Þjóðviljinn - 24.02.1989, Blaðsíða 13

Sassanída. íslam vann af
kristninni mestan hluta Vestur-
Asíu, upphaflegs kjarnaávæðis
hennar, og alla Norður-Afríku.
Balkanlönd og Pýreneaskagi
voru um aldaraðir undir yfir-
ráðum múslíma og sókn þeirra
inn í Mið-Evrópu var hvað eftir
annað stöðvuð með naumindum.
Múhameð leit á sig sem síðast-
an og mestan í röð spámanna,
Jesúsar, Móse og annarra, sem
komið hefðu fram til að opinbera
mannkyninu vilja Guðs. í sam-
ræmi við það er meginatriði í ís-
lam að boðskapur Múhameðs sé
endanlegur, fullkominn, og hið
eina rétta sé því að allt mannkyn
aðhyllist þann boðskap. Sam-
kvæmt íslömskum rétttrúnaði er
það því óhugsandi að önnur trú-
arbrögð séu metin jafnhátt íslam.
gir frá Vínarborg eftir tvísýna
viðureign. Þá var hafið tímabil
hraðrar framþróunar í Evrópu en
hnignunar í íslam, og náði sú þró-
un hámarki í byrjun þessarar
aldar, er gervallur íslamsheimur
var orðinn meira eða minna háð-
ur Evrópuríkjum.
Múslímar, aldir upp í þeirri
sannfæringu að þeirra trú væri
öllum æðri, brugðust við þessum
kringumstæðum með ýmsu móti.
Sumir beygðu sig fyrir þessu sem
vilja Allah, hvers vegir eru að
sjálfsögðu órannsakanlegir,
reyndu að forðast vestræn og evr-
ópsk áhrif og lifa í blindri hlýðni
við lögmál íslams. Trúarbragða-
fræðingar hafa kallað þá, sem
þessa afstöðu tóku, íhaldsmenn.
Þá voru og eru veraldarhyggju-
menn, sem að vestrænni fyrir-
I bannfæringu Khomeinis á Rushdie og bók hans felst
fyrsta tilraun íslams í yfir 300 ár til að beygja
vesturlönd kristninnar undir vilj a sinn
Líklega er óhætt að fullyrða, að
engin bók hafi á jafn-
skömmum tíma valdið svo víð-
tækum geðshræringum jafnvíða
um heim sem Satanic Verses,
Kölskavers, Satanssálmar eða
hvað sem menn vilja kalla hana á
íslensku. Ekki er hægt að segja að
þessi skáldsaga indversk-breska
rithöfundarins Salmans Rushdie
hafí ennþá orðið til þess, að ís-
lamsrfld og Vesturlönd hafí
skipast í andstæðar fylkingar, en
úlfúðinni út af henni er samfara
hætta á að svo fari og sú úlfúð
hefur leitt í Ijós að vissar líkur eru
á að svo geti farið, af þessu tilefni
eða einhverju öðru.
Alexander Haig hershöfðingi,
háttsettur í Bandaríkjastjórn á
sinni tíð og þótti þá heldur kald-
astríðssinnaður, sagði í sjón-
varpsviðtali skömmu eftir að
hann hafði látið af embætti að
hann gæti vel trúað því að Banda-
ríkin og Sovétríkin ættu eftir að
þjappa sér saman gegn sameigin-
legum andstæðingi, bókstafstrú-
arhyggju íslams. Vera má að vit-
undin um þann andstæðing eigi
sinn þátt í því, að batnað hefur
með risaveldunum tveimur upp á
síðkastið.
Afleiðingar heitra stríða
og kaldra
Sókn bókstafstrúarhyggju
(fundamentalisma) í íslam und-
anfarið er í sjálfu sér vottur
minnkandi áhrifa Evrópu og
Norður-Ameríku í heiminum. I
byrjun aldarinnar voru Evrópa
og Norður-Ameríka heimurinn í
þeim skilningi orðanna, að þær
gátu að mestu ráðið gangi mála í
honum. Veiklun Vestur-Evrópu-
velda af völdum heimsstyrjald-
anna tveggja olli miklu um að það
breyttist. Togstreita Vesturlanda
annarsvegar og Sovétríkjanna og
fylgiríkja þeirra hinsvegar hefur
stuðlað að þróun í sömu átt.
Klofningur hins tiltölulega ríka
og öfluga norðurheims hefur leitt
af sér aukið olnbogarými fyrir
ríki suðurheims og möguleika á
að hagnýta sér téða togstreitu á
ýmsan hátt.
