Þjóðviljinn - 09.06.1989, Side 11

Khomeini - öldungur sem setti allt á annan endann þegar flestir
jafnaldrar hans voru örvasa orðnir eða dauðir.
Með ayatollah Khomeini er
genginn einn þeirra manna,
er mestan svip hafa sett á sögu
síðasta tíu ára tímabiis, hvað sem
menn annars hafa um öldunginn
þann að segja. Sérstaklega á vett-
vangi trúarbragðanna var Ifldega
enginn maður atkvæðameiri en
hann á þessum árum. Hafi ein-
hverjir verið svo einfaldir ennþá
er Khomeini kom fram á svið sög-
unnar að halda að trúarbrögðin
yfir íran ættin Qajar, tyrknesk að
uppruna eins og svo margir aðrir
valdhafar, er þar í landi hafa ríkt
gegnum aldirnar. Það var fyrst
með valdatöku þeirra, sem Te-
heran varð höfuðborg landsins.
Þeir frændur voru flestir duglitlir
menn og miður greindir, og leiddi
það ásamt margvíslegu öðru til-
dragelsi heimssögunnar um þær
mundir til þess, að stjómartíð
þeirra varð saga stöðnunar þegar
Fulltrúi tólfta ímamsins
Khomeini var mótaður af hefðum sjítasiðar og kenningum Platons um fyrirmyndarríki undir stjórn spekinga. Hann leit
ásigsem útvalinnforkólfhreintrúaðsíslamsíbaráttugegnhinuilla,eríhans augum var einkum Vesturlönd/Evrópa
væru búið spil í henni, þá gat eng-
inn vaðið í slíkri villu eftir það.
Ýmislegt hefur löngum verið á
huldu um mann þennan og marg-
víslegar sögusagnir um hann hafa
verið og eru á kreiki. Hann kom
fram á svið heimssögunnar fyrst á
þeim aldri, er flestir eru hættir
öllu vasi, ef ekki dauðir. Eigi að
síður tókst honum að valda meiri
hamagangi í stjórnmálum og
trúmálum en flestum öðrum ein-
staklingum hefur lánast á síðustu
áratugum. Hann náði svo sterk-
um tökum á hugarfari mikils
þorra landa sinna að með ein-
dæmum er. Hann er enn ein
sönnunin fyrir því, að persónu-
legi þátturinn í sögunni skyldi
aldrei vanmetinn.
Prestssonur
úr smáborg
Enginn vissi einu sinni fyrir víst
hve gamall hann var, líklega ekki
heldur hann sjálfur; í þvísa landi
voru hagskýrslurnar ekki merki-
legar um síðustu aldamót og með
alþýðu lítill siður að leggja á
minnið fæðingardaga barna, er
tvísýnt var að lifðu af frum-
bernsku. En nú er algengast að
hafa fyrir satt að karlinn hafi náð
þetta 86 til 89 ára aldri.
Ættarnafn Khomeinis er dreg-
ið af fæðingarstað hans, eins og
algengt er í íran. Hann fæddist í
smáborginni Khomeyn í austur-
hlíðum Zagrosfjalla, rúmlega 100
kílómetra suðvestur af Kúm, höf-
uðborg íransks sjítaklerkdóms.
Faðir hans var mullah, þ.e.a.s.
klerkur. Hann mun hafa látist er
sonurinn var ungur, og var hann
alinn upp af móður sinni og
frænku, sem báðar kváðu hafa
verið skörungar nokkrir. Þær á-
kváðu að hann skyldi feta í fót-
spor föður síns. Eftir að hafa haf-
ið guðfræðinám í fæðingarborg
sinni hélt hann til framhaldsnáms
í Kúm og tók síðan sjálfur að
stunda þar kennslu.
Qajarar og
Reza Shah
Til Kúm kom Khomeini ein-
hvemtíma á þriðja áratugnum.
Þau árin urðu umskipti nokkur í
föðurlandi hans. Árin sem
franska byltingin stóð yfir í Evr-
ópu hafði hafist til keisaradóms
AÐ UTAN
best lét, en oftast hnignunar. Lík-
lega hefur íran aldrei í sinni löngu
sögu borið höfuðið lægra
gagnvart umheiminum.
1925 var síðasta Qajarkeisar-
anum steypt af stóli og tók þá
keisaranafn herstjóri að nafni
Reza Shah, er þá þegar um nokk-
urra ára skeið hafði verið raun-
verulegur valdhafi landsins.
Hann var af lægstu stigum, risi að
vexti og hörkutól sem vann sig
upp í gegnum herinn og tók völd-
in með tilstyrk hans. Lítið var um
fínheit í hátterni hans og þannig
kvað honum hafa verið gjarnt að
sparka ráðherra sína í klofið, er
honum rann í skap við þá á ráðu-
neytisfundum. Hann var ekki ó-
líkur Kemal Atatúrk og svipaðs
sinnis og hann í stómm dráttum;
taldi að helsta ástæðan til niður-
lægingar lands síns væri stöðnun
þess í úreltum formum íslams.
