Þjóðviljinn - 22.03.1989, Blaðsíða 9

Kjamorkuvetur
JARKENNSL/T
Efni greinarinnartengist útvarpsþáttum Fjarkennslunefnd-
ar um líffræöi sem fluttir eru vikulega (mánudögum kl.
21.30) á RÚV/Rás 1.
Inngangur
Pað er að verða æ ljósara, að
gufuhvolf jarðar er miklu við-
kvæmara fyrir áhrifum af manna
völdum en áður var talið. Meng-
un ógnar lífríkinu bæði til lands
og sjávar. Koltvísýringur og ýmis
önnur efni valda svonefndum
gróðurhúsaáhrifum, sem margir
halda að muni orsaka stórkost-
lega hlýnun á jörðinni, jafnvel þó
að fljótlega verði gripið til rót-
tækra gagnráðstafana. En á sama
tíma hafa menn gert sér grein
fyrir gerólíkri hættu. Auk þess
beina voða sem stafar af
kjarnorkustríði, er nú talið að
það geti valdið heiftarlegri kóln-
un um mikinn hluta jarðar,
jafnvel um nokkurra mánaða eða
ára skeið. Ef þetta gerist að sumri
til, geta afleiðingarnar orðið
geigvænlegar, stórkostlegur
uppskerubrestur og hungursneyð
yrði þá hlutskipti þeirra, sem
hefðu lifað af sjálfar stríðshörm-
ungarnar. Þetta fyrirbæri hafa
menn kallað kjarnorkuvetur.
Fáein orð um
kjarnorkustríð
Áður en lengra er haldið er rétt
að rifja upp helstu hugmyndir um
hvernig kjarnorkustyrjöld kann
að verða háð. Stundum er talað
um „takmarkað" kjarnorkustríð.
En flestir telja, að slíkur ófriður
gæti auðveldlega magnast
hröðum skrefum upp í allsherjar-
stríð, ef til kjarnorkuárása kæmi í
átökum mestu stórvelda. Þá yrði
megnið af kjarnavopnum stór-
veldanna notað. Á sex árum
seinni heimsstyrjaldarinnar er
talið, að beitt hafi verið sprengi-
efnum, sem námu 3-5 miijónum
tonna af TNT (trinitrotoluene),
en það eru 3-5 megatonn. Nú er
svipaður sprengimáttur falinn í
kjarnorkuvopnum eins einasta
kafbáts. Híróshimasprengjan var
meira en þúsund sinnum öflugri
en þær sprengjur sem dundu á
Lundúnum í seinni heimsstyrj-
öldinni og voru kallaðar „block-
busters". En öflugustu kjarn-
orkuvopn sem eru til árásar búin
nú á tímum, eru aftur þúsund
sinnum aflmeiri. í vopnabúrum
stórveldanna eru nú meira en
50.000 kjarnasprengjur, samtals
með um það bil 15.000 megat-
onna sprengimátt.
Hvað er
kjarnorkuvetur?
Hugsum okkur, að kjarnorku-
Um höfund
þessarar greinar
Páll Bergþórsson er veðurfræð-
ingur og nam við Stokkhólmshá-
skóla. Hann hefur starfað á Veð-
urstofu íslands í hérumbil fjöru-
tíu ár og vinnur nú að rannsókn-
um á veðurspám
stríð brjótist út milli helstu stór-
velda heims. f slíku stríði kvikna
eldar á víðáttumiklum svæðum,
bæði í skóglendi og í borgum.
Kjarnorkusprengjur í lítilli hæð
þyrla óhemju miklu ryki hátt í
loft upp. En það sem mestu máli
skiptir er sá sótsvarti reykur, sem
stígur upp af brennandi borgum
og skógum, ekki hvað síst brenn-
andi eldsneyti íbirgðageymslum,
olíuhreinsunarstöðvum og gas-
lindum. í fyrri rannsóknum var
gert ráð fyrir að allt að 150 milj-
ónum tonna af reyk þyrlaðist upp
í loftið í víðtæku stríði. Nýrri
rannsóknir benda til þess, að
þetta sé ívið of hátt metið. Hins
vegar hafa rannsóknir á reyk,
sem stígur upp af brennandi olíu
og gerviefnum sýnt, að hann hef-
ur mun meiri áhrif en fyrr var
ætlað. Sá sótsvarti reykur, sem
myndast af borgarbruna er nú tal-
inn gleypa í sig þrefalt meira sól-
arljós en áður var haldið. Menn
hafa því beint athyglinni mjög að
eiginleikum þessa reyks. Ahrifin
eru nokuð breytileg eftir gangi
styrjaldarinnar og ýmsum fleiri
atriðum, en sólarylurinn við jörð
gæti orðið 100 sinnum minni en
venjulega í nokkra daga, og undir
20% um nokkurra vikna skeið í
kjölfar styrjaldar. Víðáttumiklir
og ofsalegir eldar geta þyrlað
reyk upp í allt að 15 km hæð, en
mest af honum stígur væntanlega
upp í 5 - 10 km hæð og dreifist
síðan með vindum vítt og breitt.
