Þjóðviljinn - 03.01.1989, Blaðsíða 9

Nýjársávarp forseta íslands
Tökum okkur
bjartsýnistak
Góðir landsmenn allir, -
gleðilegt nýtt ár.
Á þessu nýja ári vil ég fyrst þakka
löndum mínum vinarhug og það
mikla traust sem mér var sýnt á ár-
inu sem nú er liðið.
Sem einatt fyrr við áramót hugs-
um við til þeirra sem ekki eru
lengur meðal okkar. Sameinuð
stöndum við ávallt í samhryggð
okkar með þeim sem verða að horf-
ast í augu við það sem orðið er og
enginn fær breytt. En við samein-
umst einnig í þeirri huggun sem líf
og starf góðra manna hefur verið
okkur, þeim styrk sem þeir skilja
okkur eftir eins og Ólafur Jóhann
Sigurðsson sagði í kveðjuljóði sínu:
Afflestu því hef ég fátt eitt gert
sem fólki hér þykir mest um vert,
en ef til vill sáð í einhvern barm
orði sem mildar kvöl og harm.
Um síðustu áramót veltum við
um stund fyrir okkur bjartsýni og
mikilvægi hennar í hugarfari þjóð-
ar. Ekki þeirri bjartsýni sem fæst
fyrir lítið á sölutorgum, heldur
þeirri sem byggir á heilbrigðu
sjálfstrausti, vilja til að finna það
sem hjálpar manneskjunni af stað
og er okkur nauðsynlegur orku-
gjafi. Nú verður ekki betur séð en
að um þessi áramót sé enn og aftur
þörf á því að við tökum okkur
bjartsýnistak. Því nú um skeið hef-
ur vofa verið á sveimi meðal okkar
og breitt úr sér freklega - og er
kölluð kreppa. í fréttum er á því
klifað að hún glotti framan í okkur í
hverri gátt.
Því er vitanlega ekki að neita að
við eigum við nokkra örðugleika að
stríða, samdrátt á ýmsum sviðum,
rekstrarvanda af einu og öðru tagi.
Sumir segja að þjóðartekjur muni
minnka nokkuð. En er það samt
ekki vanþakklæti að kalla þessa
örðugleika kreppu? Við búum sem
fyrr við einhverjar hæstu þjóðar-
tekjur á nef eða samkvæmt áætlun
fyrir 1988 rétt innan við miljón
krónur á mann - og er þá talið með
sérhvert mannsbarn í landinu. Á
árunum 1986 og 1987 unnu ísiend-
ingar í happdrætti ef svo mætti að
orði kveða. Verð á aðalútflutnings-
vöru okkar, sjávarafurðum, var
hátt, olíuverð var lágt og ýmislegt
fleira var okkur í hag. Það er kann-
ske von, að eftir þennan stóra
happdrættisvinning verði mönnum
ekki um sel, þegar þeir þurfa að
horfast í augu við hversdags-
leikann.
En hversdagsleikinn er ekki
kreppa ( - og allra síst þegar litið er
til þess að áðurnefndar þjóðartekj-
ur hafa stóraukist frá því sem þær
voru árið 1983 - og að þjóðin
kaupir 15 af hundraði meira með
tekjum sínum nú en hún gerði fyrir
5 árum). Þessu hættir okkur til að
gleyma. Og enginn verður meiri af
að leggjast í bölhyggju og bölrækt.
Við höfum illa ráð á því að eyða
orku okkar sjálfra, sem er orka
þjóðarinnar, í krepputal og kvíða.
