Þjóðviljinn - 25.05.1989, Side 5
VIÐHORF
Að gefa atburðum og athöfnum gaum
í tilefni af greinargerð Gísla
Gunnarssonar „Frá bændaíhaldi
til bændaframsóknar" í blaðinu
12. þ.m.
í 2. jólablaði Pjóðviljans 1988
fjallar Einar M. Jónsson sagn-
fræðingur í París um rit Gísla
Gunnarssonar „Upp er boðið
ísaland" (Þegar tímavíddin
hættir að skipta máli og sagn-
fræðingurinn bregður sér í líki
endurskoðandans). Hann vekur
athygli á því að „þetta rit Gísla sé
mjög eftir kokkabókum „Ann-
álahreyfingarinnar" frönsku,
sem nú er í þann veginn að verða
sextíu ára gömul, og þá kannske
einna helst annarrar kynslóðar
hennar, þótt höfundur hafi að-
ferðir sínar fremur úr öðrum átt-
um. Helsta nýjung þessarar
hreyfingar var sú að tengj a saman
sagnfræði og ýmis önnur þjóðfé-
lagsvísindi, t.d. félagsfræði og
hagfræði - en sagnfræðingar
„annarrar kynslóðarinnar" lögðu
einmitt mikið upp úr ýmsum
greinum efnahagssögunnar - og
fjalla um þjóðfélag fyrri tíma
nánast því eins og þeir væru fé-
lagsvísindamenn að fjalla um
eigin samtíma. í riti Gísl er nýj-
ungin fólgin í því að hann tengir
saman á þennan hátt sagnfræði
og hagfræði eða jafnvel
viðskipta- og rekstrarfræði.“
Síðan rekur Einar málflutning
Gísla í ítarlegu máli og ályktar að
þar sé „traust og ítarlegt rit um
afmarkað vandamál hagsögu ís-
lands með miklum upplýsingum,
sem ekki hafa áður komið fram,
og úrvinnslu úr þeim. Ef maður
vildi vera með einhverjar að-
finnslur væri helst að nefna, að sú
„sjálfsgagnrýni“ Annálahreyf-
ingarinnar, sem Jacques Le Goff
nefndi hér á dögunum gæti að
nokkru leyti átt við rit Gísla:
sagnfræðingarnir frönsku eru
sem sé komnir á þá skoðun að
þeir hafi ekki gefið atburðasög-
unni eins mikinn gaum og skyldi,
og á sama hátt mætti segja, að
ritið hefði orðið enn skýrara ef
Gísli hefði gert þeim atburðum,
sem hann vísar til hér og þar og
rekur stundum, skipulegri skil og
Björn S. Stefánsson skrifar
fundið þeim stað í uppbyggingu
bókarinnar." Svo mælti Einar.
Það var meginboðskapur
Gísla, að íhaldssöm innlend
valdastétt hefði af ótta við röskun
á valdastöðu sinni sett þróun
sjávarútvegs þröngar skorður, en
þar hefði verið fyrirliði á síðari
hluta 18. aldar Ólafur Stefánsson
amtmaður, síðar stiftamtmaður.
Við lesturinn kom það mér mjög
eins og sumir aðrir, heldur samdi
athugasemdir um það sem birtust
í Sögu 1988.
Það virtist sama hvar gripið var
niður í þeim hluta ritsins sem
varðaði annað en verzlunarsögu í
þröngum skilningi, að heimildin
sem vísað var til reyndist ekki í
samræmi við túlkunina. Hér var
því um meira að ræða en það sem
Einar hefur eftir Le Goff að
sem Gísli fellir nú niður í endur-
sögn sinni. í bókinni sagði hann
frá því að konungur skyldaði
kaupmenn til að láta af hendi
sauðakjöt á lægra verði en mark-
aðsverð, en kjöt þetta var tekið í
þágu flotans. í arðsemisútreikn-
ingi sínum tók hann ekki tillit til
þessa sérstaka álags á verzlanir
sláturhafnanna. Ég lýsti engri
skoðun á því hver útkoman yrði,
„Menn sem sjá sýnirgeta verið eins ogsalt
jarðar, en þvíaðeins aðþeirforðistvilluljós
ogýkjur. “
á óvart að Ólafur sem sat góðar
jarðir við Faxaflóa og átti t.d. út-
ræði á Skipaskaga hefði ekki vilj-
að hafa sem mestan arð af sjávar-
útvegi. Þótt hann gegndi embætti
amtmanns á Norðurlandi sat
hann hér syðra nærri þeim auð-
lindum sem útvegsjarðirnar voru
honum. Enda kom upp úr dúrn-
um að Gísla hafði láðst að kanna
athafnir Ólafs, sem raunar mátti
lesa um í óprentaðri kandídatsrit-
gerð Ólafs Oddssonar með
heitinu „Ólafur Stefánsson og til-
raunir hans með iðnað og útgerð
að erlendum hætti“. Þessi maður
sem samkvæmt kynningu Gísla
var fyrirliði þeirra sem vildu
halda þjóðinni við búskap upp til
dala var þá reyndar brautryðj-
andi í nýmælum í þeim atvinnu-
rekstri sem hann taldi sjálfur ekki
geta staðizt nema í þéttbýli. Mér
þótti ekki nóg að hrista höfuðið
yfir slíkri fjarstæðu í riti Gísla,
Kennara vantar
aö Grunnskóla Vestmannaeyja. Um er aö ræða
almenna kennslu, líffræði, eölisfræði, dönsku,
tónmennt og myndmennt. Upplýsingar hjá
skólastjórum eftir hádegi í símum 98-11944 og
98-12644.
