Þjóðviljinn - 27.04.1989, Blaðsíða 7

styrkjalausum í sex vikur.
í bókum sínum „Með storminn
í fangið“ segir Brynjólfur,
eins og áður er á minnst, að or-
sakir fátæktarinnar séu fundnar
og ráð til að útrýma fátækt.
Ráðið er að þjóðin sjálf taki fra-
mleiðsiutækin, bankana og versl-
unina í sínar hendur, hagnýti
auðlindir landsins og skipuleggi
atvinnuvegina til hagsmuna fyrir
sjálfa sig og þjóðina alla. Sósía-
lisminn er ekki lengur einungis
vísindaleg fræðikenning heldur
staðreynd. Og Brynjólfur gerir
samanburð á fátæktinni og mann-
skæðum sjúkdómum, með vís-
indalegum uppgötvunum tókst
að vinna bug á hinum skæðustu
drepsóttum. Það græðir enginn á
drepsóttum, en voldugir menn
græða á styrjöldum og þeir sem
mestu ráða í þjóðfélaginu græða
á fátækt og þessvegna er fátækti-
nni haldið við og örbirgð ræktuð,
þrátt fyrir að orsök hennar sé
fundin og ráð til að útrýma henni.
Það má vissulega segja um
Brynjólf Bjarnason það sama og
hann sagði um einn félaga sinn
dáinn: „Frá æskuárum hefir hann
lagt fram alla sína ágætu hæfi-
leika, allt sitt óbilandi starfsþrek
fyrir málstað íslenskrar alþýðu,
sem jafnframt er málstaður ís-
lensku þjóðarinnar og alls
mannkyns. En ævistarf hans deyr
ekki með honum, það lifir áfram í
flokki hans og íslenskri verka-
lýðshreyfingu. Fordæmi hans
heldur áfram að vera afl í frelsis-
baráttu fólksins þótt hann sé
sjálfur fallinn frá. Með slíku ævi-
starfi ávinna menn sér ódauðlegt
líf í mannheimum."
Ég tek heilshugar undir þau
orð að fordæmi hans, fordæmi
Brynjólfs, heldur áfram að vera
afl í frelsisbaráttu fólksins þótt
hann sjálfur sé fallinn frá. Brynj-
ólfur gaf í raun alla ævi sína fyrir
þátttöku í frelsisbaráttu þjóðar-
innar og þeim ávinningum á
framfarabrautinni sem hann
vann að án launa og oft án skiln-
ings á mikilvægi þeirra ávinninga.
Ég sá Brynjólf Bjarnason fyrst
á Akureyri á heimili einnar gíæs-
ilegustu forystukonu íslenskrar
alþýðu, jafnt í Sósíalistaflokkn-
um og í verkalýðshreyfingunni,
Elísabetar Eiríksdóttur og
systkina hennar. í þessari heim-
sókn gerði ég lítið annað en heilsa
Brynjólfi, koma og fara. Ég hafði
heyrt margt um hann talað og
vissi hver hann var í okkar sam-
tökum og taldi mér ávinning af
því að hafa skipt við hann fáum
orðum, formann Kommúnista-
flokksins, ég bjó lengi að
heimsókninni. Síðast hafði ég tal
af Brynjólfi fyrir nokkrum árum
á fundi hér í Reykjavík. Þá voru
æviminningabækurnar mínar ný-
lega komnár á markað, við töluð-
um nokkra stund um gildi þeirra
og hann gaf mér góða einkunn
sem mér þótti ekki minna til um
en handtakið á Akureyri forðum.
Þessi fáu og fátæklegu orð eru
kveðja frá mér til Brynjólfs,
kveðja og þakkarorð fyrir hans
mikla framlag í þágu íslenskrar
alþýðu, íslenskrar verkalýðs-
hreyfingar. Hans nánustu að-
standendum sendi ég hugheilar
samúðarkveðjur.