Nær væri að skoða vandkvæðin al-
gáðum augum og snúa bökum sam-
an til að vinna okkur út úr þeim því
„hvað má höndin ein og ein“ eins
og Matthías kvað í íslendingaljóð-
um sínum. Nær væri að hugsa um
það sem má styrkja okkur sjálf til
verka, í stað þess að berast ráðvillt
með því kapphlaupi sem mikið er
stundað í fjölmiðlum og ég vil kalla
að við séum þar að vega að okkur
sjálfum með bölsýni. Síst vil ég
kasta rýrð á góða fréttaþjónustu
við landsmenn við að skýra þeim
skjótt frá því sem er að gerast í
landinu og í heiminum öllum, frétt-
aþyrstri þjóð. En má það ekki vera
augljóst að erfitt er á stundum að
öðlast heildarsýn yfir málefni lands
og lýðs þegar setið er hverja stund
um þá stjórnmálamenn sem þjóðin
hefur kjörið og þeir fulltrúar eru
krafðir sagna um hugsanir sínar frá
andartaki til andartaks. Er svo
komið að mörgum ofbýður atgang-
urinn í harðri samkeppni um tíðindi
sem helst þurfa að vera æsifréttir.
Gæti ekki svo farið að við hættum
að taka mark á þó hrópað væri:
„Úlfur, úlfur...“
Hvenær sem við lítum í kringum
okkur og skoðum þau efnislegu
kjör sem þjóðum eru búin, þá
hljótum við að sjá að við erum vel
sett með þau lífsgæði sem starf okk-
ar og forfeðra okkar hefur fært
okkur. Við vorum fyrrum úrræða-
lítil og bjargarlaus þjóð. - Nýlega
var gefin út myndabók breska
listmálarans og íslandsvinarins
Collingwood með yndislegum og
ómetanlegum vatnslitamyndum frá
Islandi af þeim stöðum sem fræg-
astir eru í forníslenskum bók-
menntum - og nefnd „Fegurð ís-
lands“. Collingwood var hér á ferð
fyrir tæpri öld og lýsir þá lands-
mönnum og höfuðstaðnum á þenn-
an veg: „Allir eru fátæklega til fara
og staðurinn sjálfur nakinn, aumur
og eyðilegur. Undirokun og sinnu-
leysi þeirra sem ættu að geta stuðl-
að að bærilegri og uppörvandi til-
veru og vaxandi velmegun þjóðar-
innar, voru augljós, eða svo fannst
mér að minnsta kosti. Hvarvetna er
skítur og óreiða og allt virðist hál-
fkarað...“.
Nú er myndin önnur. Djörfung
og hugur hafa reist íslendinga úr
öskustó. Hvarvetna blasir við
glæsilegur húsakostur velmennt-
aðrar og framtakssamrar þjóðar
sem, ef á það mætti minna, sigraði
t.d. skelfilegan smitsjúkdóm eins
og berkla á skemmri tíma en aðrar
þjóðir af því að hún lærði svo vel að
varast sýkilinn meðal annars með
miklu líkamlegu hreinlæti, sem ís-
lendingar hafa haft í hávegum æ
síðan.
En maðurinn lifir ekki á einu
saman brauði. Þegar kreppa er
nefnd verður mér það ofar í huga
að við erum reyndar stödd í eins
konar þjóðernislegri kreppu. Og
við erum ekki ein um það. Hlið-
stæður vandi steðjar að mörgum
þjóðum, smærri og stærri. Við
lifum þá tíma að sterk alþjóða-
hyggja ríkir í heiminum. Hún birt-
ist í mörgum myndum - í eflingu
stórra viðskiptaheilda eins og Evr-
ópubandalagsins, í hliðstæðri þró-
un í Norður-Ameríku og Austur-
blokkinni. Hún kemur fram í því að
mat á því hvað telst eftirsóknarvert
færist undir alþjóðlegan staðal.
Hún sést í því að öll tækni er meira
eða minna af alþjóðlegum toga, að
ekki sé minnst á afdrifaríkt áhrifa-
vald þeirrar fjölmiðlunar sem há-
þróuð tækni breiðir yfir heiminn á
enskri tungu. Lífsgæðakapphlaup-
ið svonefnda ræður ríkjum í vestri
og austri - þótt sitt sýnist hverjum
um leiðir til að öðlast efnisleg gæði.
