Þjóðviljinn - 22.02.1989, Blaðsíða 5
VIÐHORF
Skólaskylda-tímaskekkja á 20. öld
ÞórirJónssonskrifar
Menntamálaráðuneytið aug-
lýsir þessa dagana eftir tillögum
frá þeim sem vinna „úti á akrin-
um“ um forgangsröð verkefna í
skólamálum. Téðan akur hef ég
pælt rífan fjórðung aldar og lang-
ar því að leggja nokkur orð í belg,
fyrst og fremst um skylduskól-
ann.
Fyrsta skilyrði þess að verk
gangi vel er hæfir og ánægðir
starfsmenn. Árviss vandræði að
„manna" skóla og fjöldi ófag-
lærðra í starfi, þrátt fyrir lög-
verndun starfsheits, sem reyndar
er fátt annað en orðin tóm, gefur
ótvírætt til kynna að kennarastarf
sé býsna neðarlega á óskalistan-
um, jafnvel hjá þeim sem til þess
hafa lært.
Oft er því haldið fram að lág
laun séu höfuðorsök vandans en
gleymum því ekki að ýmsir eru
óánægðir með afkomu sína þrátt
fyrir meira en tvöföld kennara-
laun. Líklegt er að önnur kjör
vegi síst minna.
Skólaskylda óþörf
Reynsla undanfarinna áratuga
hefur sýnt að talið er sjálfsagt að
börn og unglingar gangi í skóla.
Þess vegna er samfélaginu skylt
að gefa mönnum kost á skóía-
göngu. Það er oft nefnd fræðslu-
skylda en í hugtakinu skólaskylda
felst að öllum er skylt að sitja í
skóla á þeim aldri og jafnlengi og
löggjafarvaldið ákveður.
Þar sem kostur er koma börn í
skóla ári fyrr en skyldugt er og
áður en skylduseta varð í níunda
bekk var orðin hreinasta undan-
tekning ef nemandi sótti ekki um
inngöngu þar. Mér sýnist því
skólaskylda nú vera álíka tíma-
skekkja og að hengja upp skilti á
biðstofum lækna þar sem
mönnum er bannað að hrækja á
gólfið. Hvort tveggja þurfti fyrir
mörgum áratugum.
Heyrt hef ég því haldið fram að
ekki skipti máli hvort skólaganga
sé lögboðin eður ei; allir myndu
hvort eð er sækja skóla. Ég held
þó að lögboðið skipti máli. Sama
er hvort í hlut á barn, unglingur
eða fullorðinn maður; enginn fer
þangað með glöðu geði sem
eitthvert ópersónulegt vald
skipar honum.
Við erum mikil happdrættis-
þjóð, íslendingar. En ætli menn
keyptu miða með jafnljúfu geði
ef það væri lögboðið? Svari hver
fyrir sig.
Betra að hugsa áður en
henter
Meðan löggjafinn skipti sér
ekki af því hvort unglingar settust
í þriðja bekk gagnfræðaskóla,
síðar níunda bekk, voru nemend-
ur þann vetur að skipta um hugs-
unarhátt gagnvart skóla og námi
og jafna sig eftir skylduskólann.
Sumir þurftu lengri tíma til að
átta sig og fyrir þá var fjórði
bekkur gagnfræðaskólans góður
kostur. Gagnfræðaprófið, sem
var blindgata samkvæmt fræðslu-
lögunum 1946, var nefnilega tut-
tugu árum síðar orðið áfangi sem
veitti skilgreind réttindi. Þá var
það auðvitað lagt niður. Við höf-
um þá áráttu, íslendingar, að
hætta við þegar farið er að gera
eitthvað af viti, rífa niður það
sem byggt hefur verið og hrúga
upp einhverju hrófatildri í stað-
inn, bara til að breyta til. Það er
dýr skemmtan í skólamálum.
Grunnskólalögin eru lýsandi
dæmi um slíkt. Ég fæ ekki séð að
þau hafi leyst nokkurn vanda,
hvorki innan skóla né utan, nema
síður sé. Sjötugasta og önnur
greinin, sem mér finnst skipta
hvað mestu fyrir markvisst skóla-
starf og kveður á um að við hvern
grunnskóla skuli vera bóka- og
námsgagnasafn ásamt vinnustofu
fyrir nemendur og kennara, er
víða ekkert annað en orðin tóm.
Jákvæöari afstaða til
náms í frjálsum skólum
Þar sem skólaskylda er hlýtur
áðurnefnd breyting hugsunar-
háttar að byrja á fyrsta ári
frjálsrar skólagöngu. Framhalds-
skólakennarar skyldu gera sér
grein fyrir því að þeir fá nú fyrsta
árs nema sem enn þá hafa margir
hverjir aldrei haft frumkvæði í
námi, aldrei tekist virkilega á við
námsgrein heldur flust átakalaust
bekk úr bekk í heil tíu ár. Ég væri
því ekki undrandi þótt ég heyrði
úr þeirri átt að kunnátta nem-
enda sé lítil í sumum greinum og
vinnubrögð tíðum ómarkviss.
