Þjóðviljinn - 23.03.1989, Blaðsíða 6

Orlög Amazonsvæðisins
í Brasilíu og á íslandi sjá stjórnvöld ogfjölmiðlar djöfulinn í málstað náttúruverndar
Þann 25. desember s.I. var bor-
inn til grafar í bænum Xapuri í
vesturhluta Amazonsvæðisins
Francisco Mendes Alves Filho,
þekktur undir nafninu Chico
Mendes. Hann hafði hlotið
sprengiskot í brjóstið þrem
dögum áður, og launmorðingj-
arnir voru útsendarar land-
eigenda Amazonsvæðisins. Chico
Mendes var orðinn þekktur sem
fremsti baráttumaður fyrir
verndun regnskóga Amazon og
örlög hens eru af mörgum talin
táknræn fyrir þá þróun sem nú á
sér stað í þessum heimshluta, þar
sem talið er að þegar sé búið að
brenna upp í eldi regnskóga sem
cru að flatarmáli á bilinu fjögur
til sexhundruð þúsund ferkíló-
mctrar, en það samsvarar 8-12%
af regnskógum Amazonsvæðis-
ins.
Lungu
jarðarinnar
Þessir regnskógar eru saman-
lagt yfir sex miljón ferkílómetrar
að flatarmáli og gegna lykilhlut-
verki í lífríkinu sem lungu jarðar-
innar er bindur koltvísýring úr
andrúmsloftinu og breytir honum
í kolvetni. Með eyðingu regn-
skóganna er verið að raska kol-
efnisjafnvæginu á milli lífríkisins
og andrúmsloftsins og auka á
koltvísýringinn og þar með
„gróðurhúsaáhrifin“, sem hafa
áhrif á hitastigið á jörðinni.
Það sem ógnar svæðinu er fyrst
og fremst eftirsókn eftir þeim
miklu auðæfum sem þar er að
finna, og svo sú staðreynd að
Brasilía, sem á meginhluta svæð-
isins innan sinna landamæra, er
eitt af skuldugustu ríkjum jarðar-
innar og skuldar nú um það bil
150 miljarða dollara til vestur-
lenskra og japanskra banka og
fjármálastofnana. Brasilía hefur
því fulla þörf fyrir að nýta öll þau
miklu náttúruauðæfi sem þar er
að finna (landið er talið eitt hið
auðugasta í heimi hvað náttúru-
auðlindir snertir), en auðlindir
Amazonsvæðisins verða illa ný-
ttar án þess að skógurinn verði
ruddur. Þversögnin er hins vegar
sú að sú mikla rányrkja, sem nú á
sér stað á svæðinu, kemur þjóð-
inni að litlu eða engu haldi og
hefur lítil áhrif á skuldastöðuna,
því bróðurpartur þessa mikla
landflæmis er kominn í eigu til-
tölulega fárra landeigenda og
bandarískra, evrópskra ogjapan-
skra stórfyrirtækja. Þannig eru
152 fyrirtæki skráð eigendur 40
miljón hektara lands á Amazon-
svæðinu. Landeyðingin stafar
fyrst og fremst af því að skógarnir
eru brenndir fyrir nautgriparækt,
sem nýtt er af bandarískum
hamborgarakeðjum, en einnig
vegna framkvæmda við námu-
gröft, þar sem menn sækjast eftir
járni, úran og gulli og öðrum
verðmætum efnum. Þá hafa
vatnsvirkjanir valdið því að stór
skógarsvæði hafa verið lögð
undir vatn. Til dæmis kostaði
stfflan við Tucurui að 246.000
hektörum af regnskógargróðri
var sökkt undir vatn. Þar undir
rotnar nú gróðurmassinn og
sendir frá sér eitraðar gastegund-
ir í stórum stíl.
20 ára rányrkja
Rányrkjan á Amazon-svæðinu
hófst fyrir alvöru 1970, þegar Me-
dici, þáverandi forseti Brasilíu,
ákvað að flytja fólk úr norð-
austurhluta landsins, sem þjáðist
af skorti vegna langvarandi
þurrka, inn í paradís regnskóg-
anna, þar sem náttúran var gjö-
fulli. Gerð var sérstök áætlun um
landnám á svæðinu og lykilatriði
hennar var bygging Amazon-
hraðbrautarinnar þvert yfir svæð-
ið frá austri til vesturs um 800 km
fyrir sunnan Amazonfljótið. Nú,
tæplega 20 árum síðar, er hrað-
brautin löngu komin í gagnið
ásamt fleiri vegum um svæðið,
búið er að ryðja skóg sem nemur
hundruðum þúsunda ferkíló-
metra, en landnámið sem upp-
runalega var hvati alls þessa hef-
ur ekki orðið sem skyldi. Sú milj-
ón íbúa frá NA-Brasilíu sem átti
að fá þarna land kom aldrei,
landnemar skipta í hæsta lagi
nokkrum tugum þúsunda og
landnámið hafði því engin áhrif á
rróun mála í NA-Brasilíu, þar
Chico Mendes borinn til grafar á
jóladag 1988.
