Þjóðviljinn - 14.07.1989, Blaðsíða 20

PISTILL
EYJÓLFUR
KJALAR
EMILSSON
Afstæðis-
kenningin
Ég hef oft heyrt eitthvað í lík-
ingu við svohljóðandi ummæli:
„Á gott og slæmt, rétt og rangt,
er ekki til neinn algildur mæli-
kvarði; um slíka hluti er hver og
einn æðsti dómari, en fyrir sjálfan
sig einan; í þessum efnum er að-
eins um sjónarmið að ræða, ekki
um satt og ósatt.“
Mér virðist afstaða af þessum
toga vera útbreidd, í einhverri
mynd nánast viðtekin meðal ungs
fólks. Þetta þykist ég ráða af
ýmsu, m.a. af ritgerðum stúdenta
við Háskóla íslands sem ég sé
fjölmargar á ári hverju. Það skal
þó tekið fram að þessi afstæðis-
og sjálfdæmishyggja birtist í mis-
hreinni mynd, og mér virðist líka
að fæstir þeir sem aðhyllast hana í
orði geri það í raun. En þessi
þankagangur þykir víst eigi að
síður bæði frjálslyndislegur og
lýðræðislegur, enda er hann eitt
af því sem sameinar strauma
frjálshyggju og nývinstri-
mennsku. Hann þykir jafnvel vís-
indalegur líka, því að um sið-
ferðileg verðmæti yfirleitt verði
ekki komist að hlutlægum, vís-
indalegum niðurstöðum, heldur
hljótum við í þeim efnum að láta
okkur nægja það sem kallað er
„mitt persónulega mat“, og telja
svo hausana.
Meinið er að þessi afstæðis-
hyggja um verðmæti er ekkert af
þessu. Það frjálslyndi sem ein-
hvers er um vert krefst þess eins
af okkur að við látum vera að
ofsækja þá sem við erum ósam-
mála og séum tilbúin að hlusta á
rök þeirra; lýðræði veit ég ekki
almennilega hvað er, en ég er viss
um að ég get aðhyllst lýðræði án
þess að viðurkenna að sérhver
skoðun sé eiginlega jafn góð og
hver önnur. Hvað vísindin varð-
ar, þá er það tilbúningur að ein-
hver óbrúanleg gjá sé á milli vís-
indalegrar hugsunar og þeirrar
sem hæfir siðferði og verð-
mætum. Rúmsins vegna get ég
ekki rökstutt þessar staðhæfingar
mínar hér og nú, en bið lesendur
mína að hugleiða þær eigi að
síður.
En ekki er nóg með að afstæð-
ishyggjan standi ekki undir því að
kallast frjálslyndisleg og lýðræð-
isleg. Sé hún tekin alvarlega er
hún jafnvei háskaleg þeim verð-
mætum sem hún þykist styðja. Sá
sem heldur henni fram afvopnar
sjálfan sig og aðra í allri rökræðu
og gagnrýni, sem er forsenda al-
vöru lýðræðis. Sú tegund um-
burðarlyndis sem er fylgifiskur
hennar gerir öll mál ómerk, allt
tal um eitthvað sem einhverju
gæti skipt að snakki um ekki
neitt. Verðmætin sem um er að
tefla verða að órökræðanlegum
smekksatriðum eða einkatrú.
Þetta umburðarlyndi býður heim
skoðanakúgun - ef ekki einhvers
harðstjóra, þá skoðanakúgun
meirihlutageðþótta á hverjum
tíma sem er settur á stall og talið
óviðurkvæmilegt að setja út á
hann. „Fólkið vill þetta,“ segja
menn, „hver þykist þú vera að
ætla að hafa vit fyrir almenn-
ingi?“
En getum við þá sagt nokkuð
algilt um gott og illt, göfugt og
lágkúrulegt, réttlátt og ranglátt?
Þetta er að sjálfsögðu mikið efni.
Látum nægja að staðhæfa hér að
verðmæti sem þessi eru að
minnsta kosti rökræðanleg. Þeg-
ar við tölum um þau í alvöru eins
og allir menn gera - afstæðis-
hyggjumenn líka, þótt þeir séu þá
ósamkvæmir sjálfum sér - þá
nálgumst við þau eins og þau séu
hlutlæg fremur en huglæg: við
finnum þau fremur en búum þau
til, þau ráða afstöðu okkar til
mála fremur en ráðast af henni.
