Þjóðviljinn - 03.03.1989, Blaðsíða 29

GESTUR
GUÐMUNDSSON
MEÐ GESTS AUGUM
Kjarasamningar og félagslegar umbætur
Ég hef verið að velta því fyrir
mér, hvort það sé með ráðum
gert hjá stjórnvöldum að láta af-
nám verðstöðvunar bera upp á
sama dag og bjórinn er aftur
leyfður í landinu, hvort við eigum
að skola verðhækkunum niður
með bjórnum og kenna aukinni
áfengisneyslu um að enn minnkar
í buddunni. Önnur eins sálar-
fræði hefur stundum búið í því
kjararáni sem nefnt er efna-
hagsráðstafanir.
Hver og einn ákveður hvort
hann drekkur bjór, en viljinn er
afskaplega lítið frjáls þegar kem-
ur að verðhækkunum. Við verð-
um áfram að borga okkar hita-
veitu og aðrar nauðsynjar. Ef við
gleymum okkur ekki við bjór-
drykkju höfum við þó möguleika
á að sækj a þessar hækkanir aftur í
pyngju atvinnurekenda með
launahækkunum, en um miðjan
mánuðinn fá íslenskir launamenn
aftur þau mannréttindi að geta
samið um kaup sitt.
Við fyrstu sýn virðist sem ís-
lenskir launamenn geti einungis
valið á milli pestar og kóleru í
þessum samningum. Annað
hvort staðfesti þeir þá launa-
skerðingu sem orðið hefur og taki
jafnvel á sig frekari skerðingu
eða þeir setji af stað nýja verð-
bólguöldu með því að endur-
heimta kjörin frá síðasta ári. Þar
með verði ríkisstjórnin knúin til
nýrra kjaralækkandi aðgerða eða
hún hrökklast jafnvel frá og við
tekur ný hægri stjórn sem hikar
hvergi við kjaraskerðinguna.
Ýmsir hafa bent á það einstigi
milli þessara ófrýnilegu valkosta
að með samræmdum kjarasamn-
ingum og félagslegum aðgerðum
verði hægt að ná kjarabótum fyrir
láglaunafólk en hálaunafólk
verði að þola verðhækkanir bóta-
laust. Hins vegar hafa margir tak-
markaða trú á því að þetta ein-
stigi sé fært og benda á langa
reynslu af því að launahækkanir
skila sér ævinlega betur til þeirra
hærra launuðu.
Með eins konar vinstri stjórn
við stjórnvölinn er hægt að gera
sér vonir um að ríkisvald og
launþegasamtök geti orðið sæmi-
lega sammála um það hvaða leið
á að fara í kjarasamningum. Þess-
ir aðilar ættu að geta orðið sam-
mála um að skilgreina þann
vanda sem við er að etja. Þar ber
hæst að samfélagsþróun undan-
farinna ára hefur skapað hér lág-
launahóp sem í reynd býr við fá-
tæktarkjör. Hér er um að ræða
ófaglært fólk ýmist hjá ríki eða
einkaatvinnurekendum. Það hef-
ur ekki möguleika á mikilli yfir-
vinnu eða yfirborgunum vegna
ómegðar, heilsuleysis eða aldurs.
Fæst þetta fólk hefur efni á að
eiga eigið húsnæði heldur hrekst
það oft á milli leiguíbúða en
reynir jafnvel að festa sér hús-
næði, oft með hörmulegum af-
leiðingum. Vegna Iágra launa
hefur þetta fólk ekki möguleika á
því að lifa mannsæmandi lífi.
Börn þess taka fátæktina í arf og
verða oft fórnarlömb félagslegra
vandamála. Áætla má að íslenski
láglaunahópurinn nemi um fjórð-
ungi eða fimmtungi þjóðarinnar.
I íslenska velferðarþjóðfé-
laginu hefur skaj>ast vítahringur
fátæktar sem er 'á margan hátt
verri en meðal fyrri kynslóða,
ekki síst vegna þess að hann bitn-
ar á minnihluta þegnanna. Þessi
vítahringur er ekki einungis
þungbær þeim sem í honum lenda
heldur er hann samfélaginu dýr.
Kostnaðurinn kemur ekki síst
fram í félagslegum vandamálum,
sjúkrahúsdvöl og aukinni fram-
færslubyrði hins opinbera. Slíkur
kostnaður vegna fátæktar í
samfélaginu er sennilega meiri en
það sem sparast fjármagni og ríki
í launum, a.m.k. sé litið til lengri
tíma.
