Þjóðviljinn - 30.12.1988, Blaðsíða 16
hraktir úr landi, bannaðir, verk
þeirra brotin, brennd eða sýnd
opinberlega í háðungarskyni, víti
til varnaðar alþýðu manna.
Hitler hugðist uppræta illgresi
og gróðursetja norrænar nytja-
jurtir í þess stað. Hann var ekki
fyrr kominn til valda að hann hóf
umfangsmikla listaverkasöfnun
samfara ofsóknum á hendur
frjálslyndum og „júðskum" for-
stöðumönnum listasafna. Nýir
menn sem foringinn hafði vel-
þóknun á voru skipaðir í þeirra
stað og létu verða sitt sveinss-
tykki að fjarlægja „minnismerki
um lægingu þýsku þjóðarinnar"
úr sýningarsölum.
Á flokksþinginu fræga í Niirn-
berg árið eftir valdatöku nasista
réðst foringinn af úlfúð mikilli að
andskotum sínum í þýskri og evr-
ópskri menningu, „...morðingj-
um lista og menningar, kúbist-
um, fútúristum og dadaistum sem
ekki er lengur hægt að umbera,
óþurftarlýð sem elur af sér ó-
menningu."
Þinginu var slitið og jafnskjótt
bjó Jósef áróðursráðherra Göbb-
els sig til krossfarar gegn „úrkynj -
aðri list“, en hann var sem al-
kunna er þarfasti þjónn Hitlers
þegar menningarmál voru annars
vegar.
Eitt af fyrstu fórnarlömbunum
var Georg Swarzenskí, gyðingur
og forstöðumaður Borgarlista-
safnsins í Frankfurt allar götur frá
1906. Borgarlistasafnið hafði get-
ið sér gott orð fyrir fjölda glæstra
nútímalistaverka en Swarzenskí
átti heiðurinn af því að hafist var
handa við söfnun þeirra skömmu
eftir lok heimsstyrjaldarinnar
miklu.
Kynborinn aríi leysti Swarzen-
skí af hólmi, maður þrifinn og
auðsveipur með barmmerki nas-
istaflokksins í brúnum jakkaboð-
ungnum. Forgangsverkefni hans
var að fjarlægja verk van Goghs,
Gauguins og Picassos, svo nokkr-
ir séu nefndir, og stilla upp
Spitzweg og Waldmuller. Nú-
tímalistasafnið var eyðilagt, sum
verkanna voru seld úr landi,
önnur níddust niður, enn önnur
voru brennd á báli.
Hið sama gerðist um gjörvallt
Þýskaland. Göbbels valdi
gaumgæfilega 600 nýrri tíma verk
úr fremstu listasöfnum og setti á
sýningu „úrkynjaðrar listar" í
Múnchen árið 1937. Þar gaf að
líta sköpunarverk Chagalls, van
Goghs, Kandinskys, Klees, Kok-
oschkas, E1 Lissitzkys, Mondri-
ans og Picassos. Þegar áróð-
ursráðherranum þótti nóg að gert
sleit hann sýningunni og lét eyði-
leggja listaverkin.
VI
En þegar búið var að uppræta
„sníkjugróðurinn", þurfti að sá
og gróðursetja fyrir komandi
kynslóðir þúsundárankisins. Því
hóf Hitler söfnun „kynborinna"
listaverka jafnskjótt og ráðrúm
gafst.
Helstu hjálparhellur hans í
öndverðu voru Heinrich nokkur
Hoffmann, ljósmyndari frá
Múnchen og, að eigin sögn, „sér-
fræðingur" í málverkum Carls
Spitzweg, og listaverkabraskar-
inn Karl Habestock, kaldrifjaður
tækifærissinni sem gekk til liðs
við nasista um leið og þeir höfðu
rutt sér leið til valda.
Þessir menn höfðu öll spjót úti
að afla foringja sínum listar og
flengdust milli bæja og hreppa
um gjörvalla Þýskalandsbyggð.