Og þetta er ekki afstaða sem við
höfum frelsi til að hafna, heldur
er þetta fólgið í merkingu orð-
anna sem við notum til að láta
verðmætin íljósi. Það ertildæmis
ekki boðlegt svar við spurningu
um ranglæti dóms að segja:
„hann er ranglátur bara af því að
mér finnst það,“ eða „hann er
ranglátur af því 95% þjóðarinnar
telja að hann sé það.“ Það er jafn
óboðlegt og svarið „það eru 50
km til Þingvalla af því að mér
finnst það“ er við spurningunni
„af hverju eru 50 km til Þing-
valla?“
Fyrirbyggjum hugsanlegan
misskilning: láti meirihluti fólks í
ljósi ákveðinn vilja í mikilvægu
máli að undangengnum rök-
ræðum, þá verður fólk að eiga
þess kost að láta þennan vilja ná
fram aðganga. (Undantekningar
eru að vísu til: grundvallarrétt-
indi sem öllum á að tryggja sama
hvað meirihlutanum þóknast.)
En mér virðist fullkomlega
mögulegt að þessum sama meiri-
hluta skjátlist um efnið. Það eitt
að eitthvað er þorra fólks þókn-
anlegt er ónothæf rök fyrir mál-
staðnum sem um er að ræða.
Þetta ætti auðvitað að vera
fullkomlega ljóst, en svo virðist
þó ekki vera. Eða hversu oft
heyrist ekki hamrað á því að fólk-
ið vilji þetta eða hitt, þegar verið
er að rökræða einhverja kosti,
eins og þetta skipti einhverju
máli í sjálfu sér í rökræðunni?
Hvort málstaðurinn er góður eða
slæmur, ætti skilið að ná fram að
ganga eða ekki, veltur ekki á því
hversu margir aðhyllast hann,
heldur á verðleikum hans sjálfs.
Það er ein afleiðing afstæðishyg-
gjunnar, eða kannski öllu heldur
ein hlið hennar, að farið er að
nota almenningsálit eða meiri-
hlutaval sem hinn eina brúklega
mælikvarða á verðmæti. Þetta fer
þeim sem vilja koma markað-
slögmálum yfir alla hluti kannski
ekki illa, en félagshyggjumenn
ættu ekki að daðra við slíkar hug-
myndir eins og þeir gera nú marg-
ir hvterjir. Það kemur ekki heim
og saman.
Mannfyrirlitning getur birst í
ýmsum myndum. Ein þeirra er sú
sem einræðisstjórnir sýna með
valdbeitingu og geðþóttaákvörð-
unum. Önnur birtist í því svokall-
aða umburðarlyndi sem ég hef
gert hér að umtalsefni. Það eru
nefnilega þeir sem slíkt umburð-
arlyndi iðka sem fyrirlíta fólk:
þeir afneita skynsemi þess. Þeir
skeyta ekkert um sálarheill
náunga síns. Þéir virða það í fólki
sem mestu varðar ekki einu sinni
viðlits. Þeir játast forræði for-
heimskunarinnar.
legt og langar til að hafa það inni
hjá sér, og blandast þar saman
þeir sem láta einungis stjórnast af
sjónarmiðum fagurfræðinnar, og
hinir, sem hafa það í huga að
verkið geti hækkað í verði og því
borgi sig að kaupa það nú.
Þeir sem kaupa list á sama hátt
og aðrir kaupa verðbréf, það er
að segja eingöngu með gróða-
sjónarmið í huga án nokkurrar
hugsunar um útlit verksins, eru
óþekkt stærð. Eitthvað mun vera
um slíkt, en enginn veit hve
mikið. Sama er að segja um þá
sem kaupa til að sýna öðrum að
þeir hafi efni á þessu, sem sagt
sem einhvers konar stöðutákn,
enginn veit hvar þá er að finna
eða hvort þeir eru yfirleitt til.
Heyrst hefur að nýríkir leggi slíkt
fyrir sig nú um stundir og fjárfesti
þá í gömlu meisturunum, en allt
er það óstaðfestur orðrómur og
kannski gróusögur.
Algengara mun vera að fólk
sleppi því að kaupa mynd sem því
líst á vegna þess að hún sé líklega
slæm fjárfesting, í það minnsta
annað hér á landi, alveg sérís-
lenskt og einstakt fyrirbrigði.
Menn fara nefnilega á listaverka-
uppboð til að gera reyfarakaup,
rétt einsog þegar farið er á upp-
boð hjá Tollinum eða á sölu
óskilamuna. Þar eru íslendingar
sér á báti, því frá útlöndum berast
þær fréttir að á uppboðum lendi
verk sem margir hafa áhuga á að
gefa mikið fyrir. Þar mætist menn
til að bítast um bestu bitana og
verðið þeytist þar af leiðandi upp
úr öllu valdi, en af slíku höfum
við ekkert að segja hér á landi um
þessar mundir. Ræður þar ef til
vill nokkru að erlendis mæta á
uppboðin forríkir listaverkasalar
og kaupahéðnar, en hér mætir
fólk til að athuga hvort það geti
ekki fengið fallega mynd á vegg-
inn fyrir lítinn pening.