Því fer að vísu víðs fjarri að
suðurheimur sé nein samstillt
fylking og íslamsríki eru enginn
órofa bálkur heldur. Meðal mús-
líma um allan heim vottar þó fyrir
vissri samstöðu gagnvart kristna
heiminum. Sú samstaða er ekki
einungis í varnarskyni og á sér
rætur sem ná aftur til upphafs ís-
lams.
Sigurför íslams
Trúarbrögð þessi spruttu upp á
svæði, þar sem fornsemískur
heiðindómur, gyðingatrú og
kristni af ýmsu tagi voru í einum
graut. En jafnframt því að sækja
mikið til eldri trúarbragða endur-
speglaðist í hinum nýja sið
þjóðernis- og útþensluhyggja Ar-
aba, sem fékk með eindæmum
hraða og víðtæka útrás vegna
sameiningar þeirra undir grænum
fána íslams og hnignunar grann-
stórvelda, Býsans og Persaveldis
Bók Rushdies flett í bókabúð í New York - síðan hafa öll eintök af
bókinni verið fjarlægð þaðan og úr fjölmörgum öðrum bandarískum og
evrópskum bókaverslunum af ótta um öryggi starfsfólks.
krossfara og soldána af súnnatrú,
sem æðstu menn þeirra vildu
feiga. Sjítar í Líbanon, landi þar
sem assassínar höfðu mikil áhrif,
hafa á síðustu árum sýnt og sann-
að að andi þeirra síðarnefndu lifir
þar enn. Með mannskæðum
sjálfsmorðsárásum hröktu
heittrúarsjítar, er sækja andlega
leiðsögn til Khomeinis, hersveitir
vesturveldanna frá Beirút og ís-
raela frá Suður-Líbanon. Það er
eini hernaðarósigurinn, sem ísra-
el hefur enn beðið fyrir aröbum,
enda fara ísraelskir ráðamenn
ekki leynt með að þeir telja
samtök Líbanonssjíta skæðari
andstæðing en Frelsissamtök Pal-
estínu (PLO).
Sovétmenn uggandi
Bannfæring Khomeinis á
Rushdie og bók hans er fyrsta al-
varlega tilraunin af íslams hálfu í
rúmar þrjár aldir til að beygja hin
kristnu vesturlönd undir vilja
sinn. Vesturlandamenn svara
með því að vitna í meginreglur
um skoðanafrelsi og alþjóðleg
samskipti. En vestrænt lýðræði er
af íslömskum bókstafshyggju-
mönnum metið á við skurðgoða-
dýrkun, tjáningarfrelsi er að
þeirra mati fráleitt ef það er talið
rekast á lögmálið og alþjóðlegar
reglur um milliríkjasamskipti
sömuleiðis, eins og sýndi sig best
þegar menn Khomeinis tóku á
vald sitt bandaríska sendiráðið í
Teheran.
Af sovéskri hálfu hafa menn
reynt að halda sér utan við hama-
ganginn út af Kölskaversum,
sennilega í von um að spilla ekki
samskiptum við íran, sem hafa
farið batnandi undanfarið, en
trúlega einnig af ótta við hugsan-
legt áhrifavald Khomeinis karls
meðal hins mikla fjölda sovéskra
múslíma. Þeirra áhrifa hefur þeg-
ar gætt í óeirðunum fyrir skömmu
í Sovét-Aserbædsjan, sem er
persneskt að menningu og sjíískt
að trú, og Mið-Asíumúslímar
kusu sér fyrir skömmu bókstafs-
trúaðan framámann í stað ann-
ars, sem talinn var dyggur þjónn
ríkisins.
En rétt er einnig að benda á, að
ekki er Khomeini allt í vil í máli
þessu, ekki heldur í íslams-
löndum. í Arabaríkjum, þar sem
ráðamenn óttast víða sókn bók-
stafshyggjunnar, reyna menn að
gera sem minnst úr málinu og
stórímam al-Azharmoskunnar í
Kaíró, virtustu menntastofnunar
í íslam, hefur lýst því yfir að
dauðadómur Khomeinis yfir
Rushdie sé í ósamræmi við sjálft
lögmál íslams. Meira að segja
talsmaður líbýskra múslíma,
þegna Ghaddafis, hefur fordæmt
athæfi Khomeinis og sagt það
vera múslímum til vanvirðu. Og
ljóst er einnig að sumir ráða-
manna írans, vitandi þess að það
hefur sára þörf fyrir tækniaðstoð
frá Vesturlöndum og snurðulaus
viðskipti við þau, eru óhressir
með téðar ráðstafanair æðsta
ajatollans. En slíkur er máttur
trúarinnar að gamalmenni þetta,
sem kannski er þegar að meira
eða minna leyti út úr heiminum,
hefur allt ráð þeirra í hendi sér, af
því að almenningur sér í honum
fulltrúa og talsmann almættisins.
ekki einungis að haldið sé í horf-
inu gagnvart þeim eins og íhalds-
menn vilja eða reynt að aðlagast
þessum áhrifum eins og verald-
lega sinnaðir múslímar hallast að.