sem íbúum fjölgar um miljón á
ári. Smábændurnir sem komu
hafa flestir snúið aftur vegna erf-
iðra aðstæðna og þegar nú er ekið
eftir Amazonveginum blasir við
mikið af yfirgefnu landi þar sem
skógi hefur verið eytt og fátæk-
legur gróður tekið við. í stað
smábændanna sem áttu að erfa
landið hafa stórfyrirtæki og stór-
landeigendur lagt það undir sig
með nautgripahjarðir sem skipta
hundruðum þúsunda og það er
undan þessum hjörðum sem
skógurinn er fyrst og fremst
brenndur. Landið sem eftir
stendur dugir aðeins til beitar
skamma hríð og því halda menn
stöðugt áfram að brenna meiri og
meiri skóg. Askan nýtist til
áburðar í 1-2 ár en skolast svo
burt með öðrum jarðvegi, sem
verður stöðugt rýrari þar til hann
skorpnar og hættir að gefa nokk-
uð af sér.
Alþýðufylking
skógarbúa
íbúar Amazonsvæðisins sem
lifa dreift um skóginn lifa flestir á
því að safna gúmmíi úr villtum
gúmmítrjám (seringueiros). Aðr-
ir lifa á smábúskap að mestu til
sjálfsþurftar, og brenna skóginn
jafnóðum undan sér. Þriðji hóp-
urinn er svo indíánar, sem lifa á
villtum ávöxtum og dýrum. Fyrir
utan þessar stéttir eru svo stór-
landeigendurnir (latifundistar)
sem hafa í sinni þjónustu hálf án-
auðuga smábændur (peones) og
einkalögreglu (pistoleros). Það
eru hagsmunir þessara aðila sem
hafa rekist á með þeim afleiðing-
um að latifundistarnir létu
leigumorðingja sína drepa mann
eins og Chico Mendez. Manninn
sem kallaður var „Gandhi Amaz-
onsvæðisins" og „Stofnandi al-
þýðufylkingar skógarins". Al-
Ósnortinn regnskógur geymir ótrúlegan lífmassa á hverja flatar-
einingu.
Eyðing regnskóganna snert
Áframhaldandi eyðing gæti haft veruleg áhrif á loftslag og
mun hugsanlega hafa í för með sér útrýmingu allt að 100.000
tegunda á næstu áratugum, segir Þóra Ellen Þórhallsdóttir
prófessor í grasafræði við Háskóla Islands
Þóra Ellen Þórhallsdóttir pró-
fcssor í grasafræði við Háskóla
Islands hefur sérstaklega kynnt
sér þá þróun sem nú á sér stað í
hitabeltinu með eyðingu regn-
skóganna. Við hittum hana á
skrifstofu hennar á Líffræðistofn-
un háskóians við Grensásvcg og
byrjuðum á því að spyrja hana
hvað væri í raun og veru að gerast
í regnskógunum.
„Það er gengið mjög hratt á
regnskóga, bæði í Suður-
Ameríku, Afríku og Asíu. Segja
má að þessi stórfellda eyðing hafi
byrjað upp úr 1830 og að nú sé
búið að eyða um helmingi þeirra
regnskóga sem þá voru til. Hing-
að til hefur eyðingin verið
hröðust í Suðaustur Asíu, eink-
um í Thailandi, Malasíu og
sumum eyjum Indónesíu og svo í
Suður-Asíu, á Indlandi og Sri
Lanka. í Asíu hefur fólksfjölgun
átt drýgstan þátt í skógaeyðing-
unni, fólk hefur einfaldlega skort
landrými. Auk þess hafa regn-
skógar Suðaustur Asíu verið
helsta harðviðarnáma heims og
timburtekja hefur haft drjúg
áhrif. Stærstur hluti timbursins
fer til Japans þar sem það er m.a.
notað til húsbygginga. Japanir
hafa nú friðað sína skóga nær al-
veg en flytja í staðinn inn um þris-
var sinnum meiri trópískan harð-
við en Bandaríkjamenn.
í Suður-Ameríku liggja aðrar
ástæður að baki eyðingunni. Þar
hefur skóginum verið eytt í stór-
um stí) fyrir stórlandeigendur og
stórfyrirtæki sem nota landið til
nautgriparæktar eða trjáræktar.
Búgarðarnir eru þá alltaf mjög
stórir, meðalfjöldi nautgripa á
þessum búum var talin 18.000 í
skýrslu frá árinu 1980.