En þegar þýska ríkinu óx ás-
megin stækkuðu að sama skapi
hin ytri kennileiti „hins aríska
anda“. Og þar kom að Haber-
stock og Hoffmann fylltu ekki
iengur uppí líknarbelg listunn-
andans Adolfs Hitlers.
VII
Þegar eftir innlimun Austur-
„Kristur lagður til grafar", eftir Tintoretto.
■
ríkis í Þýskaland vorið 1938 hófst
Hitler handa við uppbyggingu
listasafns í hinum gamla heimabæ
sínum, Linz við Dónárbakka.
Stund hefndarinnar skyldi renna
upp í öllum sínum sætleika því
nýja safnið átti að skáka saman-
lögðu listasafni Vínarborgar.
Sumarið 1938 fann foringinn
mann sem hann treysti til þess að
hafa yfirumsjón með verkinu.
Hans Posse var ekki nasisti og
hafði í þokkabót verið rekinn úr
embætti forstöðumanns „Dres-
dner Gemáldegalerie“ fyrir þær
„sakir“ að hafa hýst Oskar Kok-
oschka og skotið nokkrum verka
hans undan í hreingerningu
Göbbels.
En Posse átti góða vini í góðum
stöðum. Einn þeirra var Haber-
stock. Annar var byggingaverk-
fræðingur og hét Martin Ham-
mitsch, mágur Hitlers. Posse
neytti nú þessara sambanda og
svo fór að Hammitsch fékk talið
Hitler á að heimsækja „Dresdner
Gemaldegalerie.“ Að kvöldi
dags 18. júní 1938 skráir Posse
þessi orð í dagbók sína: „Það var
hringt í mig úr galleríinu um
klukkan 9.30 í morgun og mér
tjáð að Foringinn væri á leiðinni,
kom þangað klukkan 9.45 og var
sagt að hann væri kominn og væri
uppi í hvolfsalnum og hefði spurt
eftir mér. Ég gekk undireins á
hans fund.
„Mér hefur verið skýrt frá því
að þér hafið sagt embætti yðar
lausu. Hvers vegna?“
„Vegna þess að ég fékk fyrir-
mæli um að gera það frá
Reichstatthalter (foringja nasista
í Dresden). Undir slíkum kring-
umstæðum átti ég ekki annarra
kosta völ.“
„Mér skilst að það hafi verið
vegna þess að þér hafir keypt al-
veg ömurlegar myndir.“
Þessu næst gengum við yfir í
þýsku deildina og Hitler skoðaði
allt gaumgæfilega.
„Hver safnaði þessu og raðaði
saman?“
„Það gerði ég. Þetta er afrakst-
ur hugmyndar sem ég fékk fyrir
löngu og hugðist útfæra betur í
nýju viðbyggingunni."
Eftir eina klukkustund hvarf
Foringinn á braut.“
Að fyrirmælum Hitlers var
Posse skipaður í stöðu forstöðu-
manns á ný. Ári síðar varð hann
yfirmaður Sonderauftrag („sér-
verkefnisins“) Linz. Hann gekk
að því verki af ástríðu og ósér-
hlífni og unni sér ekki hvfldar fyrr
en hann lagðist til hinstu hvfldar í
desember árið 1942. Krabbamein
varð honum að aldurtila. Þá hafði
hann safnað rúmlega 1.200 mál-
verkum fyrir foringja sinn. Eftir-
maður hans, Hermann Voss að
nafni, varð safninu í Linz úti um
4.000 málverk til viðbótar á
næstu tveim árum en það er sam-
dóma álit sérfróðra manna að
þau séu sýnu lakari list en safn
Posses.
VIII
Posse hófst handa í Austurríki.
Hann fékk gnægð fjár hjá Mart-
eini Borman, sem hafi umsjón
með einkasjóði Hitlers, en þurfti
sjaldan að punga út svimandi
upphæðum. Nóg var að nefna
nafn foringjans. í fyrstu keypti
hann listaverk af Gestapó og er-
indrekum þýsku stjórnarinnar í
borgum og bæjum Austurríkis.
