Þjóðviljinn - 03.05.1989, Page 7

MINNING
Jón Gunnar Amason
myndhöggvari
15. maí 1931 - 21. apríl 1989
í nýbyggingu á bak við
Menntaskólann í Reykjavík var
haldin skúlptúrsýning 1967 sem
var um margt merkileg og trúlega
sú eina sinnar tegundar á íslandi
til þessa, - haldin af listafélagi
skólans. Þessari sýningu var
þannig komið fyrir að í myrkvuð-
um sal voru ljóskastarar látnir
lýsa upp verkin, og þannig reynt
að skapa stemmningu af ein-
hverjum toga, kannski róman -
tíska eftirsjá, jafnvel af nýjunga-
girni, hver veit, en það sem ég
man bezt frá sýningunni eru
skúlptúrar Jóns Gunnars Árna-
sonar. Það var vegna þess að þeir
voru hreyfanlegir og breytanlegir
innan vissra marka, skoðandinn
hafði leyfi til þess að hrófla við
þeim, reyna svolítið á tjáningar-
þörf sína: fikta, prófa nýtt, upp-
götva. Fram kom ný afstaða, nýtt
skipulag, öðruvísi skuggar á
veggina á bak við verkin, - upp-
setning sýningarinnar riðlaðist.
Því miður var enginn á staðnum
til að miðla upplýsingum um
höfundinn, og gesturinn gekk út,
kannski dálítið ruglaður í kollin-
um en með nýja sýn á heiminn.
Smám saman fór þó að skýrast
myndin af listamanninum, s.s. á
sýningum á Skólavörðuholti og í
Gallerý SÚM. Það fer trúlega
bezt að taka það strax fram að
tæknileg útfærsla verkanna og
verklagið sjálft, handbragðið,
sem var fullkomið, hafði mjög
sterk áhrif og vakti upp ýmsar
spurningar, sumar ekki ýkja
merkilegar í augum fullgilds lista-
manns en voru tímamótandi í
huga þess sem hafði hugsað sér
að taka þátt í leiknum.
Þegar ég lauk forskólanámi við
Myndlista- og handíðaskóla ís-
lands 1971, þá sótti ég um
inngöngu í skúlptúradeild, sem
þá var reyndar ekki til (!) og olli
þar með yfirvöldum nokkrum
áhyggjum og vandræðum, sem
Hörður Ágústsson, skólastjóri,
leysti úr með glæsibrag. Hann
tjáði mér að ekki væri fé til að
fastráða kennara við þessa nýju
deild, en það væri jafnvel betra
að útvega tvo menn til að kíkja
inn einu sinni í viku, og hefði
hann rætt við Ragnar Kjartans-
son og Jón Gunnar Árnason um
þetta hlutverk.,
Nokkru áður en Jón Gunnar
átti að koma til mín hafði ég farið
yfir skissubækurnar mínar og
dregið út úr þeim það sem mér
fannst helzt koma til greina að
útfæra í þrívítt form. Þegar Jón
hafði blaðað í bókinni fékk hann
sér kaffi, kveikti í sígarettu,
horfði lengi á mig óræðum
augum, sagði svo: „Þú býrð ekki
til verk nema hafa hugsað það frá
grunni. Hvað liggur að baki verk-
inu, hvað ætlarðu að tjá: reynslu,
skoðanir, átök, ást eða hatur,
reiði, gleði, sorg, hamingju,
spennu o.s.frv. Búðu til líkan í
ákveðnum mælikvarða, reiknaðu
út efnið, taktu ákvörðun um
vinnuaðferð.“ Síðan rétti hann
mér bókina og sagði að ég gæti
ekkert að því gert þótt skólinn
væri allur á tvívíðum fleti. Námið
hjá Jóni Gunnari var einn sam-
felldur fyrirlestur um hagnýt atr-
iði: massa og stærðir, línu í formi,
hlutföll, stöðu, opið og lokað
rými, eðli, hörku og mýkt,
sveigjanleik, stöðugleik, áferð,
samspil ólíkra forma og stærða,
efnisbreytingu í kopar við glóð-
un, logsuðu, draghnoð, pússun
o.fl. Þarna talaði Jón Gunnar af
reynslu sinni og lærdómi sem fæst
með eftirtekt, tilraunum og
næmu auga, en þó umfram allt
skipulegri hugsun, ótvíræðum
gáfum. Hann hafði það fyrir
reglu að leita upplýsinga hjá
verkfræðingum og tæknifræðing-
um, t.d. um burðarþol og end-
ingu, hvernig skúlptúr stendur af
sér veðurálag og tæringu. Þessi
vinnubrögð vöktu að vonum at-
hygli og voru honum falin mörg
verkefni er kröfðust langvinnra
rannsókna, sem síðan oft leiddu
til nýstárlegra niðurstaðna s.s.