Þökkum einlægan vinarhug, blóm, samúðarkveðjur og
alla ástúð sýnda við andlát og útför
Jóhönnu Helgu Benediktsdóttur
frá Seljateigi
Jóhann Björnsson
Guðrún Ása Jóhannsdóttir
Heigi Seljan,
tengdabörn, barnabörn og barnabarnabörn.
franskir annálamenn hefðu lært á
því að gefa atburðasögunni frek-
ari gaum, heldur hrundi kenning
Gísla eins og spilaborg.
Gísli heldur því fram í Þjóð-
viljagrein sinni, að ég hafi ekki
aðeins vefengt söguskýringar
hans, heldur deili raunar einnig
við fjölmarga aðra sagnfræðinga,
sem hann hafi greint frá að fram-
an, en af einhverjum ástæðum
nefni ég hann einan. Nú er of
seint fyrir mig að deila við þá
Sverri Kristjánsson og Björn Þor-
steinsson. Björn var um það líkur
Gísla að hann sá sýnir í fræða-
störfum sínum, en það var ólíkt
að hann var fús að endurskoða
afstöðu sína.
Þó má sjá dæmi um endur-
skoðun í grein Gísla þar sem
hann fjallar um ákvæði sem varð-
aði flesta sem voru búlausir og
var þess eðlis að ráðning þeirra í
vinnu og vist skyldi vera til árs í
senn. Gísli fjallar nú um það af
slíkum skilningi að ég vænti þess
að sagnfræðistúdentum við Há-
skóla íslands verði héðan í frá
ljóst að ákvæðið lét það afskipta-
laust hvort menn unnu við sjó eða
í sveit. Sá sem stundaði útgerð
mátti því ráða til sín tugi manna,
ef hann sá sér hag í því.
Annað dæmi um endurskoðun
Gísla lýtur að mati hans á flutn-
ingi verðmæta milli verzlana á
sláturhöfnum og fiskihöfnum og
danska flotans. Um það efni segir
hann nú í Þjóðviljagrein sinni:
„Björn dregur einnig í efa þá
niðurstöðu í bók minni að einok-
unarverslunin hafi flutt verðmæti
frá sjávarútvegi til landbúnaðar.
Rösemdafærsla mín fyrir þessu
var tiltölulega einföld og er eigin-
lega óhrekjanleg: Kaupmenn
sigldu til íslands til að kaupa fisk.
Hann fékkst einkum á höfnum
sunnanlands og vestan. Til að
tryggja öllum landsmönnum
jafnar siglingar voru handhafar
siglingarheimilda á fiskihafnirnar
jafnframt skyldaðir til að sigla á
sláturhafnirnar norðanlands og
austan. En að auki sýndi ég fram
á með arðsemisútreikningum að
hagnaður verslunarinnar átti
fyrst og fremst Uppruna í fisk-
verslunínni. ... Birni tekst í raun
og veru engan veginn að véfengja
þessar augljósu staðreyndir um
fiskihafnir og sláturhafnir einok-
unartímabilsins enda ekki mögu-
legt. Athugasemdir hans þar að
lútandi renna út í sandinn og þarf
ég hvergi að hafa fleiri orð um
þær.“
Athugasemd mín um saman-
burð á gróða af fiskihöfnum og
verzlunarhöfnum laut að atriði
ef hann hefði sett markaðsverð á
kjötið, benti aðeins á að hann
hefði ekki hagnýtt sér þá vitnes-
kju sem hann legði þó fram í bók-
inni og ég hélt jafnvel að hann
hefði dregið fram í dagsljósið. Nú
vill hann hvergi hafa fleiri orð um
þessa skemmtilegu ábendingu
sína um það hvernig danir kost-
uðu vígbúnað sinn með álögum á
verzlanir sauðabænda á íslandi,
en þær áttu svo kost á því að bæta
sér það með ágóða af verzlun
með fisk. Mér þykir það miður,
því að ég hefði viljað spyrja hann
hvers vegna flotastjórnin kaus
ekki heldur að taka fisk af
verzlununum á niðursettu verði.