Erfitt er að áætla hvert umfang
eyðingarinnar er og tölum ber illa
saman. Nýrri tölur eru yfirleitt
hærri en eldri áætlanir og liggja
gjarnan nálægt 200.000 km2 á ári,
eða sem samsvarar tvöföldu
flatarmáli íslands. Með sama á-
framhaldi verða regnskógar að-
eins eftir sem litlar og einang-
raðar eyjar í hafsjó ræktaðs eða
gróðursnauðs lands þegar á fyrri
hluta næstu aldar. Líklega verða
þá aðeins eftir sæmilega víðlendir
skógar innst í Amason og í mið
Afríku. Áætlanir um flatarmál
skóga sem eytt er af hinum ýmsu
ástæðum eru skiljanlega enn
meiri óvissu háðar. Norman My-
ers, sem er breskur líffræðingur
og hefur skrifað einna mest um
eyðingu regnskóga, áætlar að ár-
lega séu um 20.000 km2 ruddir
fyrir nautgriparækt, um 20.000
km2 skógar eytt vegna eldiviðar-
söfnunar og um 45.000 km2 vegna
timburframleiðslu. Flökkubænd-
ur og aðrir smábændur eru at-
kvæðamestir en erfiðast er að
áætla þeirra þátt. Myers telur að
þeir eyði um 100.000 til 200.000
km2 árlega.“
Gróðurhúsaáhrif
Hver eru svo áhrif þessarar
eyðingar á lífríki?
„Áhrifin eru víðtæk og sum ná
langt út fyrir þau svæði sem
eyðingin á sér stað á. í fyrsta lagi
telja margir að skógaeyðingin
geti lagt marktækan skerf til
hinna svokölluðu gróðurhúsa-
áhrifa, þ.e. hækkunar hitastigs í
lofthjúpi jarðar vegna aukins
magns ýmissa gastegunda. Hér er
bæði um að ræða gastegundir sem
ekki voru til fyrir iðnbyltinguna
og náttúrulegar gastegundir og
vegur koltvísýringur, CO2, lang-
þyngst. Aukningu á magni kol-
tvísýrings má að verulegu leyti
rekja til bruna á lífrænum orku-
gjöfum; kolum, olíu og gasi.
Þessi jarðefni eru leifar plantna
sem mynduðu geysivíðlenda
fenjaskóga fyrir um 350 til 400
milljónum ára, en rotnuðu ekki
heldur fergðust í tímanna rás. Nú
er það svo að plöntur eru að lang-
mestu leyti gerðar úr kolvetnum,
og þegar þessu kolvetni er
brennt, myndast úr því koltvísýr-
ingur. Eyðing regnskóga leggur
því til aukið koltvísýringsmagn á
nákvæmlega sama hátt; verið er
að breyta kolvetni plantnanna í
koltvísýring. Að sjálfsögðu er
verið að brenna skógum og eyða
gróðri víðar en í hitabeltinu, en
framlag frá svæðum utan hita-
beltisins er ekki talið marktækt.
Það stafar í fyrsta lagi af því að
eyðingin er langmest í hitabeltinu
og svo hinu að lífmassi gróðurs á
flatareiningu lands er miklu meiri
í regnskógunum en í öðrum
vistkerfum. Mönnum hefur borið
illa saman um hve stórt framlag
regnskógaeyðingarinnar er.
Sumir hafa talið það jafnmikið og
það sem kemur frá lífrænum ork-
ugjöfum. Nýrri áætlanir eru yfir-
leitt lægri og sú nýjasta sem ég hef
séð telur framlag skógaeyðingar-
innar vera um 20% af framlagi
orkugjafa.“
Vatnsbúskapur
„í öðru lagi veldur eyðing
skóga mjög mikilli röskun á
vatnsbúskap svæðanna. Það má
telja næstum alveg víst að hún
muni leiða til þurrara veðurfars
því sá gífurlegi plöntumassi sem
myndar regnskóginn hefur,
vegna lífeðlisfræði sinnar, veru-
leg loftslagsáhrif. Á daginn, með-
an ljóstillífun plantna er virk, er
sífellt streymi vatns frá rótum,
upp í gegnum stofn og greinar og
blöð hverrar einustu plöntu.
Vatnið gufar að lokum út um loft-
auga blaðanna, stígur, þéttist og
fellur að lokum sem regn. Þannig
verður stór hluti vatnsins, etv.
allt að 75%, eftir í sífelldri hring-
rás innan svæðisins. Athuganir á
Amasonsvæðinu benda til þess
að þessi hringrás taki aðeins um
fimm og hálfan dag. Þegar skóg-
urinn er farinn, rennur mestallt
vatn burt af svæðinu. Skógurinn
temprar líka flæði vatns og dreg-
ur bæði úr flóðum og þurrkum
neðar á vatnasviðinu. Menn telja
t.d. mjög líklegt að flóðin sem
urðu í Bangla Desh á síðasta ári
megi rekja til þess að búið er að
ryðja mestallan skóg í suðurhlíð-
um Himalaya og monsúnregnið
steypist nú óhindrað niður naktar
brekkurnar.“
Gróðurvana
eyðimörk
„Annað sem veldur mönnum
áhyggjum, er að oft virðist ekki
verða nein endurnýjun á gróðri
þegar skóginum hefur verið eytt.
Svæðin viðhaldast sem gróður-
vana eyðimerkur. Ástæðurnar
6 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Flmmtudagur 23. mars 1989