Líklega var Reza Shah eins ná-
lægt því að vera trúlaus eða
beinlínis trúarhatari og hægt er
að ímynda sér að múslími geti
verið. Hann reyndi að vekja
þjóðarmetnað þegna sinna með
því að minna þá á stórveldistíð
landsins fyrir tíð íslams, er ír-
anskar þjóðir játuðu trú á indó-
evrópsk goð og boðskap Zaraþú-
stru spámanns. Jafnframt leitað-
ist hann við að koma í gang fram-
fömm og breytingum eftir
evrópsk-vestrænum fyrirmynd-
um. Nokkurnveginn sjálfgefið
var að slík stefna myndi leiða til
áreksturs við klerkdóminn, en
keisarinn bætti þar ekki um betur
með hrottalegum aðförum og að
svæla undir sig miklar eignir per-
sónulega, ekki síst á kostnað
klerkanna.
Lærisveinn
Platons
Þannig kom til togstreita sú
milli keisara og klerkdóms er
ekki lauk fyrr en Múhameð Reza
Pahlavi, syni Reza Shah, var
stökkt úr landi 1979. Khomeini,
sem bjó í höfuðborg íranska
klerkdómsins svo að segja frá
upphafi þeirrar togstreitu, hefur
efalaust upplifað hana mjög
sterkt. Jafnframt menntaðist
hann með ágætum í mosku-
skólum borgarinnar, er sem
menntastofnanir eru á nokkuð
svipuðu stigi og háskólar Evrópu
voru, áður en þeir endumýjuðust
á upplýsingatímanum og á fyrstu
áratugum s.l. aldar. Aðspurður
síðar hversvegna tónlist þeirra
Bachs og Beethovens hefði verið
bönnuð í fran spurði Khomeini:
„Og hverjir eru nú það?“ En
hann var þeim mun betur heima í
ekki aðeins íslömskum fræðum,
heldur og þaðan af eldri lærdómi,
ekki síst úr forngríska og hellen-
íska heiminum. T.d. las hann á
fyrstu árum sínum í Kúm rit Plat-
ons og er líklegt að hugmyndir
fornmanns þessa um fyrirmynd-
arríki, er stjórnað væri af
heimspekingum, hafi haft djúp
áhrif á guðfræðinginn frá Khom-
eyn.
Og viti menn: þegar sá sami
guðfræðingur náði völdum í
föðurlandi sínu tók hann a.m.k.
upp eina algera nýjung í stjórn-
arfari þess. Fram í jan. 1979 hafði
íran haft yfir sér konunga og
keisara af einhverju tagi alla tíð
frá því að fyrst fréttist af konung-
um Meda sjö eða átta öldum
f.Kr. Á það langa skeið batt
Khomeini karl enda með því að
breyta hálfvestrænu keisaradæmi
Pahlavifeðga í „íslamskt lýð-
veldi“ - undir stjórn spekings,
þ.e. sjálfs sín.
Djöfulsins
spilverk
En áður en Khomeini lagði leið
sína til Kúm hafði hann mótast í
afskekktri smáborg í Persaríki
Qajarkeisara, í umhverfi þar sem
vestræn áhrif voru naumast
merkjanleg. Þetta, ásamt með
því að hann var sjálfur sprottinn
úr prestastétt landsins og til-
heyrði henni, hefur væntanlega
dugað til þess að hann frá upphafi
hefur séð tilraunir Pahlavifeðga
til að breyta íran til vestræns
horfs sem djöfulsins spilverk.
Hann mun snemma hafa tileink-
að sér kenningar íslamskrar bók-
stafstrúarhyggju (fundamental-
isma) sem komst á kreik sem
einskonar andsvar eða gagnsókn
íslams gegn evrópskum/
vestrænum áhrifum (og náði
engu síður fylgi meðal súnníta en
sjíta). Á bernskuárum hans
höfðu Bretar og Rússar helgað
sér hluta írans sem áhrifasvæði, f
heimsstyrjöldinni fyrri rufu Bret-
ar, Rússar og Tyrkir hlutleysi
írans eftir hentugleikum, í
heimsstyrjöldinni síðari hemámu
Bretar og Rússar landið og eftir
þann hildarleik réðu Bretar þar
fyrst mestu, síðan Bandaríkja-
menn.
Allt þetta sameinaðist um að
móta hugarfar og heimsmynd
Khomeinis, er einkenndist mjög
af tvíhyggju, sem ekki minnir
síður á Zaraþústru en Múhameð.
í hans augum var heimurinn
skiptur í tvær stríðandi fylkingar,
annarsvegar hreintrúað íslam, er
samkvæmt boðskap spámannsins
hafði rétt og skyldu til að drottna
yfir öllum heimi, hinsvegar öfl
hins illa þar sem Evrópa/
Vesturlönd vom þungamiðjan.
Kalda stríðið og allt strögglið
milli austurs og vesturs var í
augum Khomeinis varla annað en
sjónhverfingar; að hans mati var
enginn teljandi munur á komm-
únisma austursins og lýðræði
vestursins. Raunar var hann
síður en svo einn um það í íslams-
löndum að taka þá viðureign
miðlungi hátíðlega.