Á uppboðunum lenda ekki dýr
verk gömlu meistaranna, fjár-
sterkir aðilar Iáta helst ekki sjá
sig þar, um þau gilda sömu
lögmál og um hverja aðra útsölu.
Til að mynda hendir að þar seljist
verk frístundamálara, kannski
keypt á fjörutíu til sextíu þúsund
á sínum tíma, á tvö til þrjú þús-
und krónur.
Fagurfræði
eða gróði
Kaupendur listaverka eru jafn
misjafnir og þeir eru margir. Þó
munu stofnanir vera mest áber-
andi um þessar mundir. Öðrum
kaupendum má skipta í safnara,
annars vegar þá sem safnað hafa
listaverkum árum saman og
kaupa sér eina og eina mynd sem
vantar í safnið, og þá gjarnan
eftir gamlan meistara, og hins
vegar þá sem veðja á þá sem yngri
eru. Nokkuð stór hópur
kaupenda kaupir sér listaverk
vegna þess að þeim finnst það fal-
Hún er víst útlensk þessi. Ætli nokkur ærlegur Islendingur líti við henni?
Myndir Ásgríms eru meðal þess eftirsóttara á íslenskum listaverkamarkaði.
þegar verðið er komið upp fyrir
tuttugu þúsund. Listamaður einn
sagðist nýlega hafa orðið
áheyrandi að samræðum nokk-
urra sýningargesta sinna, þar sem
fólk var að velta fyrir sér hvort
það borgaði sig að kaupa eftir
hann mynd. Hvort það væri ekki
það sama og fleygja peningunum
út um gluggann. Niðurstaða um-
ræðunnar fylgir ekki sögunni
enda óþarfi, en hún bendir til
þess að fólk láti sig arðsemi þeirra
listaverka sem það kaupir ein-
hverju skipta, og sjálfsagt í níu af
hverjum tíu tilfellum þegar um
umtalsverðar fjárhæðir er að
ræða.
Dæmi eru um það að fólk hafi
þust á sýningar til að kaupa um
leið og opnað var, þótt ekki sé
það algengt. Þannig var með
fræga sýningu Kjarvals hér á
árum áður, og annað og nýlegra
dæmi er af sýningu Louisu Matt-
híasdóttur í Gallerí Borg fyrir um
tveimur árum. f báðum tilfellum
gilti sú regla að fólk kom ekki til
að skoða myndir heldur til að
kaupa, og er hverjum frjálst að
velta fyrir sér hvaða sjónarmið
hafi þar ráðið ferðinni.
Það fer tvennum sögum af
ástandi markaðarins sem stend-
ur, sumir segjast ekki kannast við
neina kreppu og allt seljist þetta
alveg óskaplega vel; aðrir tala um
kreppu sem komi niður á ungum
listamönnum. Eitthvað meira
mun vera í umferð af verkum
eldri meistaranna en venja hefur
verið, þá oft á tíðum á leið úr
einkaeign til stofnana. Þeir sem
selja geta bæði verið fólk sem
hefur erft málverk og vill koma
þeim í peninga, og eins þeir sem
ef til vill eru að selja vegna fjár-
þarfar, þótt slíkt sé nokkuð sem
erfitt er að henda reiður á. Það
liggur þó í augum uppi að það
getur verið hagstætt að selja svo
sem einn Jón Stefánsson eða Ás-
grím á eina til eina og hálfa milj-
ón, því söluverð myndar er ekki
skattskylt og kemur hvergi fram í
opinberum skjölum, auk þess
sem það getur bjargað fjárhagn-
um.
Þeir sem aðallega fjárfesta í
myndlist sem stendur eru, auk
safnaranna, stofnanir og fyrir-
tæki, og þar gildir sú regla að
menn vilja fjárfesta í einhverju
sem er öruggt. Fáir treysta sér til
að taka áhættu með verk sem þeir
gætu þurft að bíða í áratugi eftir
að yrði „einhvers virði“, séu þeir
á annað borð að velta slíku fyrir
sér. Kreppan virðist því mest
koma niður á þeim sem yngri eru.
Sú hefð, sem þekkist erlendis frá,
að fyrirtæki kaupi reglulega verk
ungra, óþekktra listamanna og
komi sér þannig smám saman
upp listasöfnum, sýnist ekki eiga
neinu fylgi að fagna hér á landi.
Við þetta má svo bæta að versl-
un með listaverk fer að miklum
hluta til fram í heimahúsum. Fólk
fer gjarnan í heimsókn til lista-
mannsins, lítur á verk hans og
skeggræðir um verðið. Þótt ein-
hver tími sé liðinn síðan fyrst fór
að bera á sölugalleríum og um-
boðsmönnum hér á landi hafa
þeir aðilar engan veginn lagt
undir sig markaðinn. En hvort
það er enn eitt séríslenska fyrir-
brigðið í þessu máli skal ósagt
látið. LG
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 14. júlí 1989