Tryggvi Emilsson
Andlát Brynjólfs Bjarnasonar
fyrrverandi menntamálaráðherra
beinir huganum að ævintýri, sem
hefst í hópi íslenskra stúdenta og
fleiri menntamanna í Kaup-
mannahöfn og Berlín á árunum
1918-1923. Helstu áhrifavalda í
þessu ævintýri er að finna í um-
róti fyrri heimsstyrjaldar með
byltingu bolsivíka í Rússlandi
1917.
Brynjólfur Bjarnason, Einar
Olgeirsson, Ársæll Sigurðsson og
Stefán Pétursson eru meðal
þeirra nafna, sem koma upp í
hugann um leið og nafn Ólafs
Friðrikssonar, foringja jafnaðar-
manna frá 1920-1926. Brynjólfur
og Einar hafa í meira en hálfa öld
verið helstu hugsuðir og forustu-
menn í stjórnmálahreyfingu
verkalýðsins á íslandi. - í kvæði
skálds höfum við lesið: „Bylting-

ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA
7
vit eilífðarinnar
Spurningin um hinstu rök
r
A
Margs er að minnast þegar
Brynjólfur Bjarnason er kvadd-
ur. Heimspekingur, stjómmála-
leiðtogi og heilsteyptur maður,
góður vinur. Gæddur lífsþrótti og
andlegum styrk umfram annað
fólk sem ég hef kynnst.
Heimspekin kynnti okkur og úti á
vegum hennar urðum við vinir.
Vegir heimspekinnar eru gerðir
úr hugsunum og orðum manna
sem helga sig spurningunni um
hinstu rök lífs og tilveru. Spum-
ingin er uppspretta endalausrar
viðleitni til að leggja nýja vegi,
brjóta sér leið yfir ófærur og
bjóða öðrum í fylgd með sér.
Sjaldnast komast menn langt
áleiðis. Stundum hrekur þá af
leið. Spurningin sjálf er göldrótt.
Er veruleikinn ekki allur annar
en hann sýnist? Hver eru, hvar
eru, mörk lífs og dauða? Er lífið
einungis líf þessa kynduga líkama
sem hvert okkar ber? Vinur
minn, hvar ert þú nú til að fylgj a
spurningunni eftir? Þessari
spurningu sem hleypur fram úr
okkur, kemur aftan að okkur
þegar minnst varir og leikur sér
að okkur, eltir okkur uppi. Sem
við komumst ekki undan af því
við gengumst henni á vald, sórupi
henni hollustu án þess að okkur
væri ljóst að þar með hefði hún
tekið við stjórninni í eitt skipti
fyrir öll. Kannski var okkur það
ljóst undirniðri. Að þess eins væri
að bíða að við yrðum loks, það
sem þú ert orðinn núna, órofa
hluti af spurningunni sjálfri.
Heimspeki stundum við til að
bera þessari spurningu vitni,
leyfa henni að leika sér að okkur
og leika við okkur ef og þegar
henni þóknast. Þannig voru sam-
ræður okkar, og dauðinn, þetta
fullkomna tákn takmarkana okk-
ar og endanleika, staðfestsir
fjarlægðina og þögnina sem eru
uppspretta allrar ræðu, líka
þeirrar ræðu sem heimspekin er
og hefur verið um aldir. Þögnin
sjálf er eilífðin sem þú vildir
fanga með orðum heimspekinn-
ar, fá að skoða í krók og kring í
mynd hugtaka og raka, fá að sam-
einast í huganum og vera samt þú
sjálfur. Þú sjálfur, sérhver mann-
eskja hún sjálf um alla eilífð,
sjálfstæð og einstök í sönnum,
ævarandi heimi. Hvernig má það
vera?
Hvernig get ég, getur þú, hann
eða hún haft ævarandi gildi, lifað
eilíflega í heimi sem virðist ofur-
seldur eyðingu og sundrung efn-
isins? Er manneskjan ekki annað
en blossi í eilífðinni? spurðir þú,
og svaraðir: hún hlýtur að vera
annað og meira. Rökin í Gátunni
miklu voru meðal annars: Það er
til sjálfstæður hlutveruleiki; þess-
um sannleika verður vart neitað;
en sannleikurinn er verðmæti; og
verðmæti hafa ekki gildi nema
þau vari eilíflega; ef manneskjan
er ekki marklaust slys í mark-
lausum heimi, þá hefur hún líka,
hefur sérhver manneskja, í sér
fólgið ævarandi gildi. Hún hlýtur
því að lifa um alla eilífð.
