Þjóðviljinn - 02.06.1989, Blaðsíða 14

SANNAR
Már Jónsson
skrifar
Á Englandi voru karlar sem
fundnir voru sekir um landráö
hengdir, en teknir niður lif-
andi, skornirákviö og
sneiddirísundur. Konurvoru
brenndar lifandi. Það þótti
mun mildari refsing en sú sem
karlarfengu, þvílíkamar
kvenna voru aldrei til sýnis,
niðurlægðirog illafarnir.
Landráð karla voru að svíkja
föðurlandið, en einnig að
smíða falska mynt. Konur
töldust hins vegar sekar um
landráð ef þær myrtu eigin-
menn sína. Ástæðan var að
eiginkonur áttu að vera undir-
gefnar eiginmönnum sínum.
Með því að myrða þá frömdu
þæreinskonardrottinsvik. Ein
konafullyrti árið 1678 að hinn
myrti eiginmaður hefði ofsótt
hana og barið hana með
pönnu, en síðan hlaupið á
skæri sem hún hélt á. Önnur
fyllyrti hálfri öld síðar að eigin-
maðurinn sálugi hefði dregið
hana á hárinu um húsið, en
hnífur slysast í löppina á hon-
um. Báðarvorudæmdará
bál.
Hér á landi var enginn greinar-
munur gerður á því hvort eigin-
maður myrti eiginkonu eða eigin-
kona eiginmann. Hin enska hug-
mynd um að verknaður eigin-
konu væri á einhvern hátt víta-
verðari en verknaður eiginmanns
þekktist ekki. Morð var morð.
Algengara var að eiginmenn
myrtu eiginkonur, en viðurlög
voru hin sömu, aftaka og dauði.
Frægasta dómsmál íslands-
sögunnar er án efa Sjöundármál-
ið árið 1802. Þegar þau morð
voru framin var annað morð enn í
fersku minni, þó aldarfjórðungur
væri liðinn frá því það var framið.
Til vitnis um það er bréf sem Geir
bikup Vídalín skrifaði Steingrími
Jónssyni síðar biskupi vorið 1803,.
en þá var Steingrímur við nám í
Kaupmannahöfn: „Hér að auki
er morðsmál úr Barðastrandar-
sýslu, sem er eitt það herfilegasta
sem ég hef heyrt og enn nú ljótara
en það nafntogaða Hellu-
dalsmál.“ Á Sjöundá voru eigin-
maður og eiginkona myrt, í Hell-
udal aðeins eiginmaður. Áðstæð-
ur voru svipaðar, kvæntur karl og
gift kona tóku saman, makar
horfðu áhrifalausir á, nema eigin-
maður hennar nöldraði og týndi
lífi.
Fyrsta frásögn
sakborninga
Þann 17. júní 1775 kom Stein-
dór Finnsson sýslumaður Árnes-
sýslu að Helludal í Biskupstung-
um, örskammt frá Geysi. Daginn
áður hafði Jón Gissursson hús-
bóndi þar verið jarðsettur, en sex
karlar skoðað áverka á líkinu
áður. Jón lést 9. júní og grunur
lék á að hann hefði verið myrtur.
Hjónin áttu sjö börn, sonurinn
Bjarni var við sjóróðra, en hin
voru heima þegar Steindór kom:
Sigríður’ 18 vetra, Gestur 12
vetra, Jason 11 vetra, Kristrún 9
Eiginmaður
myrtur 1775
vetra, Þóroddur 6 vetra og Isak 4
vetra.
Guðríður ekkja Jóns fullyrti að
hún hefði séð mann sinn seinast á
lífi skömmu fyrir hádegi, hann
hefði verið að hlaða vegg við eld-
húsdyrnar. Þá var hún á leið með
börnunum út á tún að taka tað.
Jón var einn eftir við bæinn, því
Jón Guðmundsson, sem bjó með
þeim á jörðinni, var farinn áður
út í sveit. Hún hafði fylgst með
honum hverfa, því hann reið fet
fyrir fet á rauðskjóttri, magurri
og fylfullri meri. Fljótlega eftir
hádegi komu Guðríður og börnin
aftur í bæinn og þá fann hún Jón
bónda liggjandi á grúfu í eldhús-
inu. Hella var ofan á höfðinu:
„þvert um á höfðinu og lá svo
langt niður á höfuðið að aftan-
verðu að hún náð ofaná sárið svo
að þá ég ýtti hellunni frá nuddað-
ist sárið.“ Ekki hélt hún að börn-
in hefðu tekið eftir föður sínum.