Vandamál þess hóps sem er
rétt ofan við fátæktarmörk nú-
tímans er fyrst og fremst vinnu-
álag. Meginmarkmið komandi
kjarasaqininga hlýtur að vera að
létta á vinnuálagi hjá meginþorra
þjóðarinnar og rjúfa þann víta-
hring fátæktar sem stór minni-
hlutahópur er flæktur í. Á vissan
hátt er lag til þess. Minnkandi
þensla í samfélaginu vinnur gegn
því að hækkanir á lægri kauptöxt-
um breiðist út og auki á yfirborg-
anir.
Þannig getur það talist raun-
hæft markmið í kjarasamningun-
um að ákveðin verði lágmarks-
laun á bilinu 50-60 þúsund en að
við ákvörðun kauptaxta verði
viðmiðunin sú að yfirvinna hverfi
inn í dagvinnuna og greiðslur
fyrir hana um leið. Með þessu
móti væri hægt að hækka lægri og
meðal kauptaxta um allt að 20%.
Atvinnurekendum verður þannig
hlíft við kostnaðarhækkunum
vegna launahækkana, ef þeir sjá
til þess að afköstum sem áður var
náð á 9-10 tímum verði náð á 8
tímum. Alþjóðlegar vinnurann-
sóknir benda til þess að þetta sé
hægt í nánast öllum tilvikum, og
sama reynsla fékkst af yfirvinnu-
banninu forðum. Það er líka tími
til kominn að íslenskir atvinnu-
rekendur og stjórnendur þeirra
vinni fyrir kaupinu sínu.
Líkur eru á því að slík aðgerð
geti tekist vegna þess samdráttar
sem er í atvinnulífi landsmanna.
Jafnframt þyrftu komandi kjara-
samningar að marka upphaf lang-
tíma aðgerða til að draga úr lífs-
kjaramun í landinu, því að hætta
er á að smám saman sækti allt í
sama farið aftur. Menn þurfa að
átta sig á því hvaða samfélagsöfl
valda lífskjaramuninum og
hvernig hægt er að draga úr hon-
um, þótt ljóst sé að hann verður
alltaf verulegur við ríkjandi þjóð-
skipulag.
Álgengasta orsök launaforrétt-
inda er umframeftirspurn sem oft
tengist sérstakri kunnáttu og ein-
okun. Augljósasta dæmið nú eru
launakjör sérmenntaðra lækna
sem eru jafnan svo ósvífnir að
beita heilbrigðisþjónustunni fyrir
launakröfur sínar. Forsendurnar
fyrir þessum sérstöku forréttind-
um eru nú óðum að bresta, og ég
leyfi mér að minna á að tugir sér-
fræðimenntaðra íslenskra lækna
bíða nú eftir því erlendis að opn-
aðar verði stöður fyrir þá, og er
sjálfsagt að nota þetta tækifæri til
að svipta íslensku læknamafíuna
einhverjum hluta forréttinda
sinna. Jafnframt þarf að huga að
öðrum stöðum í íslenska launa-
píramídanum þar sem slík for-
réttindi hafa myndast og efla að-
streymi nýs vinnuafls að slíkum
hálaunasvæðum með aðgerðum á
sviði menntunar og öðru. Á hinn
bóginn þurfa samtök láglauna-
fólks að huga betur að þeirri sér-
þekkingu sem oft býr í láglauna-
störfum og fá hana viðurkennda
til launahækkana.
Það skiptir jafnvel enn meira
máli að ráðast gegn því launamis-
rétti sem er fólgið í margvíslegu
kynjamisrétti og þar þarf margar
samræmdar aðgerðir. Megin-
verkefnin í þessu tilliti eru stytt-,
ing vinnuvikunnar og nægilegt
framboð dagvistunar, auk þeirrar
hugarfarsbreytingar um verka-
skiptingu kynjanna á heimilum
sem smám saman er að gerast.
Samtök launafólks þurfa að
leggja mun meiri áherslu á félags-
legar aðgerðir gegn kynjamisrétti
en hingað til. Við hljótum einnig
að líta svo á að með því að skipa
einkum konur í samninganefnd
ríkisins hafi fjármálaráðherra
sett fram ákveðna viljayfirlýsingu
um að sérstaklega verði hugað að
slíkum aðgerðum í tengslum við
komandi kjarasamninga.
Komandi kjarasamningar og
baráttan gegn vaxtaokrinu hljóta
að tengjast að því leyti að breytt
verði skiptahlutföllum milli launa
og fjármagns í „þjóðarkökunni".
