Þjóðviljinn - 27.04.1989, Blaðsíða 11

MINNING
(Sama, bls. 283-284) Brynjólfursagð-
ist hins vegar engu sinni hafa hitt Len-
ín, en hann varð þá málkunnugur
ýmsum, sem síðar urðu kunnir menn,
á meðal þeirra Einar Gerhardsen,
síðar forsætisráðherra Noregs, John
Reed, bandaríska blaðamanninum,
Roy, síðar erindreka Komintern í
Austur-Asíu og Mexíkó, Rakosi, síð-
ar formanni ungverskra kommúnista
og Willy Mb4unzenberg, (sem vetur-
inn 1920-21 bauð Brynjólfi á þing Al-
þjóðasambands ung-kommúnista í
Berlín, sem hann sótti ásamt Sigurði
Grímssyni rithöfundi). Frá þessari för
sagði Brynjólfur síðan á fundi stúd-
enta á Garði, (en umræður þeirra á
þessum árum rifjaði hann upp í grein í
blaði íslendinga í Kaupmannahöfn,
Þórhildi, í mars 1984).
Skyldunám Brynjólfs vetuma
1920-’21 og 1921-’22 var dýrafræði og
jurtafræði, en lífeðlisfræði var val-
grein hans. Pví námi lauk hann ekki.
Vorið 1922 veiktist hann af lungna-
berklum og lá 3 mánuði á Kommune-
hospitalet og var síðan 6 mánuði á
heilsuhæli. Góðan bata fékk hann, en
Garðsstyrkur hans var á enda, þótt
framlengdur væri um hálft ár.
Einar Olgeirsson og Stefán Pjet-
ursson voru þá við nám í Þýskalandi. í
bréfi til Brynjólfs sögðu þeir, að í óð-
averðbólgunni þarlendis mætti lifa af
mjög litlum útlendum gjaldeyri, ef
honum væri skipt eftir hendinni.
Varð það til þess, að Brynjólfur hélt
til Berlínar. Við háskólann þar hlýddi
hann um veturinn á fyrirlestra um
heimspeki, en sagði sig ekki hafa haft
af þeim fullt gagn. Nær daglega hitt-
ust þeir félagar, Stefán, Einar og
Brynjólfur, og mun fátt mannlegt
hafa verið þeim óviðkomandi. Þegar
gengi marksins var fest síðla árs 1923,
taldi Brynjólfur sig ekki hafa efni á
annarri vetrarsetu í Berlín og hélt
heim í janúar 1924, en farareyri fékk
hann að láni hjá Skúla Guðjónssyni
og Dýrleifu Árnadóttur konu hans.
III
Heimkominn gekk Brynjólfur
Bjarnason ekki að vísri vinnu. Hann
tók til við tímakennslu, og um hríð
var hann uppþvottamaður á efna-
rannsóknastofu ríkisins. Fyrst í stað
gisti hann hjá Felix Guðmundssyni,
áður en hann tók herbergi á leigu með
Hauki Björnssyni, á ýmsum stöðum í
bænum. Loks fluttist hann á heimili
Ottó N. Þorlákssonar, þar sem þeir
Hendrik bjuggu saman í herbergi
þangað til hann kvæntist. Engin
kennslustörf buðust honum haustið
1924 né 1925, og er af því nokkur
saga.
Ritdóm um Bréf til Láru hafði
Brynjólfur birt í Alþýðublaðinu
skömmu eftir heimkomu sína og
hlotið fyrir hann skilorðsbundinn
þriggja mánaða fangelsisdóm. Guð-
leysi hans hafði verið við borið, en
stjómvöld vildu ekki, að honum
stæðu kennarastöður opnar. Trúar-
skoðanir Brynjólfs munu hafa mót-
ast, þegar hann var á fermingaraldri,
og síðan haldist lítt breyttar. Þær setti
hann á einum stað svo fram: „f fyrsta
lagi eru trúarbrögð ákveðið hug-
myndakerfi. Og það, sem greinir þau
frá öðrum hugmyndakerfum er, að
þau telja sig hafa fulla vissu um hluti,
sem eru utan við þekkingarsvið
mannsins. Að vísu gildir þetta líka um
það, sem við köllum hjátrú, en mun-
urinn er sá, að trúarbrögðin eru fast
kerfi, sem menn játast, og jafnframt
félagslegt kerfi, stofnun, ef undan eru
skildar trúarhugmyndir frumstæð-
ustu þjóðfélaga. Trúarbrögðin telja
sig vita margt um heiminn og hinstu
rök hans, sem er handan venjulegrar
mannlegrar reynslu, og kunna svör
við leyndardómum, sem mannleg
skynsemi stendur ráðþrota fyrir.“
(Með storminn í fangið, III, Reykja-
vík, 1982, bls. 85.).
