Þjóðviljinn - 22.04.1989, Blaðsíða 18

Katalóníu
þúsund ár
Um þessar mundir halda
Katalóníumenn, Katalanar
eöa hvað við viljum kalla þá,
upp á 1000 ára afmæli upp-
hafs síns sem sérstakrar ríkis-
einingar og þjóðar. Ákveðið
hefur verið að Ólympíuleik-
arnir 1992 verði haldnir í
Barcelona, og má líta á það
sem nokkuð sæmilega af-
mælisgjöf frá heiminum til
Katalóníu. Þessi hápunktur í
rás íþróttaviðburða kemur til
með að verða góð auglýsing
fyrir þetta land, sem lengi hef-
ur verið mikilvægasti hluti
Spánar, efnahagslega séð,
og hefur í aldaraðir verið í
menningarefnum á mörkum
Frakklands og Spánar, en
jafnframt sérstætt.
Katalanar líta á sig sem sér-
staka þjóð, enda er tungumál
þeirra, þótt rómanskt sé, allólíkt
kastilíönsku (spænsku í þrengri
merkingu orðsins) og öllu líkara
suðurfrönskum mállýskum. Má
eðlilegt kalla að þetta skuli hafa
þróast þannig, þar eð miklar sam-
göngur hafa frá alda öðli verið
milli austanverðrar Miðjarðar-
hafsstrandar Spánar og Suður-
Frakklands. Opinber sögu-
skoðun Katalana er að saga
þeirra hafi hafist árið 988 er Bor-
ell 2. (942-992), þáverandi greifi
af Barcelona, neitaði að sverja
hollustueið nýkrýndum konungi
Frakklands, Húgó Kapet. Húgó
þessi var fyrsti konungur af sinni
ætt og af honum voru komnir allir
Frakkakonungar síðan.
Spánarmörk
Karlamagnúsar
En raunar má vel færa upphaf
Katalóníusögu lengra aftur í tím-
ann, ef vill. Barcelonagreifar
munu hafa verið orðnir sjálfum
sér að mestu ráðandi nokkru
áður. Líka er hægt að halda því
fram að saga Katalóníu sem slíkr-
ar hafi hafist á síðustu áratugum
8. aldar, er „Karlamagnús keisari
dýr“ herjaði á hið arabísk-
íslamska ríki Ómajadaættar er þá
náði yfir mestan hluta Pýrenea-
skaga. Karlamagnús náði af Óm-
ajödum vænni sneið lands sunnan
Pýreneafjalla, þar á meðal
Barcelona, og gerði hana að
stjórnarumdæmi er nefnd var
Spænska mörkin (Marca Hispan-
ica). Var það mikill siður vald-
hafa Frankaríkis, sem jafnan áttu
í aga og ófriði við granna sína, að
stofna slík stjórnarumdæmi á
landamærum veldis síns. Stjórn-
endur svæða þessara, sem titlaðir
voru markgreifar, voru landvarn-
armenn stórveldisins en nutu í
staðinn allvíðtækrar sjálfstjórnar
gagnvart því.
Katalónía hafði þannig tiltölu-
lega lítið af íslömskum yfirráðum
að segja, miðað við meginhluta
Pýreneaskaga, og það átti sinn
þátt í að gera landsmenn sér-
stæða. Áður en Arabar lögðu
undir sig skagann 711 höfðu
Vestgotar ríkt þar frá því á þjóð-
flutningatímunum. Raunar er,
eða var að minnsta kosti, sú
kenning uppi meðal málfræðinga
að Katalónía hefði fengið nafn
sitt af Gotum og Alönum, öðrum
þjóðflokki (íranskrar ættar) sem
þangað þvældist á þjóðflutning-
atímunum, hefði sem sé upphaf-
lega heitið „Gotalanía“.