Sú meginregla bókstafstrúar-
sinna að allt skuli aðlagað íslam
þýðir að herská heimsvaldastefna
íslams frá fyrri tíð er endurvakin.
Samkvæmt bókstafnum er íslam
alþjóðlegt og virðir landamæri
einskis, eins og íranskir forustu-
menn hafa tekið fram viðvíkjandi
Rushdie. Að taka hollustu við
þjóð eða ríki framyfir hollustu
við trúna er guðlast samkvæmt
íslömskum rétttrúnaði.
Píslarvottar og assassínar
íslamska bókstafshyggjan
komst fyrst verulega á oddinn
með valdatöku Khomeinis og
klerka hans í íran fyrir áratug.
íran hefur að því leyti sérstöðu
meðal íslamsríkja að sjítatrú hef-
Iranskir kvenstúdentar lýsa yfir stuðningi við dauðadóminn yfir Rushdie, uppkveðinn af Khomeini.
Rétttrúnaðarstífni er einnig vel-
þekkt úr sögu kristni og gyðing-
dóms, en játendur þessara trúar-
bragða hafa á síðustu öldum gerst
æ veraldlegar sinnaðir og að sama
skapi hefur umburðarlyndi í trú-
arefnum aukist. Hliðstæð þróun
er ekki óþekkt úr íslam, en hún
hefur aldrei náð viðlíka eins langt
og bókstafstrúarhyggjan er í eðli
sínu hörð og árangursrík gagn-
sókn gegn henni.
íslamslönd háð Evrópu
Fjandskapur sá milli íslams og
kristni, sem hófst með stórfelld-
um hernaðarlegum og trúar-
legum sigurvinningum fyrr-
nefndu trúarbragðanna á kostn-
að hinna síðarnefndu, hefur
aldrei aflagst. Öldum saman
höfðu kristnir Evrópumenn fulla
ástæðu til að óttast um líf trúar
sinnar og menningar fyrir áh-
laupum íslams. Þeirri hættu var
ekki bægt frá fyrr en undir lok 17.
aldar, er Tyrkir voru reknir öfu-
mynd hölluðust að því að taka
trúna ekki jafn alvarlega og hing-
að til, þar eð strangtrúnaður væri
framförum og eflingu íslamsríkja
til trafala. Þeir hneigðust gjarnan
að sósíalisma og þjóðernishyggju
í einhverju formi; dæmi um þá
eru valdhafar Egyptalands frá og
með Nasser og Baathflokkurinn,
sem ríkir í írak og Sýrlandi.
Gagnsókn
gegn vestrænum áhrifum
í þriðja lagi kom fram
bókstafstrúarhyggjan. Sam-
kvæmt henni skal lögmáli íslams
hlýtt í einu og öllu, en hinsvegar
ekki einhliða snúið baki við fram-
förum ættuðum frá Evrópu og
Vesturlöndum, þar eð lögmálið
taki til þeirra eins og alls annars
jafnt að nýju sem fornu. Hinu
nýja skal ekki einhliða hafnað, en
það skal sveigt undir lögmálið,
ekki öfugt. Þessu fylgir að gert er
ráð fyrir gagnsókn gegn evróp-
skum og vestrænum áhrifum, en
ur verið þar ríkjandi s.l. 500 ár
eða þar um bil. Bókstafstrúar-
menn eru jafnt meðal súnníta og
sjíta, en sýnt hefur sig að
bókstafstrú og sjítatrú geta orðið
næsta kröftug blanda og að sama
skapi hættuleg andstæðingum.
Píslarvætti er grundvallaratriði
með sjítum, þar eð þeir Ali
tengdasonur spámannsins og
Hússein sonur hans, sem mest
eru metnir með þeim næst Mú-
hameð sjálfum, urðu báðir píslar-
vottar að mati hinna trúuðu.
Píslarvættishyggjan er vissulega
fyrir hendi meðal súnníta einnig,
en hún mótar hugarfar sjíta miklu
meira. í hana er spunnin bjar-
gföst trú á að hver píslarvottur sé
öruggur um paradísarvist þegar
að sér látnum.
Assassínarnir, einhverjir sögu-
frægustu morðingjar allra alda,
voru sjítar og aðalbækistöðvar
þeirra í fjöllum Norður-írans.
Þeir buðu vísum dauða og pynd-
ingum hiklaust byrginn við að
myrða jafnt kristna höfðingja
AÐ UTAN
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Bókstafstrú
íslams í sókn
Föstudagur 24. febrúar 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 13