Um nóttina vakti Guðríður yfir
líkinu. Fyrir sólarupprás morg-
uninn eftir kom Jón Guðmunds-
son aftur og Guðríður sagði hon-
um hvað hefði gerst. Hún bað
hann hlaða upp kampinn sem
hrundi, en var sjálf inni á meðan.
Hellunni hlóð hann í vegginn, því
Guðríður vildi ekki að hún yrði
sett aftur yfir dyrnar, og varð að
brjóta hana. Þegar hann var að
þessu komu tveir karlar að smíða
kistu utanum hinn látna. Þá voru
handleggir og fætur farnir að
stirðna.
Samkvæmt þessu var hellan
yfir eldhúsdýrum að Helludal og
datt á höfuð Jóns. Hún var látin í
tóma kistu, sem síðan var
innsigluð og afhent ekkjunni „í
hennar ábyrgð og varatekt til
víðara.“ Sjálfur tók sýslumaður
blóðuga húfu Jóns í eigin vörslu.
Þá var Guðríður búin að sauma
fyrir gat sem hafði komið á hana
þegar Jón fékk áverkann og dó.
Það er greinilegt að sýslumaður
trúði Guðríði mátulega. Frá
Helludal hélt hann að Tjörn í
Biskupstungum þar sem Jón
Guðmundsson lá rúmfastur. Jón
kvaðst hafa farið frá Helludal
snemma morguns. Þegar hann
kom aftur morguninn eftir var
Guðríður vakandi en börnin
sváfu. Hún sagði honum frá
dauða eiginmannsins og hann
hlóð vegginn fyrir hana, án þess
að hafa fengið að vita af hellunni
sem átti að hafa drepið húsbónd-
ann: „Ég sá þar að sönnu stóra
hverahellu, en hvort hún var það
eður ei vissi ég ei.“ Þegar hann
svo ætlaði að láta hana upp á
vegginn „datt hún úr höndunum
á mér ofaní dyrnar og brotnaði í
tvennt, hvar af ég setti annað
stykkið í kampinn en annað innar
í vegginn, svo að þetta brot varð
mér óvart." Ekki vissi hann til
þess að nokkur hefði tekið eftir
þvt að hann missti helluna, nema
þá helst litlu börnin Kristrún og
Þóroddur.
Sveitin tekur
til máls
Guðríður og Jón neituðu að
hafa orðið Jóni Gissurssyni að
bana. Sveitungar þeirra voru á
öðru máli og rannsókn sýslu-
manns næstu mánuði leiddi í ljós
að mánuðina áður en Jón Giss-
ursson lést hafði verið rafmagnað
andrúmsloft á Helludal. Yfir-
heyrslur hófust að Vatnsleysu 30.
október 1775. Á fjórða tug karla
og kenna var stefnt til að vitna um
það sem þau vissu og höfðu heyrt
„þeirri sök til upplýsingar hvar
fyrir Jón Guðmundsson og Guð-
ríður Bjarnadóttir frá Helludal
skulu vera rigtuð eða misþenkt,
nefnilega að þau annað eður bæði
hafi verið orsök til Jóns sáluga
Gissurssonar dauða er skeði á nú
umliðnu surnri."
Morðsagan fór um sveitina í
nokkrúm afbrigðum, en til ein-
földunar verða aðeins raktar út-
gáfur Hróbjarts Jónssonar og
Ingibjargar Ögmundsdóttur á
Laug. Þau sögðu ítarlegast frá og
höfðu það eftir hinum og þessum.
Til aðgreiningar verður Jón Giss-
ursson nefndur Jón sálugi, líkt og
í dómabókinni, en Jón Guð-
mundsson bara Jón. Hróbjartur
og Ingibjörg voru sammála um að
Jón hefði boðist til að aðstoða
Jón sáluga við vegghleðslu, en
hann neitað með þessum orðum:
„Ekki þarftu þess, farðu inn í
baðstoru til konu minnar og vertu
hjá henni.“ Þá kastaði Jón í hann
steini og Jón sálugi hrökk undan
og sagði „Guð hjálpi mér.“ Jón
elti og barði hann með staur. Að
því loknu fór Jón inn í baðstofu til
Guðríðar og sagði: „Nú er ég bú-
inn að því sem þú hefur beðið mig
um“ og Guðríður svaraði: „á svei
því, er hann dauður?“ Tveir
möguleikar voru á framhaldi:
Sá fyrri var að Jón og Guðríður
gengu út, tóku beisli og létu það
um hálsinn á Jóni sáluga, drógu
hann inn í skemmu og hengdu við
bita. Nokkru síðar fóru þau með
hann inn í bæinn og lögðu hann á
grúfu á moldargólfið. Guðrún
hafi þá tekið pál og slegið Jón
sáluga í hnakkann og látið hell-
una ofaná.