Sumarið 1925 mun Brynjóifur hafa
verið í sfldarvinnu á Ingólfsfirði á
Ströndum, en sumarið 1926 (?) við
heyskap í Sölvholti í Flóa. Um haust-
ið raknaði úr fyrir honum, er hann
varð stundakennari við Kvenna-
skólann, og tveimur árum síðar,
1928, varð hann jafnframt stunda-
kennari við Gagnfræðaskólann í
Reykjavík (Ingimarsskólann). Þá um
sumarið, 1928, hafði hann efna- og
aldursgreint sfld á Siglufirði. Til
þeirra starfa réð hann Einar Olgeirs-
son, sem Jónas Jónsson hafði skipað
einn þriggja framkvæmdastjóra Sfld-
areinkasölu ríkisins eftir stofnun
hennar. Tókust á Siglufirði kynni
Brynjólfs við Jón Rafnsson, sem varð
einn nánasti samstarfsmaður hans
upp frá því, og við Þórodd Guð-
mundsson, Gunnar Jóhannsson, Að-
albjörn Pétursson og Ásgeir Blöndal
Magnússon.
IV
Þegar Alþýðusamband íslands, Al-
þýðuflokkurinn, var stofnað 1916,
höfðu verkalýðsfélög starfað í
landinu allt að 20 ár, en nánast engin
jafnaðarmannafélög, svo að sem
stjórnmálaflokki var því ýmislegt að
vanbúnaði. Innan þess sagði harka-
lega til sín sú uppskipting á milli sósí-
aldemókrata og kommúnista, sem
varð í alþjóðlegu sósíalísku hreyfing-
unni. Til klofnings hafði dregið í Jafn-
aðarmannafélaginu, - stofnuðu fjór-
um árum áður á heimili Ottó N. Þor-
lákssonar, - þegar Ólafur Friðriksson
var 1921 með meirihluta atkvæða út-
nefndur áheyrnarfulltrúi á 3. þing al-
þjóðasambands kommúnista, og eftir
drengsmálið varð sá klofningur end-
anlegur.
í Reykjavík varð forysta fyrir
vinstri sósíalistum og kommúnistum
brátt Brynjólfi Bjarnasyni á höndum,
en hana hafði Ólafur Friðriksson
áður haft. Sagði Brynjólfur svo frá:
„Eftir þessa atburði (ath. brottvísan
Nathans Friedmanns úr landi 1921)
fer vinstri armurinn að líta á sig sem
sérstaka hreyfingu, og nú hefjast átök
um stefnu hans, þó ekki fyrir alvöru
fyrr en 1924... Jafnaðarmannafélagið
sendir enn fulltrúa á þing Alþjóða-
sambands kommúnista, 4.
heimsþingið. Um þetta leyti fer Kom-
intern að reyna að hjálpa til að koma
hér upp kommúnistiskum andstöðu-
armi. Var sendur hingað norskur full-
trúi ... Stofnað var ... „Fræðslufélag
kommúnista". Út á við átti það að
vera opinbert fræðslufélag... En inn á
við pólitískt félag... meðlimirnir voru
kringum 30... Um fundi (stjórnarinn-
ar) eru til framúrskarandi nákvæmar
fundargerðarbækur, (ath. skrifaðar
af Ársæli Sigurðssyni) ... Fræðslufé-
lagið leystist upp eftir skamman tíma
vegna ósamkomulags... Þá var „Jafn-
aðarmannafélagið” Sparta” stofnað
árið 1926 með 20 meðlimum ...
„Sparta“ sótti um upptöku í Alþýðus-
ambandið, en var neitað." (Saga
Kommúnistaflokks Islands, fjölrit,
Reykjavík, 1938, bls. 2-3).