Aukinn hlutur launamanna verð-
ur að renna óskiptur til láglauna-
fólksins en aðrir launþegar hljóta
að leggja megináherslu á stytt-
ingu vinnuvikunnar, bætt hús-
næðiskerfi, aukna dagvistun og
önnur félagsleg verkefni.
KVIKMYNDIR________________
Galdrar undir Jökli
Kristnihald undir Jökii
ísland 1989
Leikstjóri: Guðný Halldórsdóttir
Handrit: Gerald Wilson eftir sögu
Haildórs Laxness
Taka: Peter Hassenstein
Leikarar: Sigurður Sigurjónsson,
Baldvin Halldórsson, Margrét Helga
Jóhannsdóttir o.fl.
Ný kvikmynd Guðnýjar Hall-
dórsdóttur og annarra Umba um
Kristnihald undir Jökli er
skemmtileg og fersk að horfa á,
vekur áhorfandanum spurningar
og gerir hann viðstaddan undar-
legan galdur mannlífs og náttúru
á hvíta tjaldinu.
Og þessi nýja mynd staðfestir
það enn sem við vorum farin að
vita, að hérlendar kvikmyndir
eru nú um stundir gerðar af
atvinnumönnum. Það er til dæm-
is sláandi munur á Kristnihaldinu
og síðustu alvörumynd Umbafél-
agsins, Skilaboðum til Söndru, -
sem var mjög elskuleg mynd en
misheppnuð því miður vegna
þess að þar skorti bæði á mar-
kvissa hugsun og fagleg vinnu-
brögð.
Að þessu sögðu verður svo að
finna að. Og helsti galli myndar-
innar er að aðstandendur hennar
hafa borið alltof mikla virðingu
fyrir þeim frumtexta sem á er
byggt, skáldsögu Halldórs Lax-
ness frá 1968. Þessi of-virðing
nær bæði hátt og lágt. Þannig er
ósköp einfaldlega of mikill talað-
ur texti í myndinni og hefði vel
mátt við meiri grisjun. Maður
sagði mér -sem ekki hef lesið
bókina lengi og aldrei séð
leikgerðirnar- að leikritstextinn
væri skorinn niður um meira en
helming, og þótti nóg um með-
ferðina á Nóbelstexta. En sá nið-
urskurður er ekki nægur, og er þó
síðra að mann grunar að við
handritsgerðina hafi verið hugs-
að of mikið um að einfalda frum-
söguna í stað þess að nota úr
henni efnivið í annað verk.
Það er farin sú leið að breyta
ekki að neinu ráði textanum úr
Gljúfrasteinssmiðjunni. Gott og
vel, -annað þættu manni hálfgerð
helgispjöll. Texti Halldórs er
vissulega upplifun í sjálfu sér, og
gefur myndinni stundum fjar-
lægðarblæ, stundum einsog í
þjóðsögu. Ungur maður úr
Reykjavík spyr með fornu hátíð-
areignarfalli hvort í sveitinni sé
„margt óskírðra barna“, á vöru-
bílum fer fram „transport“,
-þetta skapar á köflum þá tilfinn-
ingu að fólkið sem leikararnir í
myndinni eru að leika sé sjálft í
einskonar hlutverkum. Eitthvað
óvart frá Brecht?
En texti skáldsins er krefjandi.
Hann heimtar að vera tugginn og
meltur einn og sjálfur, vill ekki
láta skyggja á sig, kallar einsog
barn á alla athygli. Aðstandend-
ur myndarinnar hafa stundum
gefist upp án átaka fyrir þessari
kröfugerð og textinn sest í hásæt-
ið í mörgum myndskeiðum.
Þetta þýðir að of oft kemst ekki
nógu vel að það sem er aðal kvik-
myndalistar, myndræn úrvinnsla
sem komi til skila með sínu sér-
staka tungumáli því sem segja
skyldi. Þetta gerir myndina um
Kristnihaldið ekki eins góða og
hún gæti verið, og er þeim mun
verra að þess sér víða stað að
Umbafólkið kann að segja sögu á
hvíta tjaldinu. Fyrri kökusena
með Hnallþóru og Umba er til
dæmis vel heppnuð og síðari
tökusena eftir jarðarför líka, og
báðar eiga þær sammerkt að vera
óháðar töluðum texta - í annarri
er nánast enginn texti og í hinni
rímar hann við myndatökuna
með því að segja einsog ekki
neitt. Lok myndarinnar - sam-
skipti Úu og Umba - eru líka með
þessu góða lagi þarsem allir
munnar kvikmyndarinar hjálpast
að og leikast á, og sú sameining
fagmennsku og listræns styrks
lyftir Kristnihaldsmyndinni upp-
úr því að vera skreyting við bók
uppí að snerta mann sem slík.