Reykurinn hitnar síðan af völd-
um sólarljóss, sem hann gleypir í
sig og getur vegna hitunarinnar
borist upp í allt að því 30 kíló-
metra hæð. Þetta veldur því að
mökkurinn helst miklu lengur
svífandi en ella, áður en hann
sígur til jarðar eða honum rignir
niður í úrkomu, og töluverður
reykur gæti því borist í háloftum
yfir miðbaug frá því hveli jarðar,
jþar sem upptök stríðsins væru.
Niöurstööur
útreikninga
Fyrstu útreikningarnir á því
hvernig reykurinn bærist og
hvaða áhrif hann hefði, voru á
ýmsan hátt ófullkomnir, þeir
voru birtir árið 1983. Síðan hafa
orðið miklar framfarir í þessum
útreikningum með forritum, sem
líkja eftir loftstraumum, sólar-
geislun og hitageislun frá jörð og
lofti, uppgufun og úrkomu. Slík
forrit, sem eru sniðin að rann-
sóknum á kjarnorkuvetri, eru nú
víða í notkun í Bandaríkjunum,
en einnig í Sovétríkjunum, Bret-
landi og Ástralíu. Jafnframt hef-
ur af þessu leitt miklar framfarir í
veðurfarsrannsóknum. Helstu
niðurstöðurnar eru þessar:
1. Á meginlöndum í tempraða
beltinu yrði kólnun að sumri til
um það bil 10 gráður, og mundi
standa allt að því einn mánuð, en
síðan drægi smátt og smátt úr
kuldanum. Þar að auki mætti bú-
ast við tímabundnum frosta-
köflum inni á meginlöndunum,
jafnvel í júlí. Ef styrjöldin hæfist
að vetrarlagi, yrði kólnunin
miklu minni, auk þess sem hún
væri þá ekki eins skaðvænleg
gróðri. Hins vegar benda nýjustu
reikningar til þess, að jafnvel
einu eða tveimur árum eftir styrj-
öldina gætu komið harðir kulda-
kaflar að sumrinu svo að frávik
frá meðallagi næmi allmörgum
gráðum. En yfir höfunum yrði
kólnunin lítil.
2. Allra nýjustu útreikningar
benda til, að þau köfnunarefnis-
oxýð, sem myndast við
kjarnorkusprengingarnar gætu
borist upp í ósóniagið sem er að-
allega í 20-50 km hæð. Þar uppi
mundi líka verða geysileg hitun,
öfugt við það sem yrði við jörð,
jafnvel um 30-80 stig. Þetta í sam-
einingu gæti skert ósonið um
helming á nokkrum mánuðum,
en sem kunnugt er hefði það al-
varlegar heilsufarslegar afleið-
ingar vegna aukningar á útfjólu-
blárri geislun. Þetta er talið mjög
mikilvægt og krefjast frekari
rannsókna. Auk þess gætu hál-
oftavindar, sem reykjarmökku-
rinn kæmi af stað, borið veru-
legan hluta af ósoni norðurhvels-
ins yfir á suðurhvel á fáum vik-
um, svo að næmi tugum prós-
enta.
3. Vegna sumarkulda á megin-
Iöndum Asíu og Evrópu, mundi
draga mikið úr hafræna missera-
vindinum, sem ber með sér mikla
árlega úrkomu yfir fjölmennustu
lönd jarðar í Suður- og
Suðaustur-Asíu. Af því gæti leitt
geigvænlega þurrka og uppskeru-
brest, einmitt á svæðum þar sem
sultur er ávallt á næsta leiti, ef
eitthvað ber út af um veðráttu
Hver er þáttur kjarnorku-
vetrar í áhrifum kjarn-
orkustyrjaldar?
Það er talið, að bein afleiðing
kjarnorkustyrjaldar geti orðið
dauði hundraða miljóna manna.
Þar kemur til bein geislavirkni frá
sprengjunum ásamt höggbylgj-
um og hitageislun, en um leið
yrði þetta til að brjóta niður
byggingar, samgöngukerfi og
heilsugæslu. Geislavirkt úrfelli
frá sprengingunum og löskuðum
kjarnorkuverum mundi dreifast
um alla jörð og hafa áhrif um ára-
bil. Heilsugæsla yrði gersamlega
lömuð, þegar tekið er tillit til
þeirra feiknalegu verkefna, sem
hennar biðu. Því yrði mikil hætta
á farsóttum. Matvæladreifing
yrði miklum erfiðleikum háð, svo
ekki sé meira sagt.