Þau höfðu flest verið í eigu gyð-
inga eða fólks sem sökum
stjórnmálaskoðana hafði flúið
land en ekki gefist ráðrúm til þess
að hirða eigur sínar, eða hrein-
lega ekki fengið að hafa þær á
brott með sér í útlegðina.
Síðan má rekja slóð Posses
land úr landi. Þýskaland, Tékk-
óslóvakía, Pólland, Holland og
sjálft höfuðból endurreisnarinn-
ar: Ítalía. Framan af átti Posse
ekki í samkeppni við nokkurn
mann enda stóð flestum stuggur
af húsbónda hans. En þegar hann
kom loks til Frakklands uppgötv-
aði hann skæða keppinauta, er-
indreka Hermanns Görings ríkis-
marskálks og Alfreðs Rósen-
bergs, „hugmyndafræðings“ nas-
ista. Sá síðarnefndi hafði einkum
hug á listaverkum sem „sönn-
uðu“ með einum eða öðrum hætti
allavega „yfirburði“ germanskra
ættbálka. Nær fullvíst er talið að
.menn á hans vegum hafi stolið
tæpum 22.000 verkum á tveim
mánuðum í Frakklandi einu!
IX
En svo fór sem fór. Svo seint
sem í aprílmánuði 1945 var byrg-
isrottan Hitler með hugann við
listasafnið í Linz. Draumurinn
góði útilokaði að eyru hans næmu
skothríðina og skriðdrekaskrölt-
ið ofan af götum Berlínar. Hann
kvaddi arkitektinn Albert Speer
á sinn fund og saman drúptu þeir
höfði yfir uppdrættinum að safn-
húsinu. f „erfðaskrá“ Hitlers
stendur þetta: „Ég hafði aldrei í
hyggju að safna málverkum til
einkanota heldur áttu þau að
Bandarískur hermaður skoðar hluta einkasafns Hermanns Görings ríkismarskálks.
„Heilagur Gregór, Márus, Papíanus og Dómitilla" eftir Rúbens.
Þjóðverjar fengu sitt og Hol-
lendingar og Frakkar og ítalir.
Svo fremi eigendurnir fyndust.
Samtök gyðinga (JRSO) fengu
listaverk sem verið höfðu eign
gyðinga. í maí árið 1948 voru 2,5
miljónir gripa, þar á meðal
468.000 málverk, teikningar og
höggmyndir, komnir til skila.
Enn var ókunnugt um 510.000
gripi sem aðiljar í fyrrum her-
námslöndum Þjóðverja gerðu
kröfu til og sömu sögu var að
segja um 109.000 gripi sem gerðir
höfðu verið upptækir í Þýska-
landi sjálfu. Listaverk sem eng-
inn kannaðist við eða þóttist eiga
skiptu hundruðum þúsunda.
XI
í júlí þetta sama ár gaf Lucius
hershöfðingi Clay, yfirmaður
bandaríska setuliðsins í Þýska-
landi, út tilskipun þess efnis að öll
„þýsk“ listaverk í fórum Banda-
ríkjamanna í Múnchen skyldu af-
hent forsætisráðherra Bæjara-
lands, Hans Ehard. „Erlend“
óskilaverk yrðu áfram í vörslu
bandaríska hersins.
Árin liðu og enn var reynt að
koma listaverkum til réttra
eigenda. Skilastöðvarnar í Wies-
baden og Múnchen voru ekki
lagðar niður þótt hernámssvæði
Vesturveldanna yrði Sambands-
lýðveldið Þýskaland árið 1949.
Þrem árum síðar sömdu þeir
Konrad Adenauer kanslari og
nýr yfirmaður Bandaríkjahers,
John D. McCloy, um að utan-
verða hryggjarstykki mikils mál-
verkasafns á æskustöðvum mín-
um, Linz við Dónárbakka. Það er
einlæg ósk mín að því verki verði
haldið áfram.“
Hans Posse.
