Þjóðviljinn - 17.02.1989, Blaðsíða 22

Eins og maður sáir
Þjóðleikhúsið sýnir:
Háskaleg kynni eftir Christopher
Hampton
Karl Guðmundsson og Þórdís Bach-
mann þýddu
Leikmynd og búningar: Karl Aspe-
lund
Lýsing: Sveinn Benediktsson
Leikstjórn: Benedikt Árnason
Leikritið Háskaleg kynni er
samið upp úr frönsku skáldsög-
unni Les liaisons dangereuses
eftir Laclos sem kom út í fyrsta
sinn árið 1782. Það fjallar um fá-
gaða úrkynjun pars af aðalsætt-
um sem þarf ekki að vinna fyrir
daglegu brauði og stundar þess í
stað af mikilli nautn að spilla öðr-
um uns athæfi þeirra kemur að
lokum verst niður á þeim sjálf-
um. Leikurinn gerist skömmu
fyrir frönsku stjórnarbyltinguna
og það er helsta huggun áhorf-
andans að persónurnar sem lifi
leikritið af hafi áreiðanlega verið
hálshöggnar skömmu seinna.
Markgreifafrú Merteuil og de
Valmont vísigreifi eru gamlir vin-
ir og elskendur, og alveg óhætt að
segja að þau séu yfirstéttarpakk.
Ekkert hugsa þau um nema sig
sjálf, viðhorf þeirra til manna og
hluta markast af því hvaða gagn
þau geti haft af þeim eða hvaða
ógagn þau geti gert þeim. í upp-
hafi leiks vill frúin nota vísi-
greifann til að afmeyja stúlkuna
Cecile sem er fimmtán ára og ný-
komin úr klausturskóla vegna
þess að hún hefur trú á að það eigi
að trúlofa hana manni sem einu
sinni sveik frúna sjálfa. Vísi-
greifinn er tregur til að lofa þessu
vegna þess að hann er önnum
kafinn við að ná á sitt vald ungri
harðgiftri og skírlífri konu, en
reyndar gerir hann þetta viðvik
fyrir vinkonu sína eina nótt þegar
vel liggur á honum. Ekkert er
þessu þokkapari heilagt, ekki
einu sinni óreyndir unglingar.
Tál
En þó að barátta góðs og ills sé
sígilt söguefni er það leiðinlegt
hrátt, og í sem skemmstu máli er

lÁ
3
5 Bh
SIUA
AÐALSTEINSDÓTTIR
leikrit þetta fjarri því að vera eins
einfalt og efnisútdráttur gefur til
kynna. Háskaleg kynni ganga út
á að draga á tálar. Markgreifafrú-
in og vísigreifinn draga sakleys-
ingjana Cecile og Danceny á tál-
ar, sömuleiðis gömlu frú Ro-
semond. De Valmont tekst að
draga frú de Tourvel á tálar, en
þar að auki dregur hann mark-
greifafrúna á tálar og hún hann.
Þau draga hvort um sig sjálf sig á
tálar og áhorfandinn er í salnum
til að láta ginnast, heillast af
þessu fólki sem er svona gegnsósa
af kynþokka og háskalegu að-
dráttarafli. Á frummálinu er fyrri
hluti verksins dillandi léttur og
fyndinn. Áhorfandinn hlær og
heldur að þetta sé gamanleikur
og þegar hann kemst að þvi í
seinni hlutanum að svo er ekki,
að þetta er hættulegur leikur með
mannslíf, þá er hann orðinn sam-
sekur. Snaran herðist að hálsin-
um. í seinni hlutanum skiptiröllu
máli að undan tálinu birtist
grimmdin, án þess að nokkra
stund sé látið af að fleka okkur.
Við erum föst í snörunni og get-
um okkur ekki hreyft.
Þegar verkinu lýkur og kon-
uraar sitja rykfallnar yfir töpuðu
spili vitum við að ekkert getur
þurrkað burtu þetta hjóm nema
ærleg bylting.
Verkið er samið undir alda-
mótin 1800 og endursamið undir
aldamótin 2000. Það er verið að
segja okkur að mannlífinu svipi
saman undir aldamót öld eftir
öld. Aldamót kalla fram tilfinn-
ingu um hverfulleika, að heimur-
inn sé á heljarþröm og ekki ann-
að að gera en dansa og dufla með-
an við bíðum endalokanna. Ef
ekki tekst að fá áhorfandann með
á þetta, láta hann bíða andstuttan
af spennu eftir því sem gerist næst
í hrunadansi aðalpersónanna
vegna þess að það kemur honum
sjálfum við, þá er satt að segja
lítið varið í leikritið. Þá er það
bara léttklæminn gamanleikur.