verk hans við húsið á horni
Rauðarárstígs og Stórholts þar
sem notagildið er partur af mynd-
hugsuninni og felst í loftræstibún-
aði. Annað verk í þessum flokki
er handrið sem hann smíðaði úr
rörum og hann kom fyrir við
tröppurnar í Gallerý SÚM, það
er á hjörum þannig að flutningar
á stórum hlutum inn á aðra hæð
geta farið fram óhindraðir. Þetta
handrið fylgir öðrum munum
SÚM inn í geymslur Nýlistasafns-
ins.
Haustið 1976 voru þeir að
hengja upp myndir á samsýningu
í Gallerý SÚM, þeir Jón Gunnar,
Magnús Tómasson og Magnús
Pálsson. Þegar ég kom með verk-
in mín voru þeir að ræða hið bág-
borna og dapurlega ástand sem
þá ríkti í innkaupum opinberra
aðila á myndlist, og sáu enga
skynsamlega leið til nýrrar skip-
unar. Þá um vorið hafði ég skrif-
að grein í Þjóðviljann um Lista-
safn íslands og bent á hversu
óheillavænleg stefna væri rekin
þar, sérstaklega hvað varðaði
kaup safnsins, og benti á ýmsar
gloppur sem þyrfti að fylla. í
framhaldi af þessu skrifi fór ég að
gæla við þá hugmynd að mynd-
listarmenn sjálfir starfræktu ein-
hvers konar safn sem geymdi
verk þeirra og sýndi þróun ís-
lenzkrar myndlistar ár frá ári.
Þegar ég nú hlustaði á samræður
þeirra ákvað ég að láta slag
standa: „Greyin mín hættið þess-
um barlómi, við stofnum okkar
eigið safn, Nútímalistasafn ís-
lands!“ Það var eins og ský hefði
dregið frá sólu, og allir urðu ákaf-
lega kátir og spenntir.
Jón Gunnar tók hugmyndinni
um nýtt listasafn fegins hendi og
studdi hana af krafti, fyrst á fjöl-
mennum undirbúningsfundi í
kennarastofu MHÍ sumarið eftir
og á stofnfundi 5. janúar 1978, og
alla tíð síðan talaði hann máli Ný-
listasafnsins hvar sem hann fór,
einkum í Scandinavísku löndun-
um. Hann tilkynnti strax að hann
ætlaði að gefa safninu verk eftir
sjálfan sig (Blómið), Dieter
Roth, Ferdinand Krivet og Gá-
bor Attalai.
Jón Gunnar var kosinn í fyrstu
stjórn Nýlistasafnsins og var þar
óþreytandi að telja kjark í menn,
örva þá til dáða, rýna fram í tím-
ann og sjá fyrir viðbrögð manna,
og hugsa upp leiðir til að styrkja
þessa metnaðarfullu stofnun.
Það átti vel við Jón Gunnar að
vera í baráttuhópi og ryðja
brautina. Hann var einn af stofn-
endum SÚM-hópsins og Gailerý
SÚM, Myndhöggvarafélagsins í
Reykjavík, Nýlistasafnsins eins
og áður segir, og Experimental
Environment (sem fulltrúi ís-
lands ásamt Rúrí), þá var hann í
óformlegum hópi listafólks sem
ræddi stíft um stofnun samtaka
allra myndlistarmanna og studd-
ist við hugmyndir Sigurðar Guð-
mundssonar sem skrifaði frá Am-
sterdam um réttindamál þeirra.
Þessar umræður leiddu síðan
beinlínis til stofnunar Hagsmuna-
félags myndlistarmanna og sam-
starfs þess við önnur félög um
stofnun Samtaka íslenzkra mynd-
listarmanna, SÍM. Fyrir störf sín í
þessum málaflokkum og á list-
rænum vettvangi hlaut hann
margs konar viðurkenningar, -
síðast þáði hann heiðursnafnbót í
Myndhöggvarafélaginu.
Það hefur lengi verið haft fyrir
satt að ferill Jóns Gunnars hefjist
með SÚM, ekkert er fjær sanni.
Hann sýndi með FÍM 1959, en
var tveimur árum síðar kominn á
fleygiferð um Evrópu með Zeró-
hópnum og öðrum og átti verk á
sýningum í Louisiana í Humle-
bæk rétt fyrir utan Kaupmanna-
höfn, Stedelijk Museum í Am-
sterdam og Moderna Museet í
Stokkhólmi, en þessi listahús
voru þá í miklum uppgangi, með
frægari söfnum í Evrópu. Sýning-
arferill Jóns Gunnars hélzt síðan
óslitinn til síðasta dags, sérsýn-
ingar hans urðu sextán, samsýn-
ingar á milli sextíu og sjötíu -
enda afköst hans með ólíkindum.