Get ég hrakið þessi rök? Hlýt
ég að fallast á að sú lífsnauðsyn
að viðurkenna ævarandi gildi sé
mér jafnframt röknauðsyn svo að
ég verði að fallast á eilíft líf
þeirrar sjálfstæðu einstöku veru
sem hvert okkar er? Eflaust get
ég hnotið um rökin. Margt hefur
gildi þótt það hafi ekki ævarandi
gildi. Og hvað um sjálft eilífðar-
hugtakið? Er það skiljanlegt okk-
ar takmörkuðu skynsemi? Hefur
það skýra merkingu? Nei, en
samt er okkur ljóst hvað við er átt
og þess vegna missir rökgreining
þess marks. Hverful, endanleg
verðmæti, líf sem blossar upp og
slokknar, fullnægir ekki þeirri
skynsemi sem lýtur valdi spurn-
ingarinnar um hinstu rök. Þess
vegna rís sú krafa að lífsnauðsyn
verði röknauðsyn; að úrslitavald-
ið sé að líf okkar hafi eilíft gildi,
það séu rökleg frumsannindi
vegna þess að til þeirra vísi öll rök
að endingu. Jafnvel þótt alla
mælikvarða skorti. Jafnvel þótt
öll einstök rök bresti. Jafnvel
þótt trúna bresti. Þú sagðir: við
skulum velja lífið, ekki trúa einu
eða neinu, bara kveða upp þann
úrskurð með sjálfum okkur: á
þessu byggjast allir hlutir. Ann-
ars væru þeir marklausir. Allt
vita tilgangslaust. Og það skulum
við aldrei sætta okkur við.
Þú vissir sem var að ég var ef-
ins. Að ég sló því á frest að taka
endanlega afstöðu, að ég hafði
ekki enn kannað allar leiðir, ekki
skyggnast inn í aila króka og kima
í þessu máii. Þú beiðst eftir bréfi
frá mér sem ég var enn að semja
þegar þú kvaddir þetta jarðneska
líf. Og nú heldur þú mér vakandi
með óorðuðum spurningum sem
eltast við mig og ég elti í þeim
samræðuleik sem heimspekin er,
hefur verið og á að vera. Sam-
ræðuleik þar sem mælikvarðarnir
á gildi allra hluta eru lagðir á vog-
arskálar. Þér hefði ekki fallið
orðið „leikur“ í þessu sambandi.
Heimspeki er annað en léttúðugt
tal. Þar á sjálf alvara lífsins að
vera gegnumlýst, ef ekki brotin
til mergjar. Leikur er það samt.
Leikur og lán sem birtist í orðun-
um „lífið leikur við okkur“. Því
að lífið leikur sannarlega við
þann sem eignast hlutdeild í gæð-
um lífsins og fær að tala um þau
við aðra, deila lífinu með öðrum í
samræðu sem engan enda tekur,
af því að hún stefnir markvisst á
vit eilífðarinnar sjálfrar.
Þannig gekkstu hiklaust, oftast
einn og án lifandi samneytis við
aðra heimspekinga, af lífsnauð-
syn til móts við gátuna miklu. Og
hélst áfram ótrauður yfir veg-
leysur fræðanna þar sem flestir
farast eða sitja fastir og komast
hvorki aftur á bak né áfram.
Sjálfur þekktirðu mörk þín. Líka
mótlætið, efa, ótta og angist. En
þú gekkst þessu ekki á hönd og
leyfðir því aldrei að ráða stefn-
unni, eins og við gerum svo mörg
á þessum tímum tómhyggjunnar,
helsprengju andans.
Á slíkum tímum er verkefni
heimspekinnar kannski aðeins
eitt. Áð hlúa að spurningunni
sjálfri um hinstu rök. Reyna að
sjá til þess að hún gleymist ekki
eða splundrist í þeim ógnarhá-
vaða röklausra orða og athafna
sem yfir veröldina gengur. Reyna
að rækta þessa spurningu sem
gerir okkur kleift að horfast í
augu við tómið, eyðingu og
dauða. í hverri mynd sem þau
birtast. Loka aldrei augunum
nema til þess eins að sameinast
spurningunni um uppruna og
endalok alls.
