haft þá fæmi í hljóðfæraleik sem
hann.
Svo sem einleikssónöturnar og
partíturnar eru fyrir fiðluna
eitthvað það vandasamasta sem
fiðluleikari hefur til að flytja, svo
mun það líka vera um svíturnar
fyrir sellóið. Að halda uppi með
fullri reisn meir en 20 mínútna
einleiksverki á strokhljóðfæri er
ekki á færi nema afburða hljóð-
færaleikara. Þar em kröfur mikl-
ar: þróttmikils og samfellds tóns,
staðgóðrar leikt:akni, nákvæmrar
„intonasjónar" og síðast en ekki
síst skapandi flutningsmótunar.
Allt þetta hefur séra Gunnar
Bjömsson sem næst á valdi sínu,
svo að leikur hans er ávallt þrótt-
mikill, persónulegur og skap-
andi. Vissulega má endalaust
deila um flutningsmáta og ein-
leikssvítur Bachs bjóða upp á það
að engir tveir hljóðfæraleikarar
leika þær eins. Einn -leikur ívið
hraðar en hinn, annar bundið
(legato) þar sem hinn hefur að-
skilið (staccato) o.s.frv. Og þó að
minn smekkur sé ekki alltaf sam-
mála séra Gunnari, persónulegt
Sr. Gunnar Bjömsson
frjálsræði vill oft verða á kostnað
„metrikinnar", þ.e. skipuleg
hrynjandi, þá er heildarsvipur
góður, og það er það sem skiptir
máli.
Hljóðritun fór fram í Fríkirkj-
unni í Reykjavík í nóv. og des.
1987 á vegum Halldórs Víkings-
sonar, og nýtur hljómur kirkj-
unnar sín ljómandi vel á plöt-
unni. Platan er beinskorin (Dir-
ect Metai Mastering) og fram-
leidd hjá Teldec í V-Þýskalandi,
enda er öll tæknivinna til fyrir-
myndar. Frágangur plötuumslags
er vandaður, og aðfararorð dr.
Hallgríms Helgasonar um Bach
og svítumar falleg og skemmti-
leg.
Jakob Hallgrímsson
„alla kosti alkóhóls og kristind-
óms en engin eftirköst þeirra“ -
og sleppir mönnum í reglubundin
frí frá tilbreytingarlausri tilveru.
Ég vil þetta ekki
Hér verður ekki farið út í sjálfa
söguna: en eins og í öðmm fram-
tíðarhrollvekjum er það einhver
óskipulagður afkimi jarðar og
sálarlífsins sem gerir uppreisn
gegn Skipulaginu mikla og
heimtar sinn rétt - hversu
Semsagt: eitt af því sem er
merkilegt við framtíðarsöguna
Veröld ný og góð er einmitt
þetta: Hve auðvelt maður á í
rauninni með að tengja hana við
sinn tíma. Eiginlega auðveldar en
sögu Orwells, 1984. Vegna þess
að meðan hið pólitíska alræði
með tilheyrandi lögreglufanta-
skap hefur verið á undanhaldi, þá
hafa styrkst í samfélaginu þær
innrætingaraðferðir sem lýst er í
sögu Huxleys. Hans saga tengist
óskynsamlegur sem hann sýnist
vera. Eða eins og „Villimaður-
inn“ sem elskar stúlku og hugsar
um guð og les enn þann bann-
færða tilfinningahöfund Shak-
espeare segir við einn aðalfor-
stiórann í Nýrri veröld:
„Eg hafna þægindum. Ég vil hafa
guð, ég vil hafa skáldskap, ég vil
raunverulega hættu, ég vil gæsku.
Ég kýs að hafa synd.
í raun og veru ertu að krefjast
þess að fá að vera óhamingju-
samur, sagði yfirstjórnandinn“
Og hefur rétt fyrir sér. Og
minnir þetta samtal mann strax á
skemmtikraftana sem koma
blaðskellandi inn í sjónvarpssal
þar sem allt á að vera gott og
skemmtilegt og þægilegt og kalla:
Eruð þið ekki eldhress? I þeim
frekjutóni sem engum vill leyfa
annað en taka undir. Og þá segir
maður við næsta mann: Eg
heimta að fá að vera dapur.
við það fitl við erfðastofna sem
þegar hefur gert talsverðan usla í
náttúrunni og bíður færis á að
gramsa í mennskri kind. Hans
saga tengist við útsmogna frekju
auglýsingaiðnaðarins (ljúfar
raddir hvísla stöðugt að sofandi
smábörnum: „Gömul föt eru við-
bjóður. Við hendum alltaf
gömlum fötum. Að henda er
betra en að venda...Allir eru
skyldugir til að neyta ákveðins
magns á hverju ári“). Hans saga
vísar okkur beint á það alveldi
sjónvarps sem er orðið soma,
hinn handhægi vímugjafi okkar
tíma. Hans saga vísar beint á þær
hedonísku hugmyndir sem telja
hamingjuna fólgna í því að
fullnægja hverri fjarstýrðri þæg-
indaþörf strax í dag. Saga Hux-
leys tengist líka við þá lævísu
innrætingu, sem við þekkjum vel
og segir okkur að allt pólitískt
brambolt sé vita gagnslaust og
verra en það, því hlutimir geti
varla verið öðmvísi en þeir eru.