Hið gagnstæða myndi undra mig
enn frekar.
Lögbundna skyldan veldur því
að býsna margir skólanemar
vinna verr en þeir myndu gera í
frjálsu námi. Mér finnst það
koma glöggt í ljós þegar bornir
eru saman nemendur í áttunda og
níunda bekk annars vegar og
framhaldsskóla hins vegar, að nú
ekki sé talað um þá sem stunda
nám utan hefðbundins skólakerf-
is, í námsflokkum fullorðinna.
Hver og einn hlýtur að dæma
samkvæmt eigin reynsiu og mín
byggist á kennslu allra þessara
aldurshópa.
Skólaskyldan gerir grunn-
skólann að fremur leiðinlegum
vinnustað. Kennarinn er í hlut-
verki verkstjóra sem settur er yfir
ósamstæða hópa þar sem margir
vilja vera einhvers staðar annars
staðar en þeir eru en komast ekki
burt og hafa það eitt markmið að
gera sem allra minnst, helst ekki
neitt, og líðst það. Þótt einungis
einn eða tveir slíkir séu í bekk
nægir það til að eitra andrúmsloft
og spilla tíma og vinnu kennara
og nemenda sem vilja hafa vinnu-
frið.
Ekki þarf giska mikið hug-
myndaflug til að ímynda sér
ástandið sem getur orðið í þrjátíu
manna bekk.
Hvernig á skólinn að bregðast
við? Svar löggjafans er einfalt:
Kennari góður, búðu nemanda
þinn undir líf og starf í lýðræðis-
þjóðfélagi og brúkaðu til þess
umburðarlyndi, kristilegt siðgæði
og lýðræðislegt samstarf þannig
að hann verði víðsýnn og skiln-
ingsríkur á mannleg kjör og geri
sér grein fyrir skyldum sínum við
samfélagið, hugsi sjálfstætt og sé
vakinn og sofinn að mennta sig.
(Lög um grunnskóla, 1. kafli, 2.
grein).
Svo áttu að hafa þetta svo
skemmtilegt að nemandi þinn
geti varla sofnað á kvöldin fyrir
tilhlökkun að halda áfram að
mennta sig að morgni.
Þá veistu það.
Brottvísun nemenda úr
skóla
Sé nemanda vísað úr skyldu-
námsskóla er það víst lögbrot. En
menn gæti vel að því að brottvís-
unin er nauðvörn skólans þegar
sett eru lög sem engin leið er að
framfylgja. Þegarfáirspilla vinnu
margra er réttlætismál að þeim sé
vísað burt. Sé það lögbrot verður
að breyta lögunum. Alþingi hef-
ur sýnt það undanfarið að laga-
breytingar eru létt verk. Lög sem
dæma þess háttar fólk inn í skóla
eru ólög. Þau lýsa fádæma skiln-
ingsleysi og lítilsvirðingu á skóla-
starfi. Enginn ætti að undrast
þótt vinnugleði kennara sé mjög
við hóf þegar á þá dæmast slíkir
„nemar".
Auðvitað nær ekki nokkurri
átt að skólar séu varnarlausir ef
nemandi mætir þegar honum
þóknast, sýnir starfsliði skólans
lítilsvirðingu og eyðileggur auk
þess kennslustundir og er á allan
hátt til vandræða. Við eigum að
krefjast þess að slíkir fái ekki inni
í skólanum heldur verði gert að
vinna þegnskylduvinnu í þágu
hins opinbera. Þeir gætu alténd
orðið blýantsnagarar í Seðla-
bankanum og ynnu þá sér og öðr-
um meira gagn en sitjandi á
skólabekk.
í 2. grein grunnskólalaga segir
að skólinn skuli leitast við að
haga störfum sínum í sem fyllstu
samræmi við eðli og þarfir nem-
enda. Það er einmitt þetta sem
skólinn er að gera með því að vísa
burt þeim sem annars staðar vilja
vera. Þannig fær hann frið til að
sinna þörfum hinna.
Lokaorð
Tillaga mín um forgangsröðun
verkefna í skólamálum er þessi:
• Afnám skólaskyldu, að
minnsta kosti eftir fermingarald-
ur.
• Nemendur í bekk verði ekki
fleiri en fimmtán.
• Hver skóli uppfylli 72. grein
núgildandi grunnskólalaga. Að
öðrum kosti sé hann talinn óstarf-
hæfur.
• Nám barna og unglinga verði
brotið upp í áfanga á ný og skil-
greindar þekkingar- og færni-
kröfur sem nemar verða að
standast til að færast eðlilega
milli bekkja.
Þórir er kennari á Ólafsfirði.
„Skólaskyldan gerir grunnskólann aðfremur
leiðinlegum vinnustað. Kennarinn er í
hlutverki verkstjóra sem settur eryfir
ósamstœða hópa þarsem margir vilja vera
einhvers staðar annars staðar en þeir eru, en
komast ekki burt og hafa það eitt markmið að
gera sem allra minnst... “
Á að gefast upp fyrir geðbilun?