♦
Verk þeirra, sem þannig hafa
lifað, hugsað og starfað, eru
kyndlar í myrkri óvissunnar og
ráðleysisins. Hvaðan þeim berst
orka til að veita yl og birtu er
hulin gáta. Hluti af gátunni
miklu. Orkan brýst fram í þeirri
undrun sem þau vekja. Undrun
sem felst í aðdáun á því hvernig
tekist er á við óleystan vandann,
hvernig vandinn er fangaður í
orðum og kenningum, hvernig
honum er lýst, hvernig hann er
kynntur og sögð á honum deili. Á
þann hátt að sífellt er minnt á
ókunnar hliðar og rætur, leyndar-
dóma sem hann býr yfir og
óráðnir eru. Um leið og lesand-
inn er spurður: Er þama ekki
svona sem við skulum líta á mál-
ið? Og lesandinn verður að taka
afstöðu eða gefast upp ella.
Þannig rit samdi Brynjólfur.
Höfundurinn er ævinlega fyrsti
lesandi. Og þegar vel er að verki
staðið knýr hann sig til að skoða
og reyna að bæta afstöðu sína til
efnisins. Efnið sjálft setur kröf-
urnar sem höfundur og lesandi
þurfa að læra að beygja sig undir.
Brynjólfur segir á einum stað um
rit sín að þau hefðu gert sitt gagn í
skrifborðsskúffunni. í einni sam-
ræðu okkar skýrir hann þetta svo
að hann hafi sínar efasemdir um
að þau hafi nokkurt gildi fyrir
annan en hann sjálfan; hins vegar
viti hann að fyrir sig hafi þau haft
ákaflega mikið gildi; ástæðan til
að gefa þau út sé þörfin til að
ráðgast við aðra og líka að útgáfa
þeirra kunni að hafa gildi fyrir
einhverja aðra. Hann leit á
bækur sínar sem ófullkomin svör
við brýnum úrlausnarefnum sem
kölluðu á ný skrif þar sem efninu
væru gerð betri skil. Ritin voru
tilraunir sem brýndu hann sífellt
til nýrra átaka við efnið án þess
að hann væri nokkurn tíma sáttur
við það hvernig til hefði tekist.
„Eins og ég hef margtekið fram,“
sagði Brynjólfur, „eru þetta í
mínum huga aðeins bráðabirgða-
svör, rétt einsog maður svarar
börnum, sem maður þarf að gefa
einhverja úrlausn, þegar þau
bera fram spurningar um hluti,
sem þau hafa ekki þroska til að
skilja. Maður talar við sjálfan sig
einsog maður talar við barn.“
Sjálfsögun, sjálfuppeldi Brynj-
ólfs er mér ráðgáta. Lausn gát-
unnar virðist fólgin í óvanalega ef
ekki ofurmennskum viljastyrk.
En hvað er viljastyrkur? Vilji er
tvennt: löngun og þrá annars veg-
ar, ákvörðun og ásetningur hins
vegar. Styrkur viljans virðist fel-
ast í einingu þessa tvenns: að ork-
an sem felst í lönguninni samein-
ist vitinu sem felst í ásetningnum.
Orkan er ósjálfráð, vitið sjálfrátt.
Styrkur viljans er þá það að sjál-
frátt vitið sameinast hinni ósjál-
fráðu orku. Hvernig sú samein-
ing á sér stað er hins vegar óljóst.
Og hvort hún eigi sér stað virðist
undir hælinn lagt. Að átt geti sér
stað að viljinn sé einn og heill, að
orkan og andinn séu eitt, til vitnis
um það eru verk Brynjólfs og
ævistarf hans allt.
