Þjóðviljinn - 04.03.1989, Blaðsíða 8
Þjóðernis-
stefna
er feimnismál
Fyrir sjö öldum voru þrjú
konungsríki á Norðurlöndum,
Svíþjóð, Danmörk og Noreg-
ur. Síðan átti þeim eftirað
fækka í tvö. Þegar Noregur
gekk undir dönsku krúnuna.
Svíaveldi náði yfirmeginhluta
þess lands sem nú eru Sví-
þjóð og Finnland, Danaveldi
yfirDanmörku, Noreg, ísland,
Færeyjarog Grænland, þeg-
ar menn á annað borð hirtu
um að muna eftir að Græn-
land væri hluti af ríkinu. Nú á
dögum blakta átta fánar fram-
an við Norræna húsið í
Reykjavík, og þó vantar þar
að minnsta kosti einn fána
sem aðstandendur vildu
gjarnan sjá bætt við fána-
röðina. NorrænirSamarhafa
nýlega tekið sérsérstakan
fána, marglitan og of flókinn
að gerð til þess að ég treysti
mér til að lýsa honum eftir
minni. Norðurlönd hafaverið,
og eru bræðslupottur ríkja, og
þar búa enn þúsundir manna
sem telja sig eiga óleyst þjóð-
ernisvandamál.
Þessi þróun og þessi vandamál
voru til umræöu á málþingi sem
Norðurlandahúsið og sagnfræði-
deild Fróðskaparseturs Færeyja í
Þórshöfn efndu til seint í janú-
armánuði síðastliðnum. Tilefnið
var hundrað ára afmæli skipu-
lagðrar þjóðernishreyfingar í
Færeyjum. Á annan jóladag 1888
var haldinn í Þórshöfn fundur um
vernd og rækt færeyskrar tungu
og þjóðmenningar, og 27. janúar
árið eftir var stofnað þar F0ringa-
felag, samtök um þjóðvörn Fær-
eyinga. Á næstu árum varð hreyf-
ingin pólitísk, tók að krefjast
sjálfstjórnar handa Færeyingum.
Þaðan er óslitinn þráður til
þeirrar sjálfstæðisbaráttu sem
Færeyingar heyja enn - að vísu
meira við sjálfa sig en Dani síð-
ustu áratugina.
Á málþinginu í Þórshöfn voru,
fyririesarar frá öllum ríkjum
Norðurlanda nema Svíþjóð, og
stafaði af því að prófessor Svert
Tagil í Lundi átti ekki heiman-
gengt. Þar komu líka fulltrúar frá
stærstu og meðvituðustu minni-
hlutahópum á svæðinu, Græn-
lendingum og Sömum, auk Fær-
eyinga sjálfra. Álendingurinn
forfallaðist því miður á síðustu
stundu. Flestir voru framsögu-
menn sagnfræðingar. Þeir
reyndust hafa talsvert ólíka af-
stöðu til þjóðernishyggju, og
þegar að var gáð fór munurinn á
þeim eftir því hvaðan þeir komu
og hvaða sögu þeir höfðu að segja
af eigin samfélagi.
Erum viö vaxin frá
þjóöernishyggju?
Fulltrúar hinna sjálfstæðu ríkja
höfðu tilhneigingu til að skoða
þjóðernisvitundina utan frá, líta
á hana sem sögulegt fyrirbæri
sem hefði átt sér upphaf og
blómaskeið og gæti þar af
leiðandi liðið undir lok. Helge
Salvesen frá háskólanum í
Tromsó í Noregi talaði fyrstur og
varpaði því fram að þjóðirnar
sem hefðu löngu eignast sjálfstæð
ríki, Svíar, Danir og Norðmenn,
fyndu ekki lengur þörf fyrir þjóð-
arsögu til að styrkja þjóðerni sitt
og hefja það upp. Öðru máli
gegndi um þjóðir sem hefðu ný-
lega eða enn ekki öðlast sjálf-
stæði, og nefndi þar til íslendinga
og Færeyinga.