En síðan koma óbeinu áhrifin,
og þar er kjarnorkuveturinn mik-
ill örlagavaldur. Hitafrávik um 1-
2 gráður að sumri getur valdið
algerum uppskerubresti, og því
er auðséð, að 5-15 stiga kólnun
hefði feiknaleg áhrif, líka í þeim
löndum, sem ekki hefðu orðið
fyrir beinum árásum. Af þessu
mundi stafa stórfelld hung-
ursneyð. Þegar það ástand er
skoðað í samhengi við þær hörm-
ungar, sem fyrir væru, eru menn
sammála um að áhrifin séu
samanlagt miklu meiri en þau,
sem fengjust með því að athuga
hverja orsök fyrir sig og leggja
síðan saman mannfallið. Þarna
koma til keðjuverkanirnar, að
orsakirnar magna hver aðra, og
því er talið líklegt, að móti þeim
hundruðum miljóna sem farast
beinlínis í stríðinu, geti miljarðar
manna tortímst á árunum sem á
eftir fara.
Ávinningur af rannsókn-
um á kjarnorkuvetri
Það urðu harkalegar deilur um
niðurstöður þeirra vísinda-
manna, sem fyrstir settu fram
kenninguna um kjarnorkuvetur-
inn. En þær leiddu til rannsókna,
sem einkum hafa verið umfangs-
miklar í Bandaríkjunum. Og nú
er ljóst, að af þeim hefur orðið
geysimikill ávinningur. Stephen
Schneider, veðurfræðingur, sem
fyrir nokkrum árum deildi all-
mikið á svartsýnar niðurstöður
annarra vísindamanna segir í for-
ystugrein í Climatic Change,
tímariti um loftslagsbreytingar,
að verðmæt þekking hafi unnist á
eðli mikilla eldsvoða og reyks,
mikil framför hafi orðið í forriti
til að spá áhrifum á loftstrauma,
geislun og efnaeiginleika loftsins,
en ekki síst hafi menn lært mikið
um áhrif loftslagsbreytinga á fé-
lagsfræðileg og vistfræðileg
vandamál. Og þó að fyrstu spárn-
ar um afleiðingar kjarnorkuvetr-
ar hafi ekki að öllu leyti staðist,
hafi brautryðjendurnir unnið
mannkyninu og vísindunum þýð-
ingarmikið gagn með kynningar-
starfi sínu.
Hcimildir:
Crutzen, Paul and Birks, John: 1982.
Twilight at Noon: The Atmosphcre
aftcr a Nuclear War“. Ambio XI, No.
2-3, 114-125.
Environment, júní 1988, Vol 30, No 5
(sérstakt hefti helgað kjarnorkuvetri
með mörgum athyglisverðum grcin-
um,.).
Meredith, C., Greene, O., Pentz,
M.: 1985. Kjarnorkuvetur, 48 bls.
Utg. Örn og Örlygur.
Pittock, A. B., Ackerman, T. P.,
Crutzen, P. J., MacCracken, M. C.,
Shapiro, C. S., and Turco, R. P.: En-
vironmental Consequences of a Nuc-
lear War, SCOPE 28, Volume I,
John Wiley and Sons, New York.
Samtök eðlisfræðinga gegn
kjarnorkuvá, 1988. Viðauki við
bæklinginn Kjarnorkuvetur (Örn og
Örlygur 1985).
Schneider, S., 1988. Whatever happ-
ened to Nuclear Winter?" An Editori-
al. Climatic Change Vol 12, 215-219.
Turco, R. P., Toon, Owen B., Ack-
erman, Thomas P., Pollack, James
B., and Sagan, C.: 1983. Nuclear
Winter: Global Consequences of Mul-
tiple Nuclear Explosions", Sciencc,
Vol. 222, 1283-92.
Ennfremur er von á íslenskri þýðingu
á hluta bókarinnar Dictionary of
Nuclear Terms. Einnig er verið að
semja kafla í kennslubók um kjarn-
orkuvá, sem Samtök lækna gegn
kjarnorkuvá munu gefa út á næst-
unni.
Fjarkennslunefnd er nefnd sem
skipuð er af menntamálaráðuneyti til
að vinna að eflingu fjarkennslu hér á
landi. Framkvæmdastjóri Fjar-
kennslunefndar er dr. Sigrún Stef-
ánsdóttir, vs. 693000.
Umsjón með gerð útvarpsþátta fjar-
kennslunefndar annast Steinunn
Helga Lárusdóttir.
Umsjón með birtingu greina og efnis í
tengslum við útvarpsþætti Fjar-
kennslunefndar annast Jón Erlends-
son, forstöðumaður upplýsingaþjón-
ustu Háskólans, vs. 629920-21.
Miðvikudagur 22. mars 1989 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
Myndin gefur hugmynd um, hversu hátt ryk og reykur frá kjarnorkusprengingu berast, eftir því hvað
sprengjan er öflug. Það er reykurinn, sem veldur mestu um veðurfarsbreytingu. Myndin er úr bæklingi
Samtaka íslenskra eðlisfræðinga gegn kjarnorkuvá, Kjarnorkuvetri. (útgefandi: Örn og Örlygur).