Ándhverfa málsmeðferð höfðu
hægri menn, sem voru í miklum, þó
ekki yfirgnæfandi, meirihluta. Fengu
þeir því ráðið 1926, að Alþýðusam-
band íslands, Alþýðuflokkurinn,
gekk í II. alþjóðasambandið. Ári síð-
ar, 1927, fékk Alþýðuflokkurinn
fimm þingmenn kjörna. Gekk hann
1928 til stuðnings við ríkisstjórn
Framsóknarflokksins og kom fram
nokkrum umbótamálum.
Vinstri menn, þá nær allir komm-
únistar, hugðu þá á flokksstofnun.
Sagði Brynjólfur svo frá: „í febrúar
1929 ráðast kommúnistarnir í
Reykjavík í það að kalla saman ráð-
stefnu kommúnista af öllu landinu.
Þar mættu alls 14 fulltrúar, 5 frá
„Spörtu“, 2 frá ísafirði, 2 frá Siglu-
firði, 1 frá Akureyri, 1 frá Eskifirði, 1
frá Seyðisfirði, og 2 frá Vestmanna-
eyjum... Deilt var um það á ráðstefn-
unni, hvort ætti að skipuleggja vinstri
arm innan Alþýðuflokksins ... Varð
hitt ofan á, að stefna bæri beint að
stofnun kommúnistaflokks ... Árin
1929 og 1930 fer fram beinn undir-
búningur undir stofnun kommúnista-
flokks. Vorið 1930 kom hingað full-
trúi frá Komintern, félagi Langseth,
til að aðstoða við þennan undirbún-
ing.“ (Sama, bls. 8) Hóf Sparta í ágúst
1930 að gefa óreglulega út Verka-
lýðsblaðið. Varð það málgagn kom-
múnista í 6 ár ásamt tímaritinu Rétti,
sem Einar Olgeirsson hafði eignast
1926 (og enn kemur út).
Á þingi Alþýðusambands fslands,
Alþýðuflokksins, í nóvember 1930
skiýust leiðir með hægri og vinstri
armi þess, kommúnistum. í Reykja-
vík 26.-29 nóvember 1930, á heimili
Hauks Björnssonar. stofnuðu þeir
Kommúnistaflokk íslands, og var
Brynjólfur Bjarnason kjörinn for-
maður hans. Deildir hafði flokkurinn
í Reykjavík, Vestmannaeyjum,
Húsavík, Akureyri, Siglufirði og ísa-
firði.
V
í alþingiskosningunum 1931 bauð
Kommúnistaflokkurinn fram í 5 kjör-
dæmum. Á öllu landinu hlaut hann
1165 atkvæði eða um 3% atkvæða, en
í Reykjavík 251 atkvæði. f aukakosn-
ingum í Reykjavík 1932 fékk Komm-
únistaflokkurinn 651 atkvæði. f
verkalýðsmálum setti hann stofnun
„ópólitísks fagsambands" á oddinn,
en sums staðar úti á landi, þar sem
nálega allt starf kommúnista hafði
áður verið í verkalýðsfélögum, fundu
þeir til einangrunar og gerðu hinum
gömlu félögum sínum tilboð um sam-
vinnu um þau, svo sem í Verkalýðs-
sambandi Norðurlands í janúar 1931.
Kommúnistaflokkurinn hélt 2.
þing sitt í Reykjavík í nóvember 1932.
Umræður á því bergmáluðu umræður
innan Alþjóðasambands kommún-
ista um afstöðu þeirra til sósíaldem-
ókrata, sem mjög höfðu mótast af
átökum kommúnista og sósí-
aldemókrata í Þýskalandi. Ályktun-
artillögu að samþykkt alþjóðasamb-
andsins um sósíaldemókrata flutti
Brynjólfur á þinginu og sagði síðar
svo frá: „... er því haldið fram, að
sósíaldemókratar séu höfuðstoð
burgeisastéttarinnar á fslandi. Um
þetta urðu harðar deilur á flokksþing-
inu, sem stóðu dögum saman. Var
Stefán Pjetursson foringi andstöðu-
nnar ... að sósíaldemókratar væru
höfuðstoð auðvaldsins, var samþykkt
með talsverðum atkvæðamun.“
(Sama, bls. 17-18). Aðeins tveimur
mánuðum síðar ícomst nazistar til
valda í Þýskalandi, þ.e. gagnbylting-
in. Fram eftir árinu stóðu þó deilur í
flokknum að nafninu til a.m.k. um þá
stefnu, sem mörkuð var í ályktun
þessari. Úr honum hvarf þá Stefán
Pjetursson, sem ásamt þeim Brynjólfi
og Einari hafði verið helsti boðberi
kommúnismans hérlendis, og ef til
vill þeirra áhrifamestur í fyrstu.