Jón Gunnar innleiddi hreyfing-
una í íslenzkan skúlptúr, oftast
með nærveru skoðandans í huga,
þó ekki til að hann stæði álengdar
einungis til að virða fyrir sér verk-
in, heldur til að snerta, vera þátt-
takandi finna til, vera ógnað,
skelfast, - vakinn til umhugsun-
ar, snortinn nýrri reynslu, nýrri
hugsun á gömlum sannindum,
viðburðum í mannkynssögunni:
valdi, kúgun, stríðsleik, mengun.
Og áhrifum náði hann fram með
ógnvænlegum hlutum, flug-
beittum hnífum á fálmurum ó-
kennilegra kvikinda, með raf-
magni og titringi, - síðustu árin
sólargeislunum. En kjarninn í
verkunum er hreyfing, tími,
orka. Jón Gunnar hafði næmt
auga fyrir hinu sérkennilega og
sérvizkulega, dæmi um það: Þeg-
ar hann kenndi við Listaháskól-
ann í Kaupmannahöfn hringdi
hann í mig og bauð mér að koma
til sín í heimsókn, og dvaldi ég hjá
honum í níu daga í góðu yfirlæti.
Nema hvað, eitt af því fyrsta sem
Jón vildi að ég gerði væri að
vökva lífsblómið á ákveðinni krá
í Nýhöfninni. Þegar við vorum
búnir að sitja þarna góða stund,
þá hafði ég orð á því að þarna
væru bara gamlir karlhlunkar. Þú
tókst þá eftir því! Það er af því að
hingað hefur engin kona komið
inn fyrir dyr í rúmlega tvö hundr-
uð ár, - utan ein sem labbaði sig
inn án eftirtektar karlanna, en
þegar það uppgötvaðist var hún
rekin í dyr í hvínandi hvelli, vert-
inn fékk aðsvif því staðurinn var
saurgaður. Gólfið var sópað og
þvegið og hreinsað alveg út í
göturæsi, gólfmottur hristar dug-
lega. Og síðan hafa allir nýir gest-
ir verið litnir hornauga. Þetta
fannst Jóni Gunnari aldeilis kjör-
ið umhverfi, sérvizkan í þessu
heillaði hann upp úr skónum.
Síðan lítil saga um húmor: Það
var laugardagsmorgun, ég sat við
skriftir í Nýlistasafninu þegar Jón
Gunnar leit inn til að spjalla. En
því miður hafði ég engan tíma
aflögu og tók því óljóst eftir hvað
hann var að bauka í kringum mig,
sagði bara j á og nei þegar við átti.
Þegar ég kom heim í hádeginu
lagði ég töskuna frá mér á eldhús-
borðið og fékk mér kaffi. Skyndi-
lega hreyfðist taskan, hvít mús
gægðist undan lokinu og hoppaði
niður á borðið. Þegar ég hitti Jón
Gunnar næst sagðist hann hafa
frétt að það hefði fjölgað á
Skeggjagötunni!
Jón Gunnar kom mörgum fyrir
sjónir sem töffari, harður nagli,
kaldranalegur í tali, stundum
glannalegur en þó ávallt stutt í
brosið. En þetta var bara ytra
byrðið, loðhúfan og leðrið, bak-
við skilvegginn sló hjarta hins
góða drengs sem bræddi önnur
kaldari hjörtu þegar svo bar
undir. Hann ræktaði vináttuna að
því marki sem hún er þolanleg,
hélt nauðsynlegri fjarlægð hvarf
aldrei úr augsýn - verður ætíð
innan seilingar.
Með þessu skrifi fylgja samúð-
arkveðjur til fjölskyldu Jóns
Gunnars Árnasonar frá vinum og
félögum í Nýlistasafninu.
Níels Hafstein.
Við hittumst á brú yfir lítinn
læk í Flatey á Breiðafirði fyrir 16
árum. Jón Gunnar sendi mér tón-
inn. Hann var svolítið óþægi-
legur, í senn ögrandi og skemmti-
legur. Það liðu vikur ef ekki mán-
uðir þar til við hittumst á ný. Eftir
það lágu leiðir okkar saman sem
fóstbræðra án blóðbanda.