Innrætingu sem minnir á það sem
yfirstjórnandinn í nýrri og góðri
veröld segir: „Heimurinn er
stöðugur núna, allir fá allt sem
þeir vilja og vilja aldrei neitt sem
þeir geta ekki fengið".
Það er oft sagt sem svo, að
framtíðarsögur af því tagi sem nú
var um getið feli í sér spádómleg
varnaðarorð: gættu þín maður.
Þar með er kannski full hátíðlega
til orða tekið. Hitt er rétt, að þeg-
ar hugmyndanæmir höfundar
eins og framreikna vissar
hneigðir í sínum samtíma út á
ystu nöf, þá örva þeir lesandann
til að hann reyni að átta sig betur
á því hvar hann og samferða-
menn hans eru á vegi staddir,
hverra kosta þeir eiga völ.
í útlegð
til íslands
Saga Huxleys er um útþurrkun
sérkenna og við íslendingar höf-
um í vaxandi mæli áhyggjur af því
að við týnum sjálfum okkur í eng-
ilsaxneskum fjölmiðlagný, á stór-
evrópskum vörumarkaði. En svo
hlálega vill til, að í Veröld ný og
góð lætur Aldous Huxley ísland
vera einmitt útlegðarstað fyrir
misheppnuð eintök, fyrir þá sem
ekki gátu aðlagast öllum hinum.
Bemhard Marx heitir einn slíkur,
sem samsamast ekki hinu glaða
félagslífi allra hinna, en samt er
hann hræddur við útlegðardóm-
inn til íslands. Yfirstjórnandinn
segir á þá leið, að Marx þessi
skilji ekki að í rauninni sé verið
að verðlauna hann með refsing-
unni. Hann verður sendur í út-
legð til íslands:
„Það þýðir að hann verður send-
ur þangað sem hann hittir allt
merkilegasta fólkið í heiminum
bæði konur og karla. Menn sem
af einhverjum ástæðum eru svo
sjálfstæðir persónuleikar að þeir
falla ekki inn í samfélagsmynd-
ina“.
Okkur íslendingum vegnar
sem sagt ekki svo bölvanlega í
spásögninni í framtíðarsögu Hux-
leys. En hvað nú verður, það veit
enginn.
Leiðarvísir um tónlistarhöllina
Tónlistarsaga æskunnar eftir Kenneth og Valerie McLeish. Eyjólfur
Melsteð þýddi. Forlagið 1988.
Þetta er myndarleg bók og í '
henni rúmast furöu margt.
Hún hefst á því aö þaö er
minnt á nokkur vinsæl og
ágæt og aðgengileg tónverk
til að hlusta á meðan væntan-
legur tónlistarunnandi er að
yfirstíga vissa tregðu í sálar-
tetrinu.
Síðan er lesandinn (sem mun
væntanlega ungur að árum og bú-
inn að fá einhvern áhuga á því að
ná einhverjum tökum á músík)
minntur á nokkur orð sem gott er
að skilja áður en lengra er haldið.
Þá er hann teymdur um heim all-
an og minntur á að músíkin er
allsstaðar í lífi fólks (þar er m.a.
fjallað um þjóðlög og popptón-
list). Að svo búnu eru hljóðfærin
skoðuð og saga þeirra og hvernig
þau koma saman í hljómsveit.
Kafli er um að syngja og dansa,
um mannsröddina og beitingu
hennar, um kóra og óperur og
balletta. Þá er tónlistarsagan rak-
in í stuttu máli og sérstakur kafli
er um einstök tónskáld og það
helsta sem þau hafa samið. í
hverjum kafla eru ráðleggingar
um það sem gott væri á að hlusta
og vantar það ekki, að þau ráð
eru yfirveguð og ekki í kot vísað.
Þetta er ein þeirra bóka sem
taka mið af tvennu: glæsilegum
möguleikum myndprentunar og
tilfærslu áherslna í fróðleik frá
orðum til mynda. Myndakostur
er mikill og glæsilegur: ljósmynd-
ir, listaverk sem tengjast tónlist,
skýringarmyndir (einatt í léttum
dúr), tóndæmi. Kannski hefði
hlutur textans mátt vera meiri (til
dæmis þegar sagt er frá einstök-
um tónskáldum). En allt um það:
þessi bók er skemmtilegur gripur
og eigulegur og þýðingin hefur
tekist vel.
Arni Bergmann
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 23. desember 1988