Eða ekki tál
Áhorfendur voru tregir til að
láta draga sig á tálar á frumsýn-
ingunni í Þjóðleikhúsinu, til þess
vantaði of margt sem við átti að
éta, einkum þó nógu sterka
sannfæringu Pálma Gestssonar
og Ragnheiðar Steindórsdóttur
um að þau væru fullkomlega
ómótstæðileg í aðalhlutverkun-
um. Þau eru örugg á sviði og
kunna sitt fag, að sjálfsögðu, en
ennþá vantaði í fas þeirra unun-
ina af að fleka fólk og hina innri
tvíræðni og spennu í leik þeirra
sem verður að vera til að endirinn
verði harmrænn. Þau vilja - og
vilja þó ekki - vera hættuleg.
Mest mæðir á Pálma í hlutverki
vísigreifans. Hann er myndar-
legur maður en lék hlutverkið of
groddalega, skálmaði um þung-
lamalegur á klossuðum stígvél-
um. ísmeygilegt tálið varð aldrei
sjálfsagt í munni hans heldur
kvað hann fast að orðunum svo
að þau urðu klúr.
Um leið og hann bregst verða
hlutverk fórnarlambanna ónýt,
þó að Lilja Þórisdóttir og María
Ellingsen reyndu að sýnast tál-
dregnar. Auðveldari og betri leik
áttu Helga E. Jónsdóttir og Her-
dís Þorvaldsdóttir vegna þess að
þær eiga ekki allt sitt undir vísi-
greifanum. Atriðið milli Herdís-
ar og Lilju þegar frú de Tourvel
ákveður að flýja vísigreifann var
bæði fallegt og viturlegt, og mikið
sem Lilja grét eðlilega. Halldór
Björnsson var líflegur en bjó
kannski til aðeins of einfaldan
Danceny til að lokaatriði hans
yrði sannfærandi.
Þýðingin var greinileg þýðing,
þar voru of margar „hvað sem því
líður“ setningar og aðrar af því
tagi sem koma bara fyrir í þýdd-
um leikritum og skáldsögum.
Uppsetning Benedikts Árna-
sonar minnti óþægilega oft á
ensku uppsetninguna í ytri mynd
- án þess að stælingin næði til
þeirra þátta sem betur hefðu ver-
ið líkari. Það er eins og ekki hafi
verið unnin nógu vel nauðsynleg
forvinna í persónusköpun út frá
merkingu og boðskap verksins.
Sömuleiðis var leikskráin fengin
að láni frá Bretum þó að þess sé
ekki getið.
Af hundalógik og
Vegur manns er fegurð
(Þ. Valdimarsson)
Fyrir tveim vikum ritaði Gest-
ur Guðmundsson grein í Nýtt
helgarblað er hann nefndi „Telst
dægurtónlist til menningar?"
Viku síðar ritar í sama blað grein
dr. Hallgrímur Helgason og er
henni beint gegn þeirri fyrr-
nefndu. Ekki er nema gott eitt
um það að segja. En innihald
þessarar greinar dr. H er því mið-
ur með þeim ósköpum að eigi
verður orða bundizt.
Dr. H hefur mál sitt á því að
býsnast yfir nútímanum sem
hann finnur allt til foráttu. Það er
hans einkamál.
Þar hins vegar ber víðar niður
sem hann viðrar skoðanir sínar á
menningu. Þar kemst hann helzt
að þeirri niðurstöðu að íslenzk
menning sé ekki og hafi aldrei
verið tii, fyrir utan einstöku
bækur er Sigurður Nordal ritaði
um nokkrar síður. Reyndar væri
dr. H vel bent á að setjast niður
og lesa Nordalinn viz tækifæri.
Einnig sér hann færi á að misnota
ummæli Steins Steinarrs. Að
menning sé rímorð við þrenning,
er haft úr sveitinni vestra og segir
í raun það eitt að hugtakið menn-
ing hafi verið sveitafólki þess
tíma framandi, ekki það að fólki
ei hafi átt sér nokkra menningu.