Þessi flokkun Helge vakti
nokkrar umræður. Hann var
spurður hvernig stæði á því að
nýleg Noregssaga í 15 bindum
væri allt að því metsölubók í
heimalandi hans, og álíka löng
Danmerkursaga sem Politiken
gefur út kemur í hverri útgáfunni
af annarri. Þarna var sænskur
sagnfræðingur, Harald Gustafs-
son sem margir íslendingar
þekkja af góðu því að hann skrif-
aði doktorsritgerð um embættis-
mannaveldið hér á íslandi á ein-
veldistímanum. Hann sagði að
Svíþjóð væri eina ríki Norður-
landa þar sem svona hilluprýði
um þjóðarsögu væri ekki mark-
aðsvara, markalínan að þessu
leyti væri því kannski á milli Svía
og allra Norðurlandabúa ann-
arra.
En er rétt að flokka íslendinga
meðal hinna ungu þjóða sem vilja
eiga sér þjóðlega sögu? Ég varð
svo hugsi um það að ég var ekki
tilbúinn að taka þátt í umræðun-
um fyrr en það var um seinan.
Lítið hefur okkur orðið úr því að
búa til fjölbindaverk um Islands-
sögu. Og oft virðist mér að sagn-
fræðingar okkar hafi afskrifað
alla þjóðernissinnaða íslands-
sögu á einu bretti. Öllum hug-
myndum um ágæti íslensks þjóð-
félags í sögunni er hafnað athug-
unarlaust, sömuleiðis öllum van-
köntum þess að búa við erlenda
stjórn. Ég hef verið að búa til
yfirlitsrit um Islandssögu síðustu
árin, oftast til að nota í skólum,
og líka skrifað dálítið um hug-
myndir íslendinga um eigið þjóð-
erni. Við bæði verkin hefur mér
stundum fundist ég þurfa að fara í
rykfallnar geymslur gömlu þjóð-
ernissinnuðu fræðimannanna frá
fyrri helmingi aldarinnar og
skoða hvað kynni að vera nothæft
af því sem þeir skildu eftir. En
svo er á hinn bóginn líka til heil-
mikið af fólki sem hefur allt fyrir
satt sem þessir gömlu menn
sögðu og er ekki byrjað að lesa
nýju sagnfræðingana sem halda
öðru fram. Þegar deilan geisaði
um sögukennsluna í skólunum
veturinn 1983-84 þá kom fram
fólk sem fannst að þjóðarsagan
ætti að vera óbreytanleg um alla
eilífð. Sagan sem þetta fólk vildi
varðveita var örugglega sú sem
Bogi Th. Melsted, Jón Aðils og
Jónas frá Hriflu mótuðu handa
þjóðinni á síðasta skeiði sjálf-
stæðisbaráttunnar. Kannski er
bilið milli háskólagenginna
sagnfræðinga og sögufróðs al-
mennings breiðara hjá okkur en
nokkrum öðrum. En það var ekki
til umræðu í Þórshöfn.
Annar fulltrúi gömlu þjóðríkj-
anna var Uffe 0stergaard frá Ár-
ósum sem rakti þjóðernisstefn-
una á Norðurlöndum til hug-
mynda sunnan úr Evrópu. Hinn
þriðji var Lorenz Rerup frá
Hróarskeldu, Suðurjóti að upp-
runa og sérfræðingur í þjóðernis-
baráttu Þjóðverja og Dana sem
bjuggu hverjir innan um aðra í
hertogadæminu Slésvík á mörk-
um Þýskalands og Danmerkur.
Til skamms tíma gerðu allir ráð
fyrir að þarna hefði verið
blönduð byggð Dana og Þjóð-
verja öldum saman, en Lorenz
Rerup sagði frá nýlegum rann-
sóknum sem benda til þess að
margt fólk hafi notað dönsku og
þýsku jöfnum höndum, hvort
málið þar sem það átti við, þang-
að til það valdi sér mál og þjóð-
erni á fyrri hluta 19. aldar. Þá var
til dæmis farið að stofna barna-
skóla sem knúðu foreldra til að
gera upp við sig hvort þeir vildu
senda börn sín í danskan eða
þýskan skóla. Svo komu til alls
konar þjóðernisleg samtök og
hvöttu fólk til að taka afstöðu og
verða annað hvort aldanskt eða
alþýskt. Það kemur í ljós að fólk
valdi sér alls ekki þjóðerni á sama
veg í öllum byggðum Slésvíkur.