MÖRÐUR ÁRNASON
Önnur athugasemd miklu
léttvægari: tónlistin. Það er
smekksmál, -sá sem hér ber tölv-
uborð hallast að því að vera al-
mennt á móti tónlist f kvikmynd-
um nema hún sé framin innan
ramma myndarinnar, og að
minnsta kosti á móti kvikmynda-
tónlist sem áhorfandi tekur eftir.
Þetta er leiðinlegar en minnihátt-
ar galli við Kristnihaldið. Það
deyr maður og þá heyrast orgel-
tónar.
Fleiri svona athugasemdir
mætti gera.
Það breytir því ekki að þessa
nokkru daga sem eru liðnir síðan
á fyrstu sýningu hefur Kristnihald
undir Jökli sótt að mér á einhvern
hátt, valdið mér nokkurskonar
notalegum vandræðum, og
skotist upp í hugann aftur og aft-
ur. Þetta er dularfullt vegna þess
að skáldsagan olli engum slíkum
hræringum á sínum tíma. Kann-
ski hafa tveir áratugir einfaldlega
breytt móttökuskilyrðunum, en
þegar maður í stellingum
gagnrýnandans verður var við
svonalagaða tilfinningu hjá á-
horfanda sem hann getur ekki
annað en treyst, þá segir það hon-
um að myndin hafi tekist, að hún
hafi virkað, sé áfeng.
Sennilega ekki síst vegna þess
að þrátt fyrir allt eru þau Guðný
að segja sína eigin sögu af þessu
kristnihaldi undir Jökli sem fyrir
mörgum hefur þvælst. Án þess að
vita hvað er nákvæmlega á seyði
er sagan um Umba úr Reykjavík
og hans reynslu af undarlegu
ferðalagi þarsem ekki er ljós
endirinn, og þarsem förunautar
allir hafa einsog orðið fyrir ein-
hverju, kraftbirtingarhljómi úr
Jöklinum eða þá að geimskipið úr
„Encounters" hefur lent í
grenndinni eða þá að menn eru
orðnir mismikið fullorðnir. Og
sennilega á endanum einmitt
það.
Þannig er Jón prímus alls eng-
inn sveitavitringur í höndum
Baidvins Halldórssonar heldur
miklu frekar öldungur sem vill
lifa í friði við bæði menn og guði
og hefur gefist upp á öðruvísi
streði en því allra daglegasta. Jón
prímus er hér miklu frekar trag-
ísk persóna en kómísk þráttfyrir
broslegar tilfæringar. Umbi virð-
ist svo á fyrri slóðum Jóns, kann-
ski næsti prestur á bænum eftir
vígslu sína eða fermingu í mynd-
arlokin með Úu milli lífs og
dauða, sem Margrét Helga Jó-
hannsdóttir leikur af einstökum
sjarma.
Samspil aðalpersónanna
þriggja (eða pólanna, Úa er á
mörkum þess að vera persóna) er
burðarás myndarinnar, og þar
hefur verið lagt mest í leik og
leikstjórn. Aukafólkið er svo í
spéspegli sem stundum magnar
þríhyrninginn í forgrunni (eink-
um senurnar með Rúrik og Sól-
veigu -sem á hér eftirminnilega
ísmeyginn leik), en dregur úr á
öðrum stundum og verður
jafnvel vandræðalegt -dæmi þar-
um gæti verið sena þarsem dular-
brjálæðingar skjóta fugla í fallegu
landslagi, sem ekki bætir neinu
við neitt, og hefði kannski átt að
setja bæði senuna og persónurnar
útaf sakramentinu, enda bundn-
astar hræringum á ritunartíma
bókar.
Kristnihald undir Jökli er kvik-
mynd með þann galla að hafa
ekki fyllilega náð undirtökunum í
glímu sinni við bókina
Kristnihald undir Jökli. En hún á
fullt erindi við áhorfandann,
galdrar fýrir hann, spyr hann
spurninga og verður honum
áleitin. Og má að lpkum einu
gilda hver hlutfölliiúeru milli
bókar og myndar, qitons, guðs
og náttúru.
Föstudagur 3. mars 1989 NÝTT HELGARI
SÍÐA 29