Alþjóðasamband kommúnista
virtist þó hafa snúið við blaðinu
gagnvart sósíaldemókrötum þegar í
febrúar 1933, og í mars birti Verka-
lýðsblaðið samfylkingarboð þess til
sósíaldemókrata, og tók flokkurinn
hér það upp. f bæklingi sínum 1933,
Samfylkingu þrátt fyrir allt, sagði
Brynjólfur: „... höfum við kommún-
istar sent Alþýðuflokknum tilboð um
samfylkingu, tilboð um sameiginlega
baráttu í þeim málum, sem brýnust
eru, eins og sakir standa ... Baráttu
gegn launalækkunum, versnandi
vinnuskilyrðum ... fyrir atvinnubót-
um, atvinnuleysisstyrkjum og
atvinnuleysistryggingum ... gegn sví-
virðingu fátækralaganna, sveitar-
flutningum og sultarstyrkjum ..."
(bls. 3-4). Boði þessu hafnaði Alþýð-
uflokkurinn, sem einblíndi á þær
breytingar á kjördæmaskipun og
kosningalögum, sem fram fengust á
alþingi 1933.
f alþingiskosningunum 1933 fékk
Kommúnistaflokkurinn í öllu landinu
2.673 atkvæði (7,5%), og í janúar
1934 fékk hann í Reykjavík kjörinn
bæjarfulltrúa, Björn Bjarnason, síðar
stofnanda Iðju, en hafði síðri fram-
gang í alþingiskosningunum 1934, að
nýja fyrirkomulaginu, 3.098 atkvæði
á öllu landinu (6.0%), hvort sem
hann galt flokkadrátta eða bættrar
stöðu Alþýðuflokksins, m.a. vegna
klofnings Framsóknarflokksins. Með
10 þingmenn að baki sér gekk Al-
þýðuflokkurinn til myndunar ríkis-
stjórnar með Framsóknarflokknum
undir forsæti Hermanns Jónassonar.
Kom sú ríkisstjórn þeirra á alþýðu-
tryggingum 1936 og skipulagsnefnd
atvinnumála („Rauðku”) 1934, sem
forgöngu hafði um hraðfrystiiðnað,
en stjórnin vann ekki bót á atvinnu-
leysinu.
Stefnu á alþýðufylkingu tók AI-
þjóðasamband kommúnista á þingi
sínu í Moskvu sumarið 1935.
Skömmu áður hafði Kommúnista-
flokkurinn ítrekað tilboð sitt til Al-
þýðuflokksins, sem hafnaði því enn,
en um haustið og veturinn, 1935-’36,
hlaut Kommúnistaflokkurinn nokkr-
ar undirtektir úti á landi, einkum á
Siglufirði og í Vestmannaeyjum, og í
Háskóla fslands náðu róttækir stúd-
entar undir forystu kommúnista
meirihluta í stúdentaráði. Og 1. maí
1936 var í Reykjavík sameiginleg
kröfuganga nær allra verkalýðsfélag-
anna. Á þingi Alþýðusambands fs-
lands, Alþýðuflokksins, í nóvember
1936 var samt sem áður hafnað „ein-
dregið og í eitt skipti fyrir öllb sam-
fylkingarboðum kommúnista. Sam-
fylkingarboðin drógu þó ekki úr
störfum kommúnista að uppbyggingu
flokks síns, og hófu þeir útgáfu dag-
blaðs, Þjóðviljans, í nóvember 1936,
að miklu leyti fyrir forgöngu Einar
Olgeirssonar, sem varð ritstjóri hans,
en blaðamaður varð Sigurður Guð-
mundsson, sem kvaddur var heim úr
jarðfræðinámi í Svíþjóð.