Og ekki verður betur séð en þessi
eftirsókn eftir tæknitryggðri vel-
ferð leiði til þess að tilfinningin
fyrir þeim gildum sem tengjast
þjóðerni og þjóðmenningu sé á
undanhaldi. Framfarir reistar á
tækni og vísindum virðast eftirlæti
stjórnmálaskörunga, en svo er sem
menn ætli öðrum hliðum menning-
ar að fylgja sjálfkrafa á eftir. Hugs-
unin snýst um tæknilegar og hag-
rænar framfarir meðan þrengist um
þann grundvöll sem tilvera okkar
sem sérstakrar þjóðar er reist á,
þrengist um „land, þjóð og tungu“,
þá þrenningu sanna og eina sem
Snorri skáld Hjartarson hefur um
kveðið fyrir okkur.
Skáld eiga sín fögru svör við því
hvað þjóð er. Orðabók Menningar-
sjóðs gefur okkur líka ágæta skýr-
ingu. Þjóð, stendur þar, er „stór
hópur fólks sem á sér að jafnaði
sameiginlegt tungumál og menn-
ingu, stundar sameiginlega sögu-
lega arfleifð og minningar og býr
oftast á samfelldu landsvæði við
gagnkvæm innri viðskiptatengsl".
Eins og að líkum lætur leggur skil-
greiningin þungar áherslur á það
sem er sameiginlegt því fólki sem
kallar sig þjóð: þjóð er samstaða
um hvaðeina - um tungu, um minn-
ingar, um siði og atvinnuhætti. Því
er það með nokkrum hætti aðför að
tilveru þjóðar, þegar umræða okk-
ar um lífskjör og efnahagsmál þró-
ast á síðari misserum í þá átt að
þjóðinni er skipt í tvo flokka, -
dreifbýlisfólk og þéttbýlisfólk. Það
er augljóst að dreifbýlisfólki finnst
það eiga á brattann að sækja, það
sé að nokkru leyti afskipt, það sé
t.d. ekki viðurkennt í verki að í
dreifbýlinu er rekinn mestúr hluti
þess sjávarútvegs sem tryggir lífs-
kjör okkar. Dreifbýlismönnum
finnst einatt að þjóðarauður sogist
um of til höfuðstaðarins og týnist
þar í hringrás viðskiptanna. Á móti
koma ýmsar athugasemdir af höf-
uðborgarsvæði. Það er ekki nýtt að
einhver slík togstreita sé uppi. En
það er á okkar valdi hvort við ölum
á tortryggni eins og alltof oft er
gert, tortryggninni milli höfuðstað-
ar og dreifbýlis, sem geta ekki
hvort án annars verið eða hvort við
neytum allra bragða til að kveða
hana niður. Og þá í þeim anda, að
það er reyndar eitt lykilatriði í
menningu okkar að halda uppi
byggð í landinu öllu, - því fari stór
byggðalög í eyði er hafinn upp-
blástur í íslenskri menningu og ís-
lensku þjóðlífi og hann verður að
stöðva alveg eins og uppblástur
landsins sjálfs.
Við verðum einnig að forðast
það, að þjóð okkar skiptist í tvo
flokka eftir öðrum mælikvarða - í
þá sem búa við örugga atvinnu og
þá sem enga eða stopula atvinnu
hafa. Við eigum okkur vonandi það
markmið sameiginlegt að vilja
verja í verki sem í hugsjón það
jafnrétti, sem talið er vera eitt
helsta einkenni íslensks mannlífs.
Við viljum verja þá siðmenningu
sem Sigurður Nordal ræðir um í
frægum fyrirlestri, þegar hann segir
meðal annars: „f vel siðuðu þjóðfé-
lagi á vera séð fyrir því að enginn sé
beittur ofbeldi eða rangsleitni fyrir
að vera minnimáttar, allir hafi nóg
fyrir sig að leggja og að enginn þurfi
að kvíða komandi degi vegna
skorts á brýnustu nauðsynjum“.
Og þetta felur þá væntanlega í sér
að við gerum þá kröfu til okkar
sjálfra að við beitum öllum til-
tækum ráðum til að bægja frá
auðmýkingu atvinnuleysis. Réttur
allra vinnufærra manna til verka er
helgur réttur í augum íslendinga og
hann hlýtur að halda áfram að vera
helgur, eins þótt það geti kostað
okkur að draga um skeið úr þeirri
miklu neyslu á öllum sviðum sem
við höfum leyft okkur um stund.