Stórveldi við
Miöjaröarhaf
Árið 1137 giftist dóttir Barcel-
onagreifa konungi Aragóníu,
eins kristnu smáríkjanna sem
smámsaman risu á legg norðan-
vert á skaganum og efldust á
kostnað íslömsku ríkjanna. Sam-
einuðust þessi tvö ríki við það og
var heitið Aragónía síðan haft um
þau bæði. En á efnahagssviðinu
var Katalónía kjarni þessa ríkis,
sem á síðari hluta miðalda var
stórveldi á Miðjarðarhafssvæð-
inu. 1282 lagði Aragónía undir
sig Sikiley, Sardiníu 1326 og
Suður-Ítalíu 1442. Þetta
aragónsk-katalanska ríki var
mikið sjóveldi og var jafnvel
komist svo að orði að fiskarnir í
Miðjarðarhafi syntu undir katal-
önskum fána. Árið 1469 gengu
ríkiserfingjar Aragóníu og Kast-
ilíu, Ferdínand og ísabella, í
hjónaband og eftir að þau bæði
voru komin til valda runnu ríkin
saman. Þar með varð til ríkið
Spánn. í því ríki varð Kastilía
pólitískur kjarni og auðurinn,
sem barst frá nýunnum löndum
handan Atlantshafs, kom henni
einkum til góða, en Katalóníu
hnignaði hlutfallslega. Óánægja
út af þessu og þunghentri stjórn
valdhafa í Madríd leiddi til þess
að Katalanar gerðu uppreisn um
miðja 17. öld, er Spánarveldi var
tekið að hnigna og her þess upp-
tekinn í stríðum á Niðurlöndum
og í Þýskalandi (þrjátíu ára stríð-
inu), kusu Lúðvík 13. Frakka-
konung greifa af Barcelona og
voru sjálfstæðir 1640-52. En eftir
að friður hafði verið saminn
norðar í álfu tókst Spánarkon-
ungi að brjóta Katalóníu undir
sig á ný. Katalanar gerðu aðra
misheppnaða tilraun til að ná
sjálfstæði í spænska erfðastríð-
inu, en á 18. öld fleygði landi
þeirra fram í efnahagsmálum og
varð það í þeim efnum eitt þróuð-
ustu svæða álfunnar.
Borgarastríöiö
og Franco
Þjóðemisstefna magnaðist
með Katalönum á 19. öld sem
með öðrum Evrópumönnum og
sú staðreynd að land þeirra var
þróaðra í efnahagsmálum en aðr-
ir spænskir landshlutar jók sjálfs-
traust þeirra og sjálfstæðisvilja.
1912 fékk Katalónía takmarkaða
sjálfstjóm, sem aukin var 1932 er
Spánn var orðinn lýðveldi. Katal-
anar urðu því einhverjir dyggustu
stuðningsmenn lýðveldisstjórn-
arinnar í borgarastríðinu, sem lék
landið svo hörmulega á þeim ára-
tug, en jafnframt sundurþykkir.
Vegna mikils iðnaðar hjá þeim og
mikilvægis Barcelona sem hafn-
arborgar var verkalýðsstétt þar
fjölmenn, og meðal hennar náðu
anarkó-syndikalistar miklu fylgi,
þannig að segja má að Katalónía
hafi um skeið orðið höfuðvígi
þeirrar stefnu í heiminum. En í
odda skarst með anarkó-
syndikalistum og lýðveldisstjórn-
inni, sem bældi uppreisn þeirra
Franco reyndi að útrýma þjóðe i
Rætt við Baltasar listmálara um þjóð hans, sögu hennar og einkenni og fæðingu hans sjálfs og uppvöxt
Sá Katalani er flestir íslend-
ingar kannast við er áreiðan-
lega Baltasar listmálari, sem
búsettur hefur verið hérlendis
uppundir þrjá áratugi. Hann er
fæddur í Barcelona 9. jan.
1938, er spænska borgara-
stríðið geisaði enn af fullri
.grimmd. Hann var sjálfur hætt
kominn af völdum þess þegar
nýfæddur og kemst svo að
orði að allttil fullorðinsára hafi
hann lifað í skugga Francos.
„Stundarfjórðungi eftir að ég
kom í heiminn kom flugher
Francos og gerði sprengjuárás á
borgina,“ sagði Baltasar í viðtali
við Þjóðviljann. „Ég var í snatri
vafinn inn í teppi og farið með
mig niður í kjallara. Þar var ég
skírður í flýti, en presturinn sem
það gerði var ekki fyrr kominn út
á götu að skírninni lokinni en
sprengja varð honum að bana.
Hann gat því aldrei skilað skírn-
arvottorðinu til hlutaðeigandi
yfirvalda, þannig að þegar ég gifti
mig löngu síðar uppi á Islandi,
varð ég fyrst að láta skírast í
Landakotskirkju.“
„Þegar leið að lokum stríðsins
og falangistaherinn nálgaðist
Barcelona sendi faðir minn okk-
ur, mig og móður mína, út í sveit,
þar sem fjölskyldan átti sumar-
hús. Pabbi, sem var franskur, lét
draga franska fánann að hún við
húsið og það hefur kannski orðið
okkur til lífs. Móðir mín var sem
sé dóttir Baltasars Samper, sem
var tónskáld og þekktur katal-
anskur sjálfstæðissinni. Eftir
honum heiti ég. Slíkir áttu síst af
öllum á nokkru góðu von frá
Franco og hans mönnum. Svo
komu til húss okkar Marokkó-
menn, sem Franco skipaði oft í
fremstu víglínu. Þeir hafa sjálf-
sagt haldið að við værum Frakkar
og voru hinir alúðlegustu, kysstu
mig og kjössuðu. En ég fékk af
þeim lús og var það í fyrsta og
eina skiptið á ævinni, sem ég hef
orðið lúsugur.
