Þjóðviljinn - 27.01.1989, Blaðsíða 14

Salvador Dalí
Þegar hið huglæga lögmál lost-
ans og nautnarinnar mætir hlut-
lægu lögmáli rökfræðinnar og
nauðsynjarinnar verður árekstur
sem yfirvitund mannsins reynir
að afstýra með bælingu lostahvat-
anna, sem eiga rætur sínar í
undirmeðvitundinni. Þessi um-
ferðarstjórn yfirvitundarinnar er
það sem mótar siðmenninguna,
og siðmenningin byggir þannig á
bælingu hvatanna. Þetta var í ein-
földu máli sú kenning sálfræð-
ingsins Sigmunds Freud, sem
hafði mótandi áhrif á alla
mannfræði- og stjórnmálaum-
ræðu langt fram eftir tuttugustu
öldinni. Meðal þeirra sem drógu
lærdóm af Freud voru súrrealist-
arnir sem komu fram í Frakk-
landi og víðar í Evrópu á 3. tugi
aldarinnar. En súrrealistarnir
voru ekki freudistar í þeim skiln-
ingi að þeir tryðu því að umferð-
arstjórn yfirvitundarinnar gæti
afstýrt árekstri. Þeir vildu þvert á
móti afnema umferðarlögregluna
og uppgötva nýjan vitundarveru-
leika, þar sem þessi mótsögn væri
upprætt: þetta vitundarástand er
að finna í undirmeðvitund
mannsins, þar sem mótsögn lífs
og dauða, raunveru og ímynd-
unar, fortíðar og framtíðar, hins
segjanlega og ósegjanlega er
upphafin. í þessu vitundar-
ástandi var frelsun mannsins fólg-
in, en ekki í umferðarlögreglu
Freuds.
Súrrealisminn var upphaflega
bókmenntastefna, en tengdist
brátt myndlistinni þannig að
mörkin þar á milli nær þurrkuð-
ust út. Á meðan André Breton
var að setja fræðilegan grundvöll
undir bókmenntalegan súrreal-
isma, sem kom síðan út í Súrreal-
istayfirlýsingunni frá 1924, þá
hafði ítalski málarinn Giorgio de
Chirico þegar lagt grundvöllinn
að súrrealískri myndlist með sínu
metafýsíska málverki, og bæði
Marx Ernst og fleiri myndlistar-
menn höfðu komist að svipuðum
niðurstöðum eftir öðrum leiðum,
sem m.a. áttu rætur sínar í dada-
ismanum. Súrrealistarnir áttu
það sameiginlegt með dadaistun-
um, að þeir höfðu vantrú á því að
form listaverksins gætu staðið
fyrir einhvern meðvitaðan eða
þekktan raunveruleika. Hið
súrrealíska listaverk var sjálf-
stæður veruleiki, sem var óháður
ytri veruleika eða aðstæðum og
óháður sögu eða landamærum,
alveg eins og sameiginleg undir-
meðvitund allra manna. Aðferð-
in sem nota átti við gerð hins súrr-
ealíska listaverks var eins konar
ósjálfráð skrift, og hin súrreal-
íska sköpun, sem var í fullu sam-
ræmi við frumeðli mannsins og
lostalögmálið, var jafnframt leið
hans til frelsunar. Súrrealistarnir
voru því byltingarmenn án mál-
amiðlunar, sem tóku sér stöðu yst
á vinstri kantinum, áttu vingott
við kommúnista til að byrja með
en voru brátt útskúfaðir af Stalín
og utangarðs í flestum samtökum
vinstrimanna vegna forhertrar
byltingarhyggju sinnar og afneit-
unar á lögmálum skynseminnar.
Eðli málsins samkvæmt gat súrr-
ealisminn ekki með góðu móti
tengst skipulagðri stjórnmála-
hreyfingu, og reyndar fór það svo
að ýmsir af postulum súrrealist-
anna höfnuðu að lokum yst á
hægrivængnum við hlið um-
ferðarlögreglunnar í sinni yfir-
höfnustu mynd. Einn af þeim var
Salvador Dalí, sem málaði sann-
færandi og innblásin súrrealísk
málverk á 3. og 4. áratugnum.
Myndlist hans snérist síðan upp í
upphafningu eigin persónu og
sálarkomplexa og hann náði því
bæði að játa einræðisherranum
Franco og Carlos konungi virð-
ingu sína og aðdáun og lést í þess-
ari viku sem sannfærður kon-
ungssinni.
Dalí hafði þá sérstöðu meðal
súrrealista að hann lagði mikið
upp úr klassískri litameðferð og
allt að því fótógrafískri ná-
kvæmni í gerðmynda sinna. Þessi
aðferð Dalí var í andstöðu við þá
súrrealísku reglu,'að stíll eða að-
ferð skyldi ekki skipta máli í
skapandi starfi. Stíllinn var afurð
yfirvitundarinnar og því var það
áberandi í verkum margra
„sanntrúaðra“ súrrealista (eins
og t.d. Max Ernst) að hver mynd
var annarri ólík í stíl og aðferð.
Hin súrrealíska póesía átti ein-
mitt að vaxa upp úr „hinu óvænta
stefnumóti saumavélarinnar og
regnhlífarinnar á skurðarborð-
inu“ eins og Lautreamont hafði
orðað það löngu fyrir daga súrre-
alismans. En hið óvænta stefnu-
mót hjá Dalí var fólgið í því að
Salavador Dalí: Vilhjálmur Tell, 1930.
lýsa fjarstæðukenndum fyrirbær-
um og aðstæðum með fótógraf-
ískri nákvæmni, þannig að mál-
verkið varð eins og „handmáluð
ljósmynd af draumi“. Sjáfur kall-
aði Dalí aðferð sína „gagnrýnið
ofsóknaræði“, og víst er að
myndir hans fjalla margar með
táknrænum hætti um ýmsa þá of-
hendi, afneitaði Dalí sem sönn-
um súrrealista þegar 1934, og
endanlega slitnuðu sambönd
Dalí við hreyfingu súrrealista
þegar hann fluttist til Bandaríkj-
anna 1939.
Upp frá því lagði Dalí mest upp
úr því að auka frægð sína með
hvers kyns uppátækjum, og list
Salvador Dalí: Ásókn minninganna, 1931.
sóknaráráttu sem hann taldi sig
þjást af, svo sem eins og vönunar-
ótta og sjálfsfróunaráráttu.
Vönunaróttanum er t.d. lýst í
myndaröð hans um söguna af Vil-
hjálmi Tell, en þá sögu túlkaði
Dalí sem dulbúna vönun. Slíkar
myndir eru í raun ekki í anda
súrrealismans, þar sem viðfangs-
efnið hefur þegar verið túlkað af
yfirvitundinni, öllu frekar eru
þessar myndir eins konar hylling
Dalí til sinna bældu hvata og síns
a sérlundaða egós.
‘ André Breton, sem stjórnaði
hreyfingu súrrealista með harðri
hans snérist í raun upp í það að
vera list trúðsins. Þá list ber í
sjálfu sér ekki að vanmeta, en
augljóst er að Dalí gerði sjálfan
sig jafnframt að fyrirtæki sem
hafði það markmið fyrst og
fremst að afla peninga. í þeim
leik tókst honum jafnframt að
láta margan auðmanninn gera sig
að fífli og var þannig jafnt á kom-
ið með báðum aðilum, kaupanda
og seljanda, en sá viðskiptaleikur
var hins vegar óralangt frá því
lögreglulausa ríki frelsisins sem
súrrealistarnir höfðu eitt sinn
látið sig dreyma um. -ólg.
14 SIÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 27. janúar 1989