Takist okkur að gera sjálfum
okkur grein fyrir því hvað felst í því
að vera þjóð, þá hljótum við því-
næst að vilja átta okkur á því, hvert
við viljum stefna, hvers konar
þjóðfélag við viljum hafa hér í
framtíðinni. Við þurfum að snúa
okkur að því sem við látum alltof
oft sitja á hakanum: að skilgreina
markmið okkar. En hvemig sem
okkur kann að miða í þeirri við-
leitni er jafnan hollt að hafa í huga
hvað við eigum, á hverju við getum
staðið. Við eigum landið sem við
göngum á, þetta land sem „var
fengið sál vorri til fylgdar" eins og
Hannes skáld Pétursson kvað:
Ó dunandi eyja
sem á dögum sköpunarinnar!
ennþá í smiðju
elds, kulda og vatns
engan stað á jörðu
eigum vér dýrari
því þetta land
var sál vorri fengið til fylgdar.
Og enginn getur tekið þetta land
frá okkur nema við sjálf glutrum
niður þeim frumburðarrétti sem
við eigum til þess.
Við eigum land sem að sönnu
hefur verið illa leikið í aldanna rás,
en við eigum líka þekkingu og
sterkan vilja til að stemma stigu við
uppblæstri þess.
Þetta land er laust við mengun.
Við erum ein fárra þjóða sem
andar að sér hreinu lofti.
Við eigum hreint vatn og hvort
tveggja eru forréttindi í heimi sem
hefur þungar áhyggjur af afleiðing-
um efnaiðnaðar og annarrar tækni-
þróunar.
Við eigum orkulindir sem enn
eru ekki nýttar nema að litlu leyti.
Við eigum fengsæl fiskimið og þá
mikilvægu þekkingu í góðum
mönnum sem þarf til að nýta þau
skynsamlega.
Það eru fríðindi hve fámenn
þjóðin er, hve nálægt við stöndum
hvert öðru; við getum komið skila-
boðum hvert til annars hraðar en
nokkur önnur þjóð.
Við erum hraust og þokkalega af
guði gerð.
Við eigum með öðrum orðum
mikið í sjóði. Við höfum nóg föng
og þurfum ekki að koðna niður í
erjum eða vanmetakennd. Það er
meðvitund um siðmenningu okkar
sjálfra sem fyrr og síðar er og verð-
ur okkur uppspretta til frjórra
framfara. Við skulum muna að
menning er að gera hlutina vel,
hvert sem verkefnið er. Menning er
einnig að beita sér fyrir því að
leggja gott til mála með staðfestu
og hæfilegu umburðarlyndi, - og
gæta þess ætíð að staðna ekki í fari
hins neikvæða. Við sitjum í flokki
menningarþjóða, - óskum þess
sjálf að fá að sitja við sama borð og
hámenningarþjóðir.
Allar stundir höfum við verk að
vinna í þessum anda. Við munum
það vonandi vel að íslensk tunga er
okkar besta sameign, okkar stærsta
hnoss, ein helsta réttlæting tilveru
okkar - sjálfur virðingarlykill okk-
ar að heiminum. Og við vitum það
vonandi að þessi eign okkar má
ekki rýrna. Við höfum á síðustu
misserum séð gleðilega vakningu
hjá íslenskri þjóð. Það hefur tekist
að opna augu hennar fyrir því hve
alvarleg gróðureyðing hefur átt sér
stað í landinu um aldir og breiða út
skilning á því með hvaða ráðum er
skynsamlegast að mæta þessum
vanda. En til þess er nýr fróðleikur
og ný sannfæring æviníega fallin að
hvetja til umhugsunar og lærdóma:
þegar við höfum lært að glíma við
einn vandann ættum við þessvegna
ávallt að spyrja okkur, hvort þær
aðferðir sem þar dugi kunni ekki að
eiga við á öðrum sviðum einnig. Og
þar með vísa ég beint til uppblást-
urs í þeim hluta þjóðernis okkar
sem tungan er og er mörgum
áhyggjuefni. Fyrir nokkru sendi
ágætur samtíðarmaður okkar, sem
hefur meðal annars fengist við að
finna orð til að hægt sé að tala um
verkmenningu á íslensku, mér lista
þar sem hann ber fram ýmsar
áleitnar spurningar. Nokkrar
þeirra vil ég nefna hér okkur öllum
til umhugsunar:
Ef tungunni hrakar ár frá ári,
eins og margir vilja halda fram, vita
stjórnvöld af því?
