Þjóðviljinn - 23.03.1989, Blaðsíða 5

Kaflinn sem hér fer á eftir er
fenginn úr bók Árna Björnssonar
„Hræranlegar hátíðir“ sem kom
út hjá Bókaklúbbi Arnar og Or-
lygs árið 1987. Saga páskaeggsins
er hluti af kaflanum Páskar. Hef-
ur höfundur veitt góðfúslegt leyfi
tU birtingar.
Saga páskaeggsins
Elsta uppruna páskaeggja í
Evrópu má rekja til þess, að um
þetta leyti árs taka hænsni og aðr-
ir fuglar að verpa aftur eftir nokk-
urt hlé yfir háveturinn samkvæmt
ráðstöfun móður náttúru. Á
dögum lénsveldisins á miðöldum
greiddu kvaðabændur lands-
drottnum sínum skatt nokkrum
sinnum á ári og fólginn var í þeim
búsafurðum, sem helst voru til-
tækar og eftirsóknarverðar á
hverjum árstíma. Um páska-
leytið voru eggin einkum ný-
næmi, því að bæði höfðu þau
naumast verið tiltæk í nokkra
mánuði og auk þess bönnuð á
föstunni eins og kjöt. Það bann
hefur sennilega átt að setja undir
þann leka, að bændafólk færi að
borða egg, áður en það hefði reitt
eggjaskatt sinn af hendi. Páska-
skatturinn var af þessum sökum
oft nefndur „páskaegg“ í daglegu
tali. Það var t.d. nokkuð algengt,
að meðalbúgarður afhenti lands-
drottni hundrað egg á páskunum.
Þetta gat því orðið meiri háttar
eggjahaugur hjá ríkum land-
eigendum.
Þá varð það smám saman
venja, að klaustur og síðar aðrir
landeigendur gæfu fimmtung af
páskaeggjunum til þurfamanna.
Af því þróaðist sá siður að gefa
börnum páskaegg. Síðar kom
upp sú tíska að sjúga innihaldið
úr egginu og mála skurnina eða
skreyta með öðru móti og nota til
páskagjafa. Þessi skreyttu egg
eru enn algeng sem heimilisiðn-
aður víða í Austur-Evrópu. Frá
Þýsk mynd á páskaeggi frá 18. öld og á að tákna upprisu Krists frá ríki
dauðra.
lokum 17. aldar má finna dæmi
um þá þjóðtrú, að páskahérinn
færi börnunum páskaegg. Síðar
verður það leikur barna, einkum
í borgum, að leita uppi egg í skógi
eða görðum á páskadagsmorgun.
Ef fugiar urpu ekki í nálægum
trjágörðum, földu foreldrar
stundum egg þar handa börnun-
um að finna.
Á barokktímanum varð það
tíska hjá yfirstéttinni að gefa
páskaegg, sem skreytt voru guð-
rækilegum myndum eða táknum
og andlegum spakmælum. Þegar
kemur fram á 18. öld, fer að
verða léttara yfir skreytingunum,
og í stað heilræða koma ham-
ingjuóskir, rímaðar ástarjátning-
ar eða stríðni. Þá kom einnig fyrir
að í stað þess að hafa orðsend-
ingu utan á var henni smeygt á
samanbrotnum miða inn um
smágat á skurninni, sem síðan var
málað yfir.
Með sparsemi upplýsingarald-
ar og andúð á öllum „óþarfa" var
farið að banna sölu á skrauteggj-
um, en aftur var tekið að leyfa
hana með rómantíkinni á 19. öld.
Þá var einnig farið að lofa páska-
eggin og leiki með þau sem eld-
fornan germanskan sið, sem væri
hollur fyrir uppeldi æskunnar og
eflingu þjóðlegs hátíðahalds. Um
líkt leyti koma einnig fram hinar
rómantísku skýringar, að páska-
eggið sé upphaflega frjósemis-
tákn eða jafnvel tákn um upprisu
holdsins, og hafa þær grillur orð-
ið ærið lífseigar, enda gátu þær að
vissu marki sogið næringu úr hug-
myndum um „alheimseggið" í
táknfræði hámiðalda.
Á 19. öld tók sælgætisiðnaður-
inn í Mið-Evrópu að hagnýta sér
páskaeggjasiðinn og framleiða í
fyrstu egglaga öskjur, sem seldar
voru fyrir páska fullar af sætind-
um. Síðar komu súkkulaðieggin
til sögunnar fyllt með öðru sæl-
gæti. Nú var og auðveldara en
áður að stinga bæði myndum og
lesmáli inn í eggið. Tilbúin páska-
egg munu fremur fljótt hafa bor-
ist til borga og hafnarbæja í Dan-
mörku og Svíþjóð, en í Noregi
verður þeirra ekki vart fyrr en um
síðustu aldamót.
Á íslandi sést hinsvegar fyrst
minnst á páskaegg í blaðafrétt
árið 1893, þar sem segir frá því,
að Rússakeisari hafi fundið á
skrifborði sínu skrautlega málað
páskaegg með uppreisnarhótun-
um frá andstæðingum sínum
innan í. En annars verður ekki
vart við þennan sið hérlendis,
Skjóttu refinn
áður en þú
selur skinnið
Málshættir í páskaeggjum valdir
í takt við tímann
Páskaeggjaframleiðendur reikna með því að
neyslan verði hin sama og í fyrra. Hjá sælgætis-
gerðinni Nóa-Síríus hafa starfað um 40 manns ein-
göngu við páskaeggjaframleiðsluna.
Hátt á annað hundrað þúsund súkkulaðiegg
þaðan eru komin i búðir víðs vegar um landið.