Á útmánuðum 1945 höfðu er-
indrekar nasista flutt miljónir illa
fenginna listaverka inn fyrir endi-
mörk Þriðja ríkisins sem nú lá í
andarslitrunum. Ásamt með
sannanlega „þýskum" listaverk-
um var þýfi þetta geymt í 1.400
stríðsheldum geymslum víðsveg-
ar um ríkið.
Um þúsund þessara listbyrgja
lentu á hernámssvæði Breta og
Bandaríkjamanna í stríðslok.
Mörg þeirra voru hulin sjónum
manna og fundust ekki fyrr en
eftir drjúgan tíma. Til að mynda
uppgötvuðu bandarískir her-
menn einhverja ríkulegustu og
íburðarmestu saltnámu sem
sögur fara af við Alt Ausse í
Austurríki. Þar höfðu menn búið
vel og tryggilega um 27.000 lista-
verk. Af þeim voru 5.350 mál-
verk eftir „gömlu meistarana"
sem ætlunin hafði verið að yrðu
gestum Linzsafnsins augnayndi í
framtíðinni.
Hernámsstjórnin lét flytja allt
góssið í þrjár miðstöðvar, tvær
bandarískar, í Wiesbaden og
Múnchen, og eina breska, að
Celle. Þvínæst var hafist handa
við hið afar flókna og vandasama
verk að koma listaverkunum í
hendur réttra eigenda.
í einkasafni Görings voru mikil verðmæti og því voru hermenn látnir vakta það
eftir að safnið komst í hendur bandamanna.
„Munkur geispar". Carl Spitzweg var
í hávegum hafður af nasistum.
Clay hafði afhent Bæjurum. Að-
eins gripir sem sannanlega höfðu
verið eign Nasistaflokksins og
rétt fengnir urðu eftir í Múnchen.
Hvers vegna? Jú, höfuðstöðvar
flokksins voru lengst af þar í borg
og þar höfðu fjölmargir háttsettir
nasistar átt Iögheimili! Árið 1960
urðu stjórnvöld í Bonn og Bæjar-
alandi ásátt um að skipta þessum
hluta safnsins á milli sín og voru
tryggingarfélög látin meta verð-
mæti listaverkanna.
í áratug hafði stofnun á vegum
utanríkisráðuneytisins það verk
með höndum að reyna að hafa
uppi á eigendum listaverka. Þeg-
ar því verki var loks hætt árið
1962 hafði enn tekist að koma um
miljón gripum til skila, meginið
fór til eigenda utan Þýskalands.
Á önd'/erðum sjöunda ára-
tugnum jókst þrýstingur á sam-
bandsstjórnina í Bonn að „lána“
þýskum listasöfnumm og gallerí-
um óskilaverk. Árið 1965 samdi
þáverandi fjármálaráðherra,
Werner Dollinger, einskonar
lánsáætlun.
XII
Frá því ári og allar götur fram á
níunda áratuginn hafa 102 söfn
fengið 1.076 málverk að láni. Sért
þú, góðfús lesari, víðförull maður
og listhneigður, hyggist þú leggja
land undir fót í sumar og arka upp
1 og niður Vestur-Þýskaland, sértu
og listelskur og staðráðinn í því
að skoða málverk, þá geturðu nú
ráðið gátuna sem letruð er á lítinn
miða: „Fengið að láni frá Sam-
bandsstjórn þýska lýðveldisins.“
Byggt á ARTnews, cncyclopedíu
og safnritum ýmsum. -ks.
ríkisráðuneytið í Bonn yfirtæki fengi ennfremur til varðveislu
bandarísku skilastöðvarnar. Það þorra „þýsku“ listaverkanna sem
16 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 30. desember 1988
Föstudagúr 30. desember 1988 NYTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 17