Sums staðar völdu yfirstéttir
frekar þýskt þjóðerni en alþýða
danskt, en það var engan veginn
algild regla. Hér virðist því vera
fróðlegt dæmi um hvernig þjóð-
arvitund getur vrið tímabundið
og ungt fyrirbæri.
Þegar ríkið skapar
þjóðina en þjóðin
ekki ríkið
Knut Mykland, eftirlaunapró-
fessor frá Björgvin, var í grund-
vallaratriðum á sama máli og
Rerup um að þjóðarvitund þyrfti
ekki að vera neitt afgömul og
upprunaleg. Hann ræddi um
hvenær Norðmenn hefðu orðið
þjóðernissinnaðir og rökstuddi
þá niðurstöðu að norskur
almenningur hefði ekki fyllst
neinum brennandi áhuga á
norsku þjóðerni fyrr en fyrir
rúmum hundrað árum, á árunum
upp úr 1870. Valdabarátta
stórveldanna olli því að Noregur
varð óvænt og skyndilega
sjálfstætt ríki í konungssambandi
við Svía árið 1814. En Mykland
telur að norskur almenningur
hafi ekki farið að standa með
þessu ríki af hjarta og sál fyrr en
sex áratugum síðar. Þá var
pólitísk alþýðuvakning í landinu,
markmið hennar var eiginlega
fyrst og fremst að hrinda veldi
norskra embættismanna og koma
á þingræði, en hreyfingin fékk
líka á sig þjóðernislegan blæ.
Mykland boðaði þannig hina
órómantísku afstöðu til þjóð-
ernishyggjunnar, að hún sé ný og
sprottin af ytri aðstæðum. En það
kom ekki í veg fyrir að hann lýsti
því af talsverðum tilfinningahita
og hrifningu hvernig þjóðernis-
kennd Norðmanna hefði vaknað
og síðan styrkst, fyrst við
aðskilnað þeirra og Svía árið
1905, sfðan við hernám Þjóðverja
í síðari heimsstyrjöld. Ekki þurfti
Mykland handrit til að segja
þessa sögu. Hann hafði sýnilega
gert það oft og naut hverrar
stundar, af því að honum þótti
sagan góð og falleg. Mér fannst
ég vera að hlusta á síðasta fulltrúa
þeirrar söguhefðar sem hélt þjóð-
erniskennd blygðunarlaust fram
sem góðri og fagurri tilfinningu.
Finnski fulltrúinn, Max
Engman frá Ábo, boðaði skoðun
á finnsku þjóðerni sem varla
Frá málþingi um þjóðerni í Þórshöfn í Færeyjum.
hefði átt upp á pallborðið í
heimalandi hans fyrir nokkrum
áratugum - á varía alls kostar
enn. Árið 1809 lögðu Rússar
undir sig sex sænskar sýslur,
sameinuðu þær einni rússneskri
og kölluðu stórfurstadæmið
Finnland með Rússakeisara að
fursta. Með því kveikti keisarinn
finnska þjóðernisvitund. Ríkið
varð þannig til á undan
meðvitaðri finnskri þjóð, þótt
ekki væri það fyllilega sjálfstætt,
alveg eins og Knut Mykland hafði
haldið fram um Noreg.
Embættismenn þessa ríkis voru
að miklu leyti sænskumælandi,
leif af gömlu sænsku embættis-
mannaveldi í landinu, en
verulegur hluti þeirra tók upp
finnska menningu á 19. öld. Það
var eina leið þeirra til að skapa
sérstaka finnska þjóðarvitund,
eitthvað sem sameinaði Finna og
skildi þá frá grönnum sínum bæði
í austri og vestri.