Ber þeim einhver stjórnarfarsleg
Frú Vigdís Finnbogadóttir forseti
íslands.
skylda til að bregðast við?
Hvernig metum við það hvort
tungunni hrakar?
Hver getur helst metið breyting-
una?
Hvort er mikilvægara í því efni,
mál hinna eldri eða yngri?
Getur tungunni hrakað svo mjög
að hún glatist?
Þýðir hnignun tungunnar að
sjálfstæði þjóðarinnar sé í hættu og
þarf þá að gera sérstakar ráðstafan-
ir?
Hvaða ráðstafanir hafa verið
gerðar á síðastliðnu ári?
Eru ráðstafanir í undirbúningi á
þessu ári sem nú fer í hönd?
Svo mætti áfram halda. Ég ætla
mér ekki þá dul að svara þessum
spumingum. Hitt er okkur ljóst að
hér er um alvarlegt mál að ræða.
Við vitum að það þarf meira til en
að slá á slettur eins og hæ hæ og bæ
bæ, sem unglingar, liðsmenn mínir,
eru nú að reyna að kenna ungvið-
inu, grænjöxlum, að er hlægileg
kveðja á íslensku. Unglingar em
áreiðanlegt fólk sem vert og hyggi-
legt er að treysta. Það er þar á ofan
ekki nóg að leggja sig fram við að
varðveita gömul orðatiltæki og
réttar beygingar orða - þannig að
píta sé ekki seld með egg og fisk
heldur eggi og fiski á skyndibita-
stöðum. Umfram sjálfa varðveislu
hins talaða og ritaða máls þarf að
smíða ný orð af glöggskyggni, svo
íslendingar geti talað saman um sín
eigin mál á öllum sviðum á sinni
eigin tungu. Hér er þörf stórra
átaka sem kosta vinnu og fé. Sú er
samábyrgð okkar. Einkaábyrgð
hvers og eins er að hafa löngun og
vilja til að taka til í málfari sínu,
vanda orðfæri sitt og auðga, rétt
eins og menn vilja ganga vel um hús
sín og fara góðum höndum um
eignir sínar.
Héðan frá Bessastöðum sendi ég
íslendingum öllum hlýjar kveðjur
og góðar nýársóskir.
Það hefur verið rætt um það und-
anfarið að illa sé komið fyrir þessu
sögufræga húsi. Og það er satt og
rétt, þótt það blasi ekki við augum
gesta og gangandi, því allir þeir sem
setið hafa þennan stað fyrir hönd
þjóðarinnar, síðan lýðveldið var
stofnað, hafa haft metnað til að hér
sé komið að vistlegu þjóðarheimili
sem sómi sé að. Á síðasta ári var
lokið við miklar og löngu brýnar
viðgerðir á neðri hæð Bessastaða-
stofu og fylgdi þeim umfangsmikill
uppgröftur fornleifa. Bessastaða-
stofa er gamalt hús, 225 ára, og hún
er meðal þjóðargersema okkar. Nú
skal tekið til við að hlú að efri hæð
hússins og þaki, því lofti sem skóla-
sveinar á Bessastöðum höfðu að
vistarverum fyrir hálfri annarri öld,
þar sem margt hefur verið skrafað
um sjálfstæði íslands og sjálfsvirð-
ingu.
Aldimar hafa ekki skilað okkur
miklum auði í mannvirkjum og því
ber okkur að sýna öllum fornum
gersemum virðingu og alúð.
Gleðilegt nýtt ár.
Megi farsæld og guðsblessun
fylgja íslandi og þjóðinni allri á ár-
inu sem nú fer í hönd og um alla
framtíð.
Þriðjudagur 3. janúar 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9