Þjóðviljinn - 04.08.1989, Blaðsíða 21

I
Þykist hann ætla aö fara aö
skrifa um hamingjuna, mann-
skrattinn?
Er það ekki alveg út í hött?
Er nokkur leið að fóta sig á
svo hálu viðfangsefni?
Ætli það séu ekki tvær
skoðanir á hamingunni sem
útbreiddastar eru. Önnur er
sú að hamingjan sé eitthvað
prívat og persónulegt. Ham-
ingjan er að óskir rætast,
segir einn. Hamingjan er að
ætlast ekki til neins, segir
annar. Jón getur ekki talið sig
hamingjusaman nema hann
eigi bensa og sumarbústað.
Guðjón er aftur á móti alsæll
með tvo fætur sem ekki bila ef
honum dettur í hug að labba
upp á fjall í góðu veðri.
Hún er
annarsstaöar
Hin skoðunin er sú, að ham-
ingjan sé einhversstaðar annars-
staðar. Hvar líður okkur vel? er
spurt í frægu rússnesku leikriti og
svarið er: Þar sem við ekki erum.
Þegar Steinn Steinarr hafði í
sjálfhæðnu ljóði náð tökum á
norðlenskum framburði ham-
ingjunnar eftir langa mæðu þá
tók ekki betra við - hún var þá
orðin „sunnlensk í sínum“. Og
svo kemur Bertolt Brecht og
minnir okkur á það hvflíkir asnar
við erum öll:
denti alle rennen nach dem Glúck
das Gluck rennt hinterher..
Allir eltast við hamingjuna
en hamingjan hleypur
á eftir okkur.
Eða hvað? Ibsen lætur að því
liggja í Villiöndinni að í lífslyg-
inni sé hamingja hvers venjulegs
manns fólgin - taktu hana frá
honum og hann á óhamingjuna
vísa. Annað leikskáld, Bernard
Shaw, hæðist aftur á móti að
þeim sem endilega vilja vera
hamingjusamir. Ævilöng ham-
ingja, segir hann í Man and
Superman, það er meira en nokk-
ur maður fái þolað. Það ástand
væri helvíti á jörðu.
Ekkert „mér
finnst“ með það
Þetta og annað er nú tínt til hér
vegna þess að fyrir skömmu kom
hingað heimspekingur ágætur,
Philippa Eoot, prófessor í sið-
fræði, og hélt erindi í Háskólan-
um um hamingjuna og dyggðina.
Nú ætla ég mér ekki þá dul að
endursegja slíkt erindi né heldur
það sem fram kemur á eftir því í
spurningum og svörum, enda má
reiða sig á það að sitthvað týnist
eða skolist til á leiðinni frá fyrir-
lesara til skilningsins þegar um
flókin efni er að ræða. En í stuttu
máli sagt var Philippa Foot að
reyna að tosa áheyrendur sína frá
þeim hugmyndum að hamingja
væri eitthvað sem „mér finnst“,
finna henni einhverja áreið-
anlegri samnefnara en það sem
hverjum og einum gott þykir eða
æskilegt. Þess vegna vildi hún
ekki sætta sig við að hamingja
væri vellíðan, safn góðra stunda -
eins þótt vellíðan kæmi hamingj-
unni vissulega við. Þess vegna
vildi hún ekki sætta sig við að
hamingja væri „bara“ hugar-
ástand. Heldur vildi hún tengja
hamingjuna við dyggðina, þótt
erfitt kynni að sýnast, við það að
menn lifðu því lífi sem sómi væri
að, legðu stund á eitthvað það
sem er mikils virði (án þess þó að
gleyma óendanlegum marg-
breytileika slíkrar hamingju).
Þú færð ekki
að vera með
Hún vildi ekki síst taka frá
röktum illmennum tilkallið til
hamingjunnar. Hún tók dæmi af
Gústaf nokkrum Wagner, sem
verið hafði fangabúðastjóri hjá
Hitler, falið sig í Brasilíu eftir
stríð, en náðist eftir langa mæðu.
Wagner var vel sáttur við sitt líf,
hann hafði þjónað Hitler af
sannfæringu og sjálfsagt talið
sjálfur að hann væri að vinna
þarfaverk fyrir sína þjóð - og
hann kvaðst einnig hafa notið vel
lífsins í Brasilíu. Philippa Foot
vildi helst koma hamingjunni
fyrir þar uppi í hæðum, sem slíkir
þrjótar sem Wagner næðu ekki í
hana.