Hvalamálið er löngu orðið
mesta klúður. Alþingi hefur tví-
vegis gert sig sekt um skammsýni
og nú virðast margir stefna að
þriðju villu og hinni verstu.
Fyrsta villan var sú að Alþingi
ákvað með eins atkvæðis meiri-
hluta árið 1983 að mótmæla ekki
veiðibanni Alþjóðahvalveiði-
ráðsins. Þetta ráð var naumast
marktækur aðili varðandi þvílíka
ákvörðun því að meirihluti þess
er skipaður fulltrúum fólks sem
ekki hefur einusinni séð hval.
Ályktun þess var álíka vel
grunduð og kenndir kvikmynda-
leikkonunnar frönsku sem tókst
að stórspilla selskinnamarkaði og
hrekja selveiðimenn Ínúíta í út-
legð til danskra og kanadískra
borga. En meirihluti Alþingis lét
stjórnast af svonefndum við-
skiptahagsmunum.
Önnur villan var sú að hefja
vísindaveiðar árið 1986 sem
gengu að minnsta kosti skáhallt á
þá afstöðu að láta sér hvalveiði-
bannið lynda. Augljóst er að hér
var verið að sinna hagsmunum
Hvals hf. Jafnframt var þó sett
fram rannsóknaráætlun sem lýk-
ur á næsta sumri og gæti leitt
Arni Björnsson skrifar
gagnlegar niðurstöður í ljós.
Hvalvinir virðast óttast mjög
þessa vísindaáætlun, enda gæti
árangur hennar hæglega gert þá
að athlægi.
Þriðja villan og hin versta væri
ekki mætti veiða eitthvert magn
af hvalategund ef rannsóknir
sönnuðu að hún væri ekki í neinni
útrýmingarhættu, þá brosa þeir
við og segja: „Nei. Það vill svo til
að okkur þykir vænt um hvali.“
eyðingarhættu. Þetta vilia hval-
vinir ekki viðurkenna. I þeirra
augum er maðurinn einskonar
aðskotahlutur.
Hvalfriðungar leggja nú allt
kapp á að knýja okkur til undan-
„Hvalfriðungar leggja nú allt kapp á að knýja
okkur til undanhalds áður en niðurstöður
rannsóknaáœtlunarinnar verða opinberarþví
þœrgœtu kollvarpað röksemdum þeirra....
Pað vœri óþolandi að gefast upp fyrirþeirri
fásinnu sem ríkir í málflutningi
hvalfriðunga. “
að gefast nú upp fyrir því einræði
hvalfriðunga að þessa dýrateg-
und megi undir engum kringum-
stæðum veiða og stundum minnir
á geðtruflun. Þetta eru ekki
neinir venjulegir grænfriðungar
sem eru aðgætnir umhverfis-
verndarsinnar. Þegar vísinda-
menn spyrja hvalfriðunga hvort
Ég hef aldrei skilið menn sem
drepa dýr að gamni sínu, hvorki
laxveiðimenn né rjúpnaskyttur.
Hinsvegar neyðist mannskepnan
til að leggja sér önnur dýr til
matar því maðurinn er hluti af
lífkeðjunni. Og þá eru hvalir ekki
ósnertanlegri en aðrar skepnur,
svo fremi þeir séu ekki í ger-
halds áður en niðurstöður
rannsóknaráætlunarinnar verða
opinberar því þær gætu
kollvarpað röksemdum þeirra.
Vissulega er vandi þeirra sár sem
um stundarsakir hafa misst at-
vinnu vegna áróðursherferðar
hvalfriðunga og viðskiptaþving-
ana þýskra kaupenda. Samfé-
lagið verður að styrkja þá sem
fyrir þessum hremmingum verða
með einhverjum hætti þá mánuði
sem eftir eru. Það væri óþolandi
að gefast upp fyrir þeirri fásinnu
sem ríkir í málflutningi hvalfrið-
unga.
Viðskiptahagsmunir hafa
löngum verið íslendingum hættu-
leg viðmiðun varðandi afstöðu til
annarra ríkja. Það voru ekki síst
slíkir hagmunir sem knúðu okkur
til að gangast undir norsku krún-
una á 13. öld. Það voru einkum
fisksöluhagsmunir sem neyddu
okkur til að biðja um bandaríska
hervemd árið 1941. Það voru
hagsmunir íslenskra verktaka og
kaupsýslumanna sem öðru frem-
ur ráku á eftir seinna hernáminu
og öllum hemaðarumsvifum hér
á landi frá 1951. Varaflugvöllur-
inn er nýjasta dæmið. I hvert
skipti sem látið er undan við-
skiptaþvingunum er verið að
selja frumburðarrétt sinn fyrir
baunadisk.
Árni er fræSimaður á Þjóðminja
safni.
Föstudagur 24. febrúar 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5