Málshættirnir eru jafnmikilvægir og eggin og er
vandað til þess að hafa þá sem fjölbreytilegasta og
að sögn Tryggva Hallvarðssonar framleiðslustjóra
bætist alltaf við töluvert af nýjum málsháttum á ári
hverju.
Eggin hafa hækkað nokkuð í verði frá því í fyrra
eða, um 4-5% af hálfu framleiðenda og 11% af
hálfu ríkisins með hækkuðu vörugjaldi.
Mest er selt af eggjum nr.4 en talsvert er um
sérpöntuð egg til gjafa, s.k. risaegg.
eb
Hór Ijúka stúlkurnar Karen Ward og Jenný Guð-
mundsdóttir, við að skreyta páskaegg af stærstu
gerð. Mynd: Jim Smart.
fyrr en kemur fram undir 1920.
Áð sjáifsögðu hlutu margir ís-
lendingar þá þegar að hafa
kynnst páskaeggjum í Danmörku
og víðar, þótt ekki hafi þeim
fundist ástæða til að skrá slíkt í
prentaðar frásagnir. Víst er einn-
ig, að innflutt páskaegg hafa
fengist hér í búðum á fyrstu ára-
tugum aldarinnar, þótt þess sjái
ekki stað á prenti fyrr en árið
1922. Þá er þessi auglýsing í dag-
blaði 2. aprfl, en páskadagur var
16. apríl:
vissara er að panta eða kaupa
e88 þe8ar 1 stað, því ífyrra fengu
fœrri en vildu.
Þótt ætíð sé vissara að taka
slíku sjálfshrósi auglýsenda með
varúð, er lítil ástæða til að efast
um þessa fullyrðingu. Og það er
varla tilviljun, að auglýsingin frá
Irmu skuli koma daginn eftir.
Verðmunur dýrustu og ódýrustu
páskaeggja hjá Björnsbakaríi
vekur einnig nokkra athygli.
Árið 1922 er hann 35-faldur, en
árið eftir hvorki meira né minna
Björnsbakari

Vallarstrwti 4.
Slmi 153.
Páskaeggin
eru þegar tilbúin.
Sjáið útstillinguna f gluggunum i dag.
Oöýr, en smekkleg vinargjöf.
Dlarcipan
Súkkulaði
Egg
L,
frá kr. 0,20 til kr. 7,00.
3BE
J
Orðið páskaegg með greini
bendir til þess, að ekki hafi verið
um allsendis óþekkta vöru að
ræða. Reykvísk kona fædd 1905
minnist þess einnig að hafa fengið
páskaegg, þegar hún var 10-11
ára. Það var egglaga pappaaskja
frá Sápuhúsinu í Austurstræti. í
sömu átt vísar auglýsing frá
Smjörhúsinu Irmu í Hafnarstræti
nokkrum dögum fyrir páska árið
1923:
en 240-faldur, því að ódýrustu
eggin kosta eftir sem áður 20
aura, en hin dýrustu 48 krónur.
Þá hljóta stærstu eggin að hafa
verið nánast risavaxin og hin
minnstu örsmá. Ekki hefur orðið
vart við svo gamlar auglýsingar
um páskaegg í öðrum kaupstöð-
um, þar sem þeirra hefði helst
mátt vænta um þetta leyti eins og
á Akureyri og Seyðisfirði. En
blaðakostur var heldur ekki mik--
( IJori pio páskaegg komu meö Botnlu.
lirlil illll Isgri ii llir.
Ktnn'g epUmaak. PlOBtusmjOrllkl.
I Smiö rhúsiö Irma,
IMuriMI 88. Siml 883.
Hér virðist samkeppni komin
af stað, og verslunin Irma, sem í
rauninni var danskt útibú, snar-
lækkar verð á þessari vöru, sem
greinilegt er, að hún hefur flutt
inn áður. Björnsbakarí virðist
hinsvegar skáka í því skjóiinu að
framleiða sín eigin páskaegg og
mun hafa fengið sérstök mót til
þess. Sælgætisgerðin Víkingur
fékk og páskaeggjamót litlu síð-
ar. Þetta ræður keppinauturinn
Alþýðubrauðgerðin ekki við, og
árið 1923 auglýsir hún einungis
kökur til páskanna og telur upp
nokkrar tegundir þeirra. Björns-
bakarí heldur hinsvegar áfram
eggjagerð sinni og auglýsir um
sama leyti páskaegg úr marsípan,
súkkulaði, pappa og silki.
Eitthvað áf því kynni þó að vera
innflutt. En í auglýsingu þess er
einnig tekið fram, að
ill þar og engin dagblöð, svo að
auglýsingarými var í minna lagi.
Niðurstaðan verður því sú, að
páskaegg hafi ekki orðið almenn
kaupvara fyrr en upp úr 1920,
þótt þau kunni að hafa þekkst
áður á stöku heimili. Ein ástæða
fyrir þessu tómlæti er vafalítið sú,
að á Islandi var ekki til nein hefð
varðandi páskaegg, hvorki eggja-
skattur né skrautlituð eggja-
skurn. Það var enda fremur lítið
um hænsnarækt á flestum öldum
íslandssögunnar. Árið 1919 eru
enn ekki nema rúm tólfþúsund
hænsni á öllu landinu, og það er
ekki fyrr en eftir 1930 að hætt er
að flytja inn egg. En þá hafði
hænsnastofninn líka nær fjórfald-
ast. Þær fáu hænur, sem til voru
fyrr á öldum, hafa hinsvegar
sjaldnast byrjað að verpa fyrr en
eftir páska.
Flmmtudagur 23. mars 1989, NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 5