Ég hefði haft meiri trú á sjóliðum
sem lifðu á harðfiski með smjöri
en saltkjöti og baunum.
Eins og ég bendi á með dæmum
í grein minni í Sögu fer Gísli
frjálslega með heimildir. Ég ætl-
að honum ekki að vilja fara rangt
með, heldur er hugurinn svo mik-
ill að flytja boðskapinn að hann
ræður ekki við orð sín. í Þjóð-
viljagrein sinni kemst hann ekki
lengra en í 3. málsgrein án þess að
fara með ýkjur, eins og nú skal
greint. Þar segir frá umskiptum í
sveitum landsins tímabilið 1880
til 1930: „Við lok tímabilsins bjó
allur þorri íslenskra bænda á
eigin jörðum ..." Athugun í
jarðamati 1932 leiðir hins vegar í
ljós að í þeim sýslum þar sem
bændur voru flestir, Árnessýslu
og Rangárvallasýslu, var minna
en helmingur bænda í sjálfsábúð,
en á landinu öllu voru bændur í
sjálfsábúð ekki fyllilega þrír af
hverjum fimm. Fáir mundu kalla
það allan þorra sem ekki nær því
hlutfalli.
Menn sem sjá sýnir geta verið
eins og salt jarðar, en því aðeins
að þeir forðist villuljós og ýkjur.
Þeir sem eiga nokkuð undir sér
hafa stundum aðstoðarmenn til
að endurskoða mál sitt. Lúðvík
Jósefsson hafði um nokkurra ára
skeið þann hátt á þegar hann var
að undirbúa málflutning sinn
fyrir almenningi að hann lét Jón
Böðvarsson hlusta á ræðu sína.
Jón sagði mér að Lúðvík hefði
líklega viljað ganga úr skugga um
að almenningur skildi málið og
hefði þótzt mega treysta því að
það sem hann skildi mundu aðrir
líka skilja.
Annar heldri maður birtir
stundum minningargreinar í dag-
blöðum. Mig undraði lengi að
hann skyldi komast yfir þetta auk
annasamra og ábyrgðarmikilla
starfa og samt sá ekki þreytu á
manninum. En nú veit ég að hann
kann að láta vinna fyrir sig. Hann
hefur mann til að semja greinarn-
ar, leggur honum aðeins línurn-
ar, en lætur hann afla fullrar vitn-
eskju og semja. Þjóðin mundi
njóta sýna Gísla betur ef hann léti
gætna aðstoðarmenn sjá unf frá-
gang ritsmíða sinna.
Höfundur er hagfræðingur hjá Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins.
Ráðstefna um
háskólastigið
Menntamálaráðuneytið gengst fyrir ráðstefnu
um háskólastigið, föstudaginn 26. maí 1989 kl.
13-18 í Borgartúni 6.
Dagskrá:
Svavar Gestsson menntamálaráðherra setur
ráðstefnuna.
Gerður G. Óskarsdóttir ráðunautur reifar við-
fangsefni ráðstefnunnar og almennar upplýs-
ingar um háskólastigið.
Guðmund Hernes rannsóknastjóri flytur erindi
um háskólastigið, m.a. með hliðsjón af þróun í
Noregi.
Frosti Bergsson framkvæmdastjóri, Guðrún
Hallgrímsdóttir matvælafræðingur, Jón Sig-
urðsson skólastjóri, Sveinbjörn Björnsson
prófessor, Tómas Ingi Olrich menntaskóla-
kennari og Þuríður Kristjánsdóttir prófessor
ræða spurningar um háskólastigið.
Umræður og samantekt.
Ráðstefnan er öllum opin.
Menntamálaráðuneytið
23. maí 1989
Auglýsið í
Þjóðviljanum 681333
Ffmmtudagur 25. maí 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5