Gátan sjálf er samt óleyst. í
heimspekinni gengur hún undir
mörgum heitum og tekur á sig
margar myndir. í ritum Brynjólfs
sjálfs má finna hana í ýmsum
búningi. í Fornum og nýjum
vandamálum (1954) er að henni
vikið í ýmsum greinum meðal
annars um hughyggju og efnis-
hyggju og um viljafrelsi. í Gát-
unni miklu (1956) er spurningin
um merkingu, tiigang og vit
tengd gátunni um ævarandi gildi
einstaklingsins í heimi sem lýtur
lögmálum orku og efnis. í Vitund
og verund (1961) er fjallað um
samband vitundar og hlutveru-
leika í fjórum ritgerðum, þar sem
tekist er á við efann um allan
endanlegan sannleik, glímt við
vandann um tilviljun, nauðsyn og
tilgang í hlutveruleikanum,
leitast við að skýra forsendur per-
sónulegrar ábyrgðar og loks er
það fegurðin sjálf, hið fullkomna
tákn um einingu vitundar og ver-
undar, sem er skoðuð og skil-
greind.
Hvarvetna í þessum þremur
fyrstu bókum Brynjólfs er það
eining vits og veruleika, anda og
orku, hugsunar og hlutveru, sem
er lögð til grundvallar. í ritinu Á
mörkum mannlegrar þekkingar
(1965) rís því spurningin um það
á hvaða forsendu þessi eining geti
verið þekkt og skilin, hvernig vit-
ið og orkan geti sameinast í vís-
indum, hvernig sönn þekking
hlutveruleikans sé möguleg. Hér
eru dregin mörk þess sem við get-
um þekkt og með rökum rakið og
hins sem okkur rennur í grun án
þess að geta höndlað það í
skýrum hugtökum. Að því búnu
leggur Brynjólfur til atlögu við
gátuna um frelsi viljans í lög-
gengum heimi í ritinu Lögmál og
frelsi (1971). Hér er það eining
sjálfsveru og hlutveru í vilj at-
höfnum sem reynt er að hugsa og
skýra til hins ýtrasta. Samruni
lögbundinnar orku og sjálfráðrar
ákvörðunar í henni felst merking
og styrkur viljans. Loks í sjötta
og síðasta heimspekiriti Brynj-
ólfs, Heimi rúms og tíma (1980),
er spurningin sú hvemig hugsa
megi samruma orku og vits
þeirrar sjálfsvitandi veru, sem
hvert okkar er, í heimi sem órofa
heild samkvæmt lögmálum rúms
og tíma. Hvernig heimurinn í
heild sinni sé gerður þannig að
frelsi og eilíf gildi séu möguleg. í
Samrœðum um heimspeki
(1987), þar sem þessi mál ber á
góma með ýmsum hætti, skýrir
Brynjólfur í eftirmála nokkrar
höfuðforsendur kenninga sinna
og þau mörk sem hann vildi sjálf-
ur setja þeim.
í ritum sínum öllum á Brynjólf-
ur í orðaskiptum við hina ýmsu
heimspekinga og kenningasmiði.
Rökræða hans er ævinlega sam-
ræða eins og eiginleg heimspeki
hefur alla tíð verið. Þó að gátan
mikla, spurningin um hinstu rök,
sé hvarvetna það sem allt snýst
um og ferðinni ræður, ber hún
orðræðuna hvergi ofurliði. Held-
ur opnar henni sífellt nýja sýn til
næstu hæðar sem hugurinn ber
okkur hálfa leið til. Hvað er
handan næstu hæðar? Og hvað er
handan þeirrar síðustu sem okk-
ur ber að hvort sem okkur er það
ljúft eða leitt? Er það hyldýpi
myrkurs eða ódáins akrar?
Eilífðin er það hvernig og hvort
sem hún kemur okkur fyrir sjón-
ir.
Hverjum þeim sem vill dvelja
með spurningunni um hinstu rök
er hollt að kynna sér rit Brynjólfs
og reyna að aga hugsun sína á
þeim mörgu slóðum hugans sem
þar má finna. Rit þessi eru and-
legur fjársjóður sem við eigum
eftir að ausa af um ókomin ár.
íslendingum er það mikið lán að
hafa eignast Brynjólf Bjamason
og verk hans. Páll Skúlason