Viðhorf breyttust við alþingiskosn-
ingarnar 1937. í þeim hlaut Komm-
únistaflokkurinn 8,5% atkvæða og 3
þingmenn, Brynjóif, Einar Olgeirs-
son og ísleif Högnason, en Alþýðufl-
okkurinn 19% atkvæða og 8 þing-
menn. Nokkrum vikum síðar var í
Dagsbrún samþykkt (breytingar)til-
laga frá formanni félagsins, Héðni
Valdimarssyni, vara-formanni Al-
þýðuflokksins, um upptöku samn-
inga um sameiningu Alþýðuflokksins
(Alþýðusambands íslands) og Kom-
múnistaflokksins. Viðræður hófust
þá milli flokkanna, og buðu þeir fram
sameiginlegan lista í bæjarstjórnar-
kosningunum í Reykjavík í janúar
1938, en úrslitin ollu þeim vonbrigð-
um.
Um tveimur vikum síðar, 9. febrú-
ar 1938, samþykkti miðstjórn Alþýð-
uflokksins brottvikningu Héðins
Valdimarssonar úr flokknum. Og
þegar Jafnaðarmannafélag Reykja-
víkur tók afstöðu með Héðni, vék
sambandsstjórnin því lfka úr flokkn-
um. Þótt enginn annar þingmanna
flokksins styddi Héðin, naut hann
stuðnings margra forystumanna
hans, á meðal þeirra Péturs G. Guð-
mundssonar, Sigfúsar Sigurhjartar-
sonar og Arnórs Sigurjónssonar.
Ásamt Kommúnistaflokknum, sem
þá um leið var lagður niður, stofnuðu
stuðningsmenn Héðins Sameiningar-
flokk alþýðu, - Sósíalistaflokkinn, í
Reykjavík 24.-27. október 1938.
Héðinn Valdimarsson var kjörinn
formaður hans, en Brynjólfur
Bjarnason formaður miðstjórnar.
VI
í október 1939, réttum sex vikum
eftir upphaf síðari heimsstyrjaldar-
innar gerðu Ráðstjómarríkin þá
kröfu á hendur Finnlandi, að það féll-
ist á tilfærslu landamæra ríkjanna á
Kirjálaeiði 30 mflur norður á bóginn,
30 ára umráð Ráðstjórnárríkjanna
yfir Hankö-skaga, sovéskt skipalægi í
Lappvík og sitthvað fleira gegn tvö-
falt stærra landsvæði í sovésku Karel-
íu. Þeirri kröfu hafnaði Finnland, og
hófu Ráðstjórnarríkin hernaðarað-
gerðir gegn því 30. nóvember 1939,
sem urðu upphaf „Vetrarstríðsins”
svonefnda. Mikil reiðialda reis þá
gegn Ráðstjórnarríkjunum í Vestur-
Evrópu, einkum á Norðurlöndum.
f miðstjórn Sósíalistaflokksins
flutti formaður hans, Héðinn Vald-
imarsson, 2. desember tillögu að á-
lyktun um samúð með Finnlandi. Til-
lagan var samþykkt með 6 atkvæðum
gegn 5, en var að flokkslögum áfrýjað
til flokksstjórnar, þar sem hún var
felld með 18 atkvæðum gegn 14, en
einn stjórnarmanna sat hjá. Meiri-
hluti miðstjórnar sagði sig úr flokkn-
um, þeir Héðinn Valdimarsson, Arn-
ór Sigurjónsson, Ólafur Einarsson,
Pétur G. Guðmundsson, Þorlákur
Ottesen og Þorsteinn Pétursson,
(sem verið hafði framkvæmdastjóri
Kommúnistaflokksins). Jafnframt
gerðu andstæðingar Sósíalistaflok-
ksins að honum harðari hríð en nokk-
ur stjórnmálaflokkur eða samtök
hafa sætt hérlendis, fyrr eða síðar.-
Brynjólfur Bjarnason gekk á milli
flokksmanna og skýrði mál, og komu
forystuhæfileikar hans þá vel í ljós.