íslenski framsögumaðurinn,
undirritaður, rakti pólitíska
vitund eigin þjóðar líka til
sögulegra aðstæðna. Ég held að
vísu að íslendingar hafi alltaf litið
á sig sem íslendinga og ekki af
neinni annarri þjóð. En
hugmyndin um að þeir ættu þess
vegna að verða sjálfstæðir í landi
sínu, hún kom held ég ekki fram
fyrr en eftir að Danir fóru að fikra
sig áfram á leið til lýðræðis, á
árunum eftir 1830. íslendingar
höfðu í raun búið við heilmikið
pólitískt sjálfstæði á einveldistím-
anum. Émbættismenn okkar
voru flestir innlendir, og þeir
réðu óhjákvæmilega miklu um
stjórn fslands. Svo þegar Danir
fóru að koma sér upp þingum,
fyrst ráðgjafarþingum og svo
löggjafarþingi, þá var um tvennt
að velja með ísland, annaðhvort
varð að innlima það í danska
ríkið og senda íslenska fulltrúa á
dönsk þing eða byggja upp
sjálfstætt, lýðræðislegt
stjórnkerfi á íslandi. Seinni leiðin
varð fyrir valinu, eftir talsvert hik
og stapp. En með Færeyinga var
farið hina leiðina, þeir fengu
aðild að danska ríkisþinginu, þar
sem við fengum okkar eigið
Alþingi. Þar skilur á milli í stjórn-
málaþróuninni hjá þeim og
okkur.
Lifandi þjóðernis-
hyggja þykist
ekki vera til
Grænlendingurinn á málþing-
inu var Carl Christian Olsen frá
fróðskaparsetrinu í Nuk,
náfrændi Moses Olsen sem var
einu sinni við íslenskunám hér í
Reykjavík og varð seinna einn af
fyrstu talsmönnum grænlensks
sjálfstæðis. Carl Christian er
menntaður í því sem er kallað
eskimologi í Kaupmannahöfn, og
er einhvers konar blanda af
þjóðfræði og málfræði, skilst
mér. Hann rakti hvernig danskir
trúboðar hefðu komið til
frumbyggja Grænlands á 17. öld,
með biblíu og lögbók, boðað
þeim nýja trú og framandi rétt.
Nú erum við bara að
endurheimta okkar gamla rétt
sem var tekinn frá okkur, sagði
hann, svo einfalt er það. Það er
engin þjóðernisstefna í því.
Sumum gestanna þótti þetta
hæpin staðhæfing. Þarna var
kominn eldheitur grænlenskur
þjóðernissinni og afneitaði allri
þjóðernishyggju. En auðvitað er
Gunnar Karlsson
skrifar
þetta vörn þess sem þarf að
berjast fyrir þjóðarsjálfstæði á
tímum þegar þjóðernisstefna
hefur vont orð á sér. Nasjónal-
ismi er slíkt skammaryrði á
dönsku og norsku eftir reynsluna
af þýska nasismanum að maður
getur ekki staðið upp og sagst era
þjóðernissinni. Og þá má spyrja
hvort grænlenskir sjálfstæðisbar-
áttumenn geti ekki sagt með
fullum rétti að þeir séu ekki
nasjónalistar. Ef nasjónalismi er
látið merkja það að vilja kúga
aðrar þjóðir og jafnvel myrða í
heild, hreinrækta eigin kynstofn
með ofbeldi og fórna hverju sem
er fyrir ríki sitt, þá hafa Græn-
lendingar auðvitað fullan rétt til
að segja: við erum ekki
nasjónalistar. Því miður var þessi
hlið málsins ekki rædd á málþing-
inu. Enginn gagnrýndi staðhæf-
ingu Olsens, kannski af því að
menn fundu að það voru heil-
miklar tilfinningar með í spilinu
hjá honum, og norrænir háskóla-
menn eru óvanir að tala opinskátt
um tilfinningamál á þingum
sínum.
Tveir menn Samaættar töluðu
á þinginu, báðir frá Noregi.
Annar var Henry Minde,
sagnfræðingur og háskólakennari
í Tromsö, sem fjallaði um þjóð-
ernishyggju með tilliti til þjóð-
ernisminnihluta og frumbyggja.
Hinn var Leif Halonen, bæjar-
stjórnarmaður eða bæjarstarfs-
maður frá Kautokeino, ég man
ekki hvort hann sagði. Leif talaði
fremur sem samískur stjórnmála-
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 4. mars 1989