Hinn var að Guðríður skipaði
Jóni að koma sér burt, hún skyldi
sjá um þetta. Hann fór þá að
Tjörn og sagði fólki frá því sem
gerðist. Á meðan gekk Guðríður
til Jóns sáluga þar sem hann lá og
áttu þrjú yngstu börnin að hafa
séð Jón hafa hendur í hárinu á
henni úti á hlaðinu, en ekki kem-
ur fram hvort hún drap hann eða
hvernig hann dó.
Morð í bígerð
Allir sem yfirheyrðir voru
töldu Jónana báða bestu menn og
Guðríði heiðvirða konu. Þó var
það almannarómur að undan-
farna þrjá vetur hefðu Guðríður
og Jón Guðmundsson samrekkt
nokkrum sinnum. Hinn kokkál-
aði eiginmaður virðist hafa vitað
hvað klukkan sló, því ljóst er að
hann reyndi að koma í veg fyrir
að Jón Guðmundsson kæmi til
búsetu í Helludal ásamt konu
sinni Sigríði Sveinsdóttur vorið
1774. Tvo kunningja sína bað
hann um aðstoð við að hindra
komu þeirra. Sjálfur þóttist hann
ekki geta staðið á móti þessu
áformi, „þar kona sín fylgdi því
svo fram.“ I Helludal virðast
samfarir Guðríðar og Jóns hafa
verið reglulegar. Um páskana
1775 kom stúlka af nálægum bæ
að Heiludal og sá eitt barna Guð-
ríðar liggja í rúmi Sigríðar. Hún
spurði hvort ekki væri þröngt um
þau þrjú í rúminu þegar Jón væri
heima, „hvar til barnið átti að
svara: Jón svæfi ekki hér, hann
hefði sofið hjá móður sinni.“
Þegar þetta gerðist var Jón farinn
til róðra. Um það leyti virðist Sig-
ríður hafa farið af bænum og ekki
var hún þar daginn sem Jón sálugi
dó. Heimilishættir í Helludal
hafa þróast í sömu átt og á Sjö-
undá og spenna aukist með hverj-
um degi. Um vorið reyndi Jón
Gissursson að koma nafna sínum
burt og má ætla að það hafi orðið
hans banabiti.
Fullvíst er að Jón sálugi óttað-
ist nafna sinn og dag einn um vor-
ið kom hann að Neðradal og
sagði við Sigurð bónda þar „að
það væri ljótt stand á í Helludal
og sagðist vera hlessa á því að
hann kæmi ei Jóni þaðan burtu.
Hann sagði víðara að Jón Guð-
mundsson væri búinn að lofa sér
góðu, en ei vissi hann hvort Jón
hleypti á sig galdri eður hvað
hann ætlaði að gjöra við sig.“
Öðrum karli sagði hann eftir
vertíðarlok um vorið: „Mikill
djöfull hefur ágengið hjá mér síð-
an ég kem honum ekki Jóni
Guðmundssyni í burtu... Við
deildum á deginum og lá við að
við mundum fljúgast á, og þó var
konan mín verri því hún heldur
fram úr öllu lagi með honum, en
ég held það mundi batna nokkuð
aftur samlyndið á millum okkar
ef hann kæmist burt.“ Enn
versnaði ástandið og á manntals-
þingi sagði hann við kunningja
sinn: „Það er nú komið svo fyrir
mér að ég er nú hvorki dag né
nótt óhræddur um líf mitt.“
Af þessu má ráða að Jón Guð-
mundsson og Guðríður hafa ekki
viljað skilja. Þau hafa verið stað-
ráðin í því að njótast lengur. Um
ást þeirra er það til merkis að
Guðríður hafði heyrst segja sem
svo „að hún vildi ekki eiga meira
eftirlæti á jörðunni en að eiga Jón
Guðmundsson fyrir mann.“ Að
þau hafa jafnvel haft morð í huga
um nokkurt skeið er ljóst af því
sem haft var eftir Bjarna Hjörts-
syni. Hann svaf einhverju sinni í
samarúmi ogJón: „hafiJónGuð-
mundsson eigi getað sofið og haft
mikinn ókyrrleik í rúminu, hvar
til þá Bjarni spurði Jón um orsök-