Skýring hans á klofningi Sósíalista-
flokksins mun nú þykja forvitnileg:
„...þar sem flokkurinn átti að vera
almennur andfasiskur flokkur, var
mikið lagt upp úr stærð hans. Hins
vegar lögðu þeir, sem komu úr
Kommúnistaflokknum, og ýmsir aðr-
ir ríka áherslu á, að hann yrði skipu-
lagður sem forystuflokkur, þ.e. að
hann hefði fast skipulag með ákveðn-
um skyldum fyrir félaga sína og öll
áhersla lögð á að gera alla starfandi;
að hann yrði lýðræðisflokkur í þess
orðs bestu merkingu, að það yrði
fjöldinn í flokknum, en ekki nokkrir
menn, sem mótuðu pólitík hans. Það
er erfitt að sameina þessi tvö sjón-
armið: borgaralega umbótamenn og
sósíalíska byltingarmenn, og það
hlaut að koma fram í þróun flokks-
ins... Fyrir okkar flokki lá því tvennt:
Annað hvort hlaut hann að klofna
fyrr eða síðar eða það varð að takast
að gera hann að heilsteyptum sósíal-
ískum flokki, og þá var næstum óhjá-
kvæmilegt, að úr honum kvarnaðist.
Hið þriðja var ekki til.“ (Með storm-
inn í fangið I, Reykjavík, 1973, bls.
77).
VII
Breskur her hernam fsland 10. maí
1940, en eftir að þýskur her hernam
Danmörku 9. aprfl hafði Alþingi falið
„ráðuneyti íslands” meðferð kon-
ungsvalds og utanríkismála. Breski
herinn hóf miklar framkvæmdir, og
hvarf þá atvinnuleysi, sem verið hafði
landlægt í áratug. Sósíalistaflokkur-
inn barðist í bökkum að halda Þjóð-
viljanum úti, og sumarið 1940 vann
Brynjólfur Bjarnason við móttekju á
Kjalarnesi ásamt Guðjóni Benedikts-
syni múrara, en um sumarið 1941 fór
hann í Bretavinnu, í vinnuflokk undir
umsjá Sigurvins Össurarsonar, og
hlóð grjótgarða að Geithálsi og Lög-
bergi.
f ársbyrjun 1941 gerðu verkamenn
í Reykjavík verkfall. Uppskipun í
höfninni stöðvaðist og framkvæmdir
hersins töfðust. Hótaði herinn að
senda hermenn til uppskipunarstarfa
en á meðal hermanna var dreift frétt-
abréfi um tildrög verkfallsins. Tók
herinn 7 (?) menn höndum. Til að
leysa aðra undan hegningu játuðu
tveir þeirra á sig samningu og dreif-
ingu bréfsins, Eggert Þorbjarnarson,
síðar framkvæmdastjóri Sósíalista-
flokksins, og Hallgrímur Hallgríms-
son sem barist hafði í borgarastyrj-
öldinni á Spáni. Varð Brynjólfi þá að
orði: „Það er lífshamingja að eiga
slíka félaga og vini.“
í aprfl 1941 bannaði breski herinn
Þjóðviljann, handtók ritstjóra hans,
Einar Olgeirsson og Sigfús Sigur-
hjartarson, og blaðamann, Sigurð
Guðmundsson, og flutti þá til Bret-
lands. Hátíðarhöld voru bönnuð 1.
maí 1941. (f nóvember 1940 varð
formlegur aðskilnaður Alþýðuflok-
ksins og Alþýðusambands fslands, og
sat Alþýðuflokkurinn í ríkisstjóm
með Framsóknarflokknum og Sjálf-
stæðisflokknum). Sósíalistaflokkur-
inn hóf útgáfu Nýja tímans, dagblaðs
undir ritstjórn Gunnars Benedikts-
sonar.
Innan tveggja mánaða varð þó ger-
breyting á sambúð Sósíalistaflokksins
og hernámsliðsins, 22. júní 1941, þeg-
ar Þýskaland réðst á Ráðstjómarrík-
in. Og tveimur vikum síðar tóku
Bandaríkin að sér hervernd íslands.
Um þá atburði sagði Brynjólfur:
„Heimsstyrjöldin, sem hófst 1939,
hefur á þessu tímabili gerbreytt um
eðli, eftir að Hitler réðst á Sovétríkin,
eftir uppgjöf Frakklands og eftir að
nazistar hafa farið eins og logi um
mestallt meginland Evrópu. Þarmeð
hafa líka gerbreyst öll viðhorf og
verkefni allra raunverulegra verka-
lýðsflokka um allan heim, einnig okk-
ar flokks... Við höfum ekki breytt um
skoðun á stríðinu. En stríðið hefur
breyst og þess vegna höfum við breytt
um afstöðu til þess... Á þessu tímabili
hafa Bandaríkin gert fsland að hern-
aðarbækistöð. Með samningi við
Bandaríkin hefur fsland látið af hendi
réttinn til allra hernaðarafnota af
landinu af fúsum og frjáisum vilja.
fsland áskilur sér að vísu allan form-
legan rétt í þessum samningi, en á nú í
raun og veru sjálfstæði sitt og þjóðart-
ilveru undir náð Bandaríkjanna.”