Þessi afi minn komst naumlega
undan falangistum til Frakk-
lands, fyrir tilstilli fjölskyldu
Maurice Ravel tónskálds, sem
hann þekkti vel. Það mátti ekki
tæpara standa, því að afi var ný-
farinn að heiman þegar falangist-
ar komu eftir honum. Hefðu þeir
náð honum, hefði áreiðanlega
farið fyrir honum eins og García
Lorca og mörgum fleiri. Hann
flutti síðan til Mexíkó og tók þar
sáeti í stjórnarnefnd, einskonar
útlagastjórn sem Katalanar
mynduðu þar. Hann dó í útlegð.
Ég er raunar nokkuð svo fjöl-
þjóðlegs uppruna. Föðurættin er
sem sé frönsk, og móðurætt móð-
ur minnar er af Böskum komin."
Kallaöir Gyð-
ingar Spánar
„Hver eru einkum þjóðar-
einkenni Katalana, að þínu mati?
„Kastilíumenn kalla okkur
gjarnan Gyðinga eða Skota
Spánar, segja okkur sparsama og
níska. Ég held að Katalönum sé
best lýst með katalanska orðinu
seny, en í því felst að maður sé
praktískur og skynsamur, næmur
og opinn fyrir möguleikum.
Kastilíumenn eru stoltir og ráð-
ríkir, Katalanar hinsvegar ekki
alveg fráhverfir því að gefa sig
undir annarra yfirráð, haldi þeir
eignum sínum og ég tala nú ekki
um ef þeir halda sig geta grætt á
því. Þeir eru ekki afskaplega
miklir bardagamenn, en iðju-
samir, leggja sig alla fram og ekki
lausir við ævintýramennsku í
peningamálum. Að því leyti eru
þeir ekki ósvipaðir íslendingum.
Það getur endað með því að
sumir verði auðkýfingar, en aðrir
lendi í fangelsi. En rétt er að geta
þess að Katalanar eru ekki
blindir einstaklingshyggjumenn í
gróðafíkn sinni, heldur leggja
þeir mikla áherslu á að tryggja
efnahagslegt öryggi fjölskyldu og
ættar. Efnahagslega séð hefur
Katalónía lengi verið mikilvæg-
asta svæði Spánar; á Francotím-
anum komu þannig þrír ijórðu
hlutar vergrar þjóðarframleiðslu
þaðan, þótt Katalanar væru ekki
nema sjö miljónir af 35 milj.
landsmanna. Það er mest
vefnaðar- og pappírsiðnaður,
húsgagnaframleiðsla er mikil og
margt annað.
Fyrstu þrjár aldimar eftir að
Ameríka fannst bönnuðu Spán-
arkonungar Katalönum að flytj-
ast þangað. Það var vegna þess að
það var svo mikil þörf fyrir þá í
verslun og iðnaði heima fyrir, því
að Kastilíumenn kunnu ekki
mikið á þessháttar, og svo var
búið að reka Gyðingana úr landi.
í Katalóníu sluppu þeir raunar
betur en annarsstaðar, enda hafa
Katalanar yfirleitt verið umburð-
arlyndir í trúmálum. Það er raun-
ar sagt að talsvert gyðingablóð
renni í æðum Katalana, þar eð
margir Gyðingar þar gerðust
kristnir að nafni, til að fá að vera
um kyrrt, og aðlöguðust hinum
síðan smámsaman.“
Götur og kenni-
leiti skírð upp á
spænsku
Við spyrjum Baltasar um skýr-
ingu á því, að Katalónía skyldi
um skeið verða eitt af helstu vígj-
um anarkó-syndikalista. Hefði
ekki mátt cetla að svoleiðis nokk-
uð cetti miður vel við skap lands-
manna?
„Það kom til af andúð þeirra á
kastilíanska valdinu. Reynslan af
því valdi ól upp í mönnum andúð
á því opinbera, lögreglu, öllu
valdi yfirleitt. Én aldrei fengu
þeir sárar að kenna á valdinu frá
Madríd en á stjórnartíð Francos.
Hann lagði allt undir miðstýr-
ingu, reyndi að færa iðnaðinn til
Madríd og það varð meira að
segja að flytja allan fisk frá
höfiiunum, þar sem honum var
skipað á land, til Madríd áður en
honum var dreift um landið. Öll
sjálfstjórn Katalana og annarra
þjóðemisminnihluta var af þeim
tekin og ekki bara það, heldur
var skipulega reynt að útrýma
katalönskunni, katalanskri
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Laugardagur 22. apríl 1989