ina. Hafi Jón þá átt að svara að
hann væri að hugsa um hvernig
hann ætti að fara að því að drepa
hann Jón Gissursson." Þá kom
Jón Guðmundsson tilJónsSig-
urðssonar á Stekkholti skömmu
eftir vertíðarlok „og bar mér
kveðju Guðríðar Bjarnadóttur á
Helludal, með þeim skilaboðum
að ég vildi leggja einhver ráð til
þess að Jón sálugí Gisursson yrði
drepinn, en hann sagðist vera svo
huglaus að hann sagðist ei geta
það.“
Blóð úr líkkistu
Sú hugmynd var þekkt í Evr-
ópu á 16. og 17. öld að blóð ætti
að renna úr kistu myrts manns ef
morðinginn nálgaðist hana. Ekki
þekki ég dæmi um þetta af íslandi
önnur en veikindi Jóns Guð-
mundssonar sumarið 1775. Fá-
einum dögum eftir að Jón sálugi
dó lagðist hann í rúmið. Hann
þóttist hafa dottið af hestbaki og
sagðist slæmur í læri. Ekki tók
fólk á Tjörn þó eftir því að hon-
um liði illa eða væri þvingaður af
máttleysi, enda var ástæða rúm-
legunnar allt önnur. Við yfir-
heyrslu skýrði Þórður Þorsteins-
son á Tjörn frá því að Jón hefði
sagt þegar hann lá „að sér væri ei
um að vera við gröftinn hans Jóns
sáluga Gissurssonar því hann
héldi það mundi renna blóð úr
kistunni ef hann kæmi nærri
henni.“ Ingunn á Tjörn hafði þá
sagt Þorsteini að hún hefði séð
„blóð renna úr kistunni úr höfð-
agaflinum.“
Sjálf sagði Ingunn frá því að
hún hefði farið inn í skemmuna
þar sem kistan stóð. Skömmu síð-
ar hefðu Jón Guðmundsson og
Guðríður komið inn. Að vísu
„sigtaði nokkuð blóð úr kistunni
á meðan ég var þar ein,“ en
rennslið jókst þegar þau voru
komin: „Þegar við öll þrjú vorum
inni í skemmunni hjá líkinu sagði
Jón Guðmundsson er hann sá
blæða úr kistunni: „Ég er tapaður
ef ég er við gröftinn hans.“ Guð-
ríður þaggaði niður í honum:
„Það er vessi en ekki blóð, það
skal ekki blæða.“ Þegar Ingunn
fór aftur að Tjörn bað Guðríður
hana að leita ráða hjá Þórði „ef
hann vissi einhver ráð til að Jón
Guðmundsson gæti verið við
gröft Jóns sáluga Gissurssonar
svo að ekki blæddi úr kistunni, þá
skyldi hann gefa þau.“ Þetta
hafði Ingunn borið undir Þórð,
„en hann svarað að hann gæti það
ekki.“ Þess vegna lagðist Jón
veikur og var hvergi nærri þegar
Jón sálugi var borinn til grafar.
Engu að síður draup blóð úr kist-
unni þann dag, að minnsta kosti
ef mark er takandi á orðum Páls
Snorrasonar í Úthlíð: „í vor, dag-
inn sem Jón sálugi var jarðsettur,
hallaði ég mér fram að kistunni
hvar líkið var og sagði með sjálf-
um mér: Guð almáttugur auglýsi
hvort þú hefur dáið af manna-
völdum. I því ég var búinn að tala
þetta kom Guðríður Bjarnadóttir
í dyrnar, en gekk ei að kistunni
öldungis, og þá sá ég einn blóð-
dropa leka niður úr höfðagaflin-
um á kistunni sem líkið var í, síð-
an engan dropa meir.“
Jón játar að hluta
en Guðríður ekki
Þegar Ingunn á Tjörn var yfir-
heyrð kom í ljós að daginn sem
Jón sálugi dó hafði Jón Guð-
mundsson sagt henni allt af létta.
Frásögn hans hafði verið á þessa
leið: Hann stökk upp á garðinn
sem Jón sálugi var að hlaða til að
taka hamar sem lá þar. Garður-
55
í Helludal virdast
samfarír
Guðríðar og Jóns
hafa veríð reglu-
legar.
íí
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 2. júní 1989