(Með storminn í fangið I, Reykjavík,
1973, bls. 104-105).
f ársbyrjun 1942 náðu sósíalistar
meirihluta í Dagsbrún, stærsta verka-
lýðsfélagi landsins, þegar Sigurður
Guðnason var kosinn formaður fé-
lagsins, en í stjórn þess Eðvarð Sig-
urðsson og Hannes Stephensen ásamt
öðrum. Til margra verkfalla hafði í
þann mund verið boðað, en ríkis-
stjórnin batt að löum kaupgjald og
verðlag og bannaði verkföll. Hófust
þá „skæruverkföll”. Sagði Brynjólfur
svo frá:
„Þá var hinum almennu verkföllum
aflýst, en tekin upp ný aðferð, svo
kallaðurskæruhernaður. Verkamenn
á einstökum vinnustöðum lögðu nið-
ur vinnu, þar til atvinnurekandinn
neyddist til að verða við kröfum
þeirra. Þetta var almenn hreyfing
undir forystu Sósíalistaflokksins... Á
þennan hátt tókst að hækka kaup
stórra hópa verkamanna. Kaup-
þvingunarlögin urðu ónýtt papp-
írsgagn...” (Með storminn í fangið I,
bls. 26).
Árið 1942, sem varð að lokum hið
mikla þáttaskilaár í síðari heimsstyrj-
öldinni, varð líka sigurár Sósíalista-
flokksins. í bæjarstjórnarkosningum
í janúar hlaut flokkurinn framgang,
en síðan urðu tvennar alþingiskosn-
ingar vegna breytinga kjördæma-
skipan og kosningalögum. f hinum
síðari, 18.-19. október, fékk flokkur-
inn 11.059 atkvæði (18,5%) og tíu al-
þingismenn kjörna, (af 52). „Það
hafði skapast eins konar jafnvægisá-
stand milli stéttanna. Hvorki borgar-
astéttin né verkalýðsstéttin hafði afl
til að sigrast á hinni. “ (Með storminn í
fangið I, bls. 27). Þingflokkunum
tókst ekki stjórnarmyndun og sat
„utanþingsstjórn“ næstu tvö ár.
Lýðveldi var stofnað 17. júní 1944,
en þá hillti undir lyktir heimsstyrjald-
arinnar. Um sumarið sömdu Sósíal-
istaflokkurinn, Alþýðuflokkurinn og
Sjálfstæðisílokurinn um myndun
ríkisstjórnar undir forsæti Ólafs
Thors, nýsköpunarstjórnarinnar,
sem sat á þriðja ár, ár mikilla sögu-
legra tímamóta, sem jafnframt
mörkuðu þáttaskil í sögu Sósíalistafl-
okksins, í stjórnmálasögu íslensku
verkalýðshreyfingarinnar. í henni fór
Brynjólfur Bjarnason með mennta-
mál en Áki Jakobsson með atvinnu-
mál. Brautryðjendastarfið var á
enda.
VIII
Úr kynnum við Brynjólf Bjarna-
son, sem ná allt aftur til 1942, er
margs að minnast. Að lokum skulu
þó tekin upp orð Sigfúsar Sigurhjart-
arsonar: „Ef ég ætti að lýsa Brynjólfi
Bjarnasyni, eins og ég þekki hann, þá
myndi ég gera það svona: Hann nýtur
náttúrufegurðar og útivistar sem
dreyminn drengur, hann skoðar fyrir-
bæri efnisheimsins með augum vís-
indamannsins, því þekkingarþrá er
honum eðlislæg, hann ornar sér við yl
frá hugsjónum um betri heim og
bjartara mannlíf, og hann leitar hvfld-
arlaust að leiðum til að gera hugsjón-
irnar að veruleika - hann er hug-
sjónamaður og raunsæismaður.
(Sigurbraut fólksins, Reykjavík,
1953, bls. 385-386).
Reykjavík, 25. apríl 1989
Haraldur Jóhannsson
Fimmtudagur 27. aprfl 1989 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11