Um hugtakið menningu gildir hið
sama og um öll önnur hugtök, að
það hefír aðeins þá merkingu er
því er gefið hverju sinni. Það að
skilgreina hugtakið svo þröngt
sem gerir dr. H er líkt og að stinga
úr sér annað augað. Menning er
óskilgreinanleg af nokkru viti
nema sem heild mannlegra at-
hafna á hverjum tíma, það and-
lega og félagslega umhverfi er
maðurinn býr sér hverju sinni.
Það er mikil mannfyrirlitning að
skilgreina menningu aðeins sem
afurð nokkurra „æðri“ einstakl-
inga. Allt annað yrði þá ómenn-
ingm.ö.o. ómannlegt atferli. Lítt
skárri er skiptingin í hámenningu
og alþýðumenningu og geta post-
ular hennar illa státað af yfir-
burðum að þeir eigi sjá að engin
skil eru í raun millum og annað
óhugsandi án hins.
Listin er það hugtak er næst
verður fyrir barðinu á hugsun dr.
H.
Hann segir: „Nú eru listir ófor-
gengilegar greinar menningar
staðfestar með eða í varanlegu
efni....“. Það er: Hitt sem ekki er
rist í varanlegt efni er engin list.
En ekkert efni er varanlegt og
danslist er list þótt ekki sé til á
vídeó, sönglist er list þótt hvergi
sé skráð eða hljóðrituð og mynd-
list er list þótt unnin sé í fjörusand
eða krítuð á gangstéttarhellur.
Aðeins guðirnir eru eilífir,
sögðu Grikkirnir, og þrá mann-
legra athafna eftir eilífð nefndu
þeir hybris, hroka. „Sú frjósemi
er mest / sem vaxa fær undir leið-
sögn og frjáls / í álfu sálarinnar /
og kemst aldrei undir bert loft
tungu og orða / það er ljóðið.“
(G. Bergsson)
Líður nú áfram grein dr. H og
líkist með hverjum greinaskilum
æ meir Píslarsögu Síra Jóns
Magnússonar, bæði að orðfæri og
innihaldi. Hann ræðir áfram um
menningu („hámenningu") og
segir hana jafnan hafa mótmælt
„harðýðgislegum kjörum“ og
þannig orðið „heiðurstákn“
mannsins. Sjálfsagt má finna
dæmi þess. En hitt mun þó sann-
ara að „hámenning“ er í mesta
lagi nær aftur til síðmiðalda í Evr-
ópu (að bera oss saman við aðra
hluta veraldar nær ekki nokkurri
átt og að ætla henni stað aftar í
tíma væri grundvallar misskiln-
ingur á eðli eldri samfélaga) var
yfirleitt afurð og eign hina ráð-
andi, kirkju og aðals eða efnaðri
borgara og því sjaldnast í nokk-
urri almennri pólitískri andstöðu.
Það var hins vegar og er „al-
þýðumenningin" og þá jafnvel
bara sem slfk. Þá má því ekki
gleyma að list sem það fyrirbrigði
er við þekkjum er ekki gamalt,
kannski frá átjándu öld eða þar
um bil. Bach var hugtakið fram-
andi.
En kannski dr. H dvelji aðeins
við þennan skamma tíma sög-
unnar á smáum bletti jarðkringl-
unnar, og kannski hann hafi í
huga þar sem hann ræðir um mót-
mæli menningarinnar (þ.e. listar-
innar) hið klassíska hugtak krít-
ikur: krítik sé framsetning þess
sem er. Sé svo er það rétt, því
listin er framsetning þess sem er.
í sérhverju raunverulegu ljóði er
veröldin sýnileg, sagði Rilke, og
Van Gough málaði stól á miðju
gólfi í auðu herbergi sem örlaga-
vef veraldar, líkt og Andorno
manna bezt hefur lýst. Vafasamt
virðist þó að við það sé átt.
Að Iistin ljái lífinu tilgang og
virði er að mörgu leyti rétt, en að
hafa það sem rök gegn „alþýðu-
menningu“ er of augljós hunda-
lógik til að teljast svara verð. Né
heldur er söknuður þess gamla
rök gegn hinu nýja.
Þá verður og að teljast lítið vit í
því að varpa í eina grýtu allri
þeirri tónlist er augljóslega fellur
hjá dr. H undir hugtakið „popp-
tónlist" og fordæmir sem „grunn-
færnislega afþreyingu massa-
framleiðslu á fjölmiðlafæri-
bandi“ (hvílík setning). Að hræra
saman Peter Hamill og Bee
Gees, Joni Mitchell og Ma-
donnu, Yes og Georg Michael
svo eitthvað sé nefnt, ber ekki
beint vitni myndugri hugsun eða
þroskaðri dómgreind. Ekki frem-
ur að leggja að jöfnu sellósvítur
Bachs og vínarvalsa, eða óperur
Mozarts og íslenzk einsöngslög.