Kölski
hinn mikli
Þótt Khomeini yrði ekki
heimsþekktur fyrr en rétt fyrir
valdatöku sína var hann þá í
nokkra áratugi búinn að vera
landsþekktur í íran. Hann tók að
andmæla keisaravaldinu opin-
berlega þegar árið 1941, en það
var fyrst eftir 1953, er CIA hafði
tryggt stöðu Múhameðs Reza
keisara með valdaráni, að áhrif
Khomeinis urðu veruleg meðal
klerka og almennings. Inokkur
ár eftir það var íran beinlínis
bandarískt leppríki og áhrif og
umsvif Bandaríkjanna voru þar
alla tíð til íslamsbyitingar mikil
og áberandi. Peningar flæddu inn
í landið fyrir olíuna, spilling ráða-
manna var gríðarleg, keisarinn
lagði síaukna áherslu á að endur-
skóla landsmenn eftir vestrænum
fyrirmyndum, efnaðra fólk tók í
vaxandi mæli upp evrópska og
einkum ameríska siði í klæða-
burði og lífsháttum. Ofan á allt
þetta hélt Múhameð Reza Pahla-
vi áfram því sem faðir hans hafði
byrjað á, að taka jarðir af klerk-
unum. í augum klerkanna, þar á
meðal Khomeinis, urðu Banda-
ríkin Kölski hinn mikli. Undir
það tóku raunar margir þeir íran-
ir, sem tekið höfðu upp vestræna
h'fshætti en voru þreyttir orðnir á
lögregluríki keisarans, spillingu
hans og gæðinga hans, gegndar-
lausum og meiningarlitlum fjár-
austri til vígbúnaðar og fannst af
þjóðernis- fremur en trúar- og
menningarlegum ástæðum nóg
um það hvað Bandaríkjamenn
voru allsstaðar nálægir í landinu.
Þar sem sjítaklerkdómurinn
var eina aflið í landinu, sem að
einhverju marki gat boðið keis-
aravaldinu byrginn, söfnuðust
undir vængi hans margskonar
andstöðuaðilar, sem sumir hverj-
ir voru klerkunum ekki sérlega
hlynntir. Persónutöfrar Khom-
einis karls, sem var vörpu- og
virðulegur sýnum og í framkomu
og bar prestsskrúðann einkar vel,
skeggið síða, svört augu með af-
brigðum hvöss o.s.frv. tryggðu
að áhrif hans í andspyrnu-
hreyfingunni jukust smátt og
smátt. 1963 tókst honum að fá um
100.000 manns til að hlusta á sig í
Kúm, og mæltist hann þá tii þess
við herinn að hann setti keisar-
ann af. Var hann þá handtekinn
og vísað úr landi árið eftir. Það
var þó ekki fyrr en 1978, að hann
varð án vafa sá leiðtogi and-
spyrnuhreyfingarinnar, sem yfir
alla gnæfði. Ýmislegt stuðlaði að
því, ekki síst píslarvættisgloría
sem safnaðist um hann vegna út-
legðarinnar, meints dauða sonar
hans af völdum keisaralögregl-
unnar, skamma sem keisarast-
jórnin lét skrifa um hann í blöðin
og ókurteislegra aðfara stjórnar
fraks við hann, meðan hann var í
útlegð þar. í sjítasið er píslar-
vættið einkar mikið atriði. Sjálfur
var kallinn og slunginn
stjórnmálamaður, sem gat þegar
á þurfti að halda talað tungum
tveim eða fleiri og laðað þannig
að sér margvíslegustu keisara-
andstæðinga.
3000 ára ríki
á enda
Heimkominn batt hann enda á
sögu konung- og keisaradóms, er
átti sér rætur hátt í þrjú árþúsund
aftur í tímann. Þessi seint til-
komni lærisveinn Platons gamla
lýsti sig fulltrúa tólfta ímamsins á
jörðu hér. Sá ímam lifir sam-
kvæmt sjítasið í yfirnáttúrlegri
huldutilveru í sambandi við Allah j
og hans vilja er öllum skylt að
lúta. Á grundvelli þessarar trú-
arsetningar gerði öldungurinn,
sem margir höfðu búist við að
settist í helgan stein eftir
heimkomuna, sig að alvaldi
írans. Algera fyrirlitningu sína á
evrópskum/vestrænum hefðum
auglýsti hann með því að taka
starfslið bandaríska sendiráðsins
í gíslingu og ótti við nýja íhlutun
Bandaríkjamanna, í líkingu við
það sem gerðist 1953, átti drjúg-
an þátt í að þorri landsmanna ját-
aðist undir vald hans til frambúð-
ar.
Hvað sem kann að gerast í íran
á næstunni er heldur ólíklegt að
nokkur eftirmanna Khomeinis
verði tekinn trúanlegur sem full-
trúi hulduímamsins.
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Föstudagur 9. júní 1989( NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 11