Þótt við Jón Gunnar ættum
ótalmörg sameiginleg áhugamál
var hann samt sem áður ný vídd í
mínum heimi, og hélt ég þó að ég
hefði kynnst ýmsu. í samanburði
við Jón Gunnar var ég fjötraður
en hann gat flogið.
Haustið 1975 dvaldi Jón Gunn-
ar einsamall um nokkurt skeið í
Vertshúsinu í Flatey. Þá var ég
einbúi í Vorsölum. Við hittumst
til skiptis í morgunmat í Vor-
sölum eða Vertshúsi og notuðum
morgnana til skrafs og ráða-
gerða. Jón Gunnar hafði teikni-
blöðin ætíð meðferðis og skráði
með teikningum frásagnir eða
hugmyndir á sinn húmoríska
máta eða leysti vandamál fyrir-
ætlana með vinnuteikningum.
Þessa haustdaga var veður-
blíða í Flatey. Skansmýrin skipti
um lit á hverri nóttu. Haustlitirn-
ir tóku sífelldum breytingum,
sumir styrktust aðrir dofnuðu.
Við fylgdumst grannt með mýr-
inni og áferð hennar. Æ síðan
hefur þetta haust verið undarleg-
ur vökudraumur í minningunni
þar sem einfaldleikinn og hljóð-
látt haustið léku stór hlutverk.
Og það var í þessari haustveröld
Flateyjar sem okkur dreymdi
nýja drauma um búsetu og byggð
í Vestureyjum.
Eyjarnar og náttúra þeirra var
okkur ævintýraland og land sem
bjó yfir óteljandi möguleikum.
Möguleikum til fjölþætts at-
vinnu- og menningarlífs og lífs-
stfls sem var frjór og frjálslegur.
En ekki var setið við orðin tóm.
Jón Gunnar og nánustu vinir
hans sóttu um húsið Klausturhóla
sem er í eigu ríkisins. Þar átti að
koma sér fyrir og vinna að list-
sköpun. Listiðja í Flatey átti að
verða þungamiðjan, en aðeins
ein af mörgum stoðum undir nýja
atvinnuhætti.
Næsta sumar var Jón Gunnar
kominn með smiðju í Sláturhús-
inu í Flatey. Þá fyrst kynntist ég
völundinum Jóni Gunnari. Hann
kunni ráð við öllu, gat smíðað allt
og hannað og bjó til verkfæri ef
vantaði. Frumleikinn var óend-
anlegur. Hann var tilbúinn að
endurmeta alla hluti hvort sem
þeir voru nýir eða gamlir. Nota-
gildi, form og efni lá augljóst fyrir
honum. Og þannig þurfti líka að
endurmeta aðstæður í eyjunum.
Nota það sem nýtilegt var en
kasta því sem úrelt var, finna nýj-
ar og betri leiðir til þess að gera
hlutina.
Kringum þessar hugmyndir
safnaðist ágætur kjarni fólks með
mismunandi reynslu, menntun
og áherslur. Ekki vantaði áhug-
ann að hrinda verkefnum í fram-
kvæmd, en við urðum að fá að-
stöðu. Ég sótti um eyðijörðina
Hergilsey og í Fiatey hófum við
undirbúning að vélvæddu tré-
smíðaverkstæði, prentstofu Flat-
eyjar, vinnustofum og baðhúsi og
við Jón byggðum reykhús. Margt
fleira var ( bígerð, stórskemmti-
legt og frjótt. En lánið lék ekki
við okkur í þessum áætlunum og
við réðum ekki við ofurmátt
þröngsýni og sérhagsmuna.
Jón Gunnar hætti við öll sín
áform í Flatey. Tækin sem hann
hafði aflað og beðið höfðu í
Reykjavík til þess að fara á tré-
smíðaverkstæðið fóru þess í stað í
stærstu listasmiðju á Islandi hjá
Myndhöggvarafélaginu á Korp-
úlfsstöðum, prentvél var hafnað
og járn- og listasmiðja Jóns
Gunnars var tæmd og verkfærin
flutt suður.
Á þessum árum vann Jón
Gunnar stöðugt að sinni list-
sköpun. Hann hafði gert
Flateyjar-Frey og komið honum
fyrir í hvammi inni á Tortu í
Flatey og 1974 setti hann upp
verk sitt „Að gera sólina bjart-
ari“. Það var á þessum árum sem
sólin, geislar hennar og birta
urðu Jóni að óþrjótandi yrkisefni
í listinni. En það var táknrænt að
þessi verk Jóns Gunnars í Flatey
fengu ekki að vera í friði. Ögrun-
in sem Freyr bjó yfir varð fólki að
falii. Freyr var skemmdur og
byssuglaðir menn höfðu spegla
Miðvikudagur 3. maí 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7