Víst eru til margar plötur með
íslenzkum einsöngvurum o.s.frv.
en álíka stór hluti þeirra og svok-
allaðrar popptónlistar er óttalega
lítil list. Já, ég yrði líkast til síðast-
hroka
ur manna að neita muni á texta
annars vegar og ljóði hins vegar.
Og fjandinn fjarri mér að ég ætli
að bera saman Mozart og Yes.
Enginn samanburður er til milli
epla og appelsína. Hitt er annað,
að hvorttveggja er til, og alls er
þörf, því eins er það nú sem áður
að af þeim akri sem er menning
hvers tíma vaxa þau hin fögru
blómin, og vaxa þau jafnt í frum-
skógum sem lystigörðum höfð-
ingja.
Eins kastar það lítilli rýrð á
frumskógarblómin að sumum líði
þar ekki vel. Það segir heldur
ekki neitt að meirihluti plötu-
kaupenda „popptónlistar" séu
unglingar (Þarfnast dr. H virki-
lega enskrar tungu til að tjá sig?).
Ekki fremur en það að meirihluti
kaupenda klassískrar tónlistar
ekki hafi á henni nokkurt vit.
Hvorugt segir nokkuð um tónlist-
ina sjálfa. Dr. H virðist og hið
næsta sér skorta sögulega yfirsýn.
Víst þekkja fáir í dag Bimbamb-
ullah, en ýmsir kannast við Ell-
ington.
Það virðist fólk og almennt
helzt vilja er fram kemur á aldur
er ólst það upp við. Popptónlist
er sögulega nýtt fyrirbæri, yngra
dr. H, og nokkuð sem hann ekki
virðist hafa náð að skilja. En
bæði ég og vinur minn Gestur ól-
umst upp við þessa tónlist er ver-
ið hefur æskunnar um áratuga
skeið. Og að halda því fram að
ánægja af góðri rokktónlist sé
einvörðungu þroskaleysi og dóm-
greindarskortur er meiri
mannfyrirlitning og hroki en í
það minnsta ég hefi séð dæmi um
á prenti í langan tíma. Þó keyrir
alveg um þverbak í röksemda-
færslu dr. H er hann tekur fyrir
dæmi Sykurmolanna og vitnar í
„víðlesið blað í Evrópu", jafnvel
tiltekur nákvæmlega upplag þess
sem enn frekari tryggingu fyrir
ágæti innihalds, sem í þessu til-
viki er óttalegt sullumbull. Þetta
Ingvar Kjaran
er vitanlega gamla spurningin:
Geta fimmtíu þúsund Frakkar
haft á röngu að standa? Já, vita-
skuldgeta þeirþað. Eðavilldr. H
meina að vegna útbreiðslu sinnar
sé Bild Zeitung opinberun sann-
leikans? Telur dr. H virkilega
þessa tilvitnun uppbyggjandi og
sanngjarna gagnrýni? Guð hjálpi
honum þá.
Dr. H ræðir næst um frelsið,
sprottið af illum rótum tengsla-
leysis og ábyrgðarleysis og getur
þess í leiðinni að pólitískt frelsi sé
„undirstaða allrar sköpunar" en
sú sögulega staðhæfing hlýtur að
vera hans einkadraumur. Hvort
nú fyrrnefnd lýsing hans á tilveru-
ástandi nútímamannsins sé rétt er
efni í allt aðra umræðu. Eða vill
hann e.t.v. meina að þetta séu
aðeins karakterbrestir æskunn-
ar?
Setjum sem svo að lýsingin sé
rétt, vill hann þá meina að það
væri rétt og sönn listsköpun að
teikna heiminn í föstum skorðum
„klassíska“ tímans, þess sem
hann lýsir í niðurlagi greinar sinn-
ar? Eða ber að skilja það sem svo
að hann telji listsköpun um þess-
ar mundir óhugsandi og aðeins
eitt að gera: leggjast í hýði og
bíða betri tíma með blómum í
haga? En hvort heldur sem er
breytir öngvu svosem. Hvort
tveggja er jafn augljóst rugl og
firrt öllum veruleika.
Askan getur vel orðið að lista-
verki.
22 Slf)A - NÝTT HELGARBLAÐ Föatudagur 17. febrúar 1989