Það skilur maður líka vel. Ekki
síst ef hugsað er til annarra dæma
sem siðfræðingurinn nefndi. Til
bréfa frá fólki sem var í andófi
gegn nasistum, var handtekið og
dæmt til dauða, en fékk að skrifa
sínum nánustu kveðjubréf fyrir
aftökuna. Þetta fólk var ekki
hamingjufólk, það átti í mesta
lagi tvo kosti og hvorugan góðan
- að láta lífið (með sæmd) eða
kaupa sér líf (t.d. með því að af-
neita skoðunum sínum, svíkja fé-
laga sína) og lifa í vansæmd. Samt
var hið erfiða val, að deyja,
eitthvað í átt við þá hamingju sem
Philippa Foot lét sér annt um.
Kröfur hennar eru reyndar
mjög strangar. Hún vildi ekki að-
eins efast um „hamingjusama
nasistann“ - heldur og „ham-
ingju“J.þeirra sem ættu margra
kosta völ en létu neyð viðgangast
allt í kringum sig (og þar með
hafði þessi ágæta heimspeki-
kona, sem okkur er sagt að sé
trúlaus með öllu, tekið upp
þráðinn frá sögunni um ríka
manninn og Lasarus).
Að Ijúga
að sjálfum sér
Þetta er nú það helsta sem eftir
situr hjá einum áheyranda, lítt
heimspekivönum. Og hann hugs-
ar sem svo: Víst er það merkilegt
og virðingarvert að reyna að
koma dýru hnossi eins og ham-
ingjan er út úr geðþóttameðferð
og allskonar lágkúru. En það er
erfitt, það skal mikið til að hrekja
okkur úr vana hlutdrægninnar í
hamingjudómum okkar, það er
líka víst og satt.
Skoðum til dæmis þetta hér:
Manneskjan veit að hún á
skammt eftir ólifað eða að
minnsta kosti að flest hefur þegar
gerst sem miklu varðar í ævi
hennar. Og þá sest hún niður og
reynir að svara stórri spurningu
eins og þessari: Var ég hamingju-
söm? Þegar við heyrum svarið
verðum við að gæta okkar vel.
Við höfum fyllstu ástæðu til að
ætla að uppgjörssálin sé að ljúga
að sjálfri sér og öðrum.
Ég vil ekki
bíða ósigur
Við erum vönust því að ham-
ingjan sé hið mesta hnoss. Að
eignast hana er sigur í lifinu, það
er hinsvegar ósigur að láta sér
hana úr hendi sleppa. Því hlýtur
það að vera hverjum manni mikil
freisting, þegar hann horfir yfir
farinn veg, að kalla hlutskipti sitt
hamingju, hvernig sem það hefur
verið. Telja sér og öðrum trú um
að hann hafi lifað góðu
(skemmtilegu, merkilegu) lífi. í
því geta þeir sameinast stríðs-
glæpamaðurinn Wagner og þeir
andfasistar ungir sem eiga að
deyja á morgun - að maður ekki
tali um alla þá mergð sem að
leiðarlokum er stödd einhvers-
staðar á milli þessara póla. Ég sé
ekki eftir neinu, segja menn. Ég
var hamingjusamur. Að öðrum
kosti væru þeir að viðurkenna
ósigur sinn, viðurkenna að þeim
hefði mistekist að vinna það úr
lífi sínu sem þeir helst vildu.
Illt var
það allt
En nú gætu menn sagt sem svo:
Ekki eru það allir sem bera bratt
sinn hala við ferðalok sín á jörð-
unni. Hvað um þá sem kveðja í
bölmóð miklum og kannski með
þankann fullan af iðrun vegna
dáða (eða synda!) sem aldrei
voru drýgðar? Líkast til verðum
við að segja um þá rétt eins og þá
sem töldu sig hafa búið við ham-
ingju: Við eigum erfitt með að
vita hvenær þeir segja satt og hve-
nær þeir ljúga að sjálfum sér og
öðrum og í hvaða mæli. Við get-
um til dæmis vel hugsað okkar
mann (og kannski þekkjum við
slíkan mann) sem almannarómur
mundi telja gæfumann bæði í
einkalífi og merku starfi - samt
finnst honum allt illt og bölvað að
leiðarlokum, skítt veri með það
og svei því. Hvers vegna? Kann-
ski vegna þess að hann er ósáttur
við eilífðina. Kannski vegna þess
að byrðar ellinnar, hrörnunar-
innar, geta orðið svo þungar að
sólin skín ekki lengur á þann sem
þær verður að bera. Hugurinn
myrkvast.
Amen
eftir efninu
Þetta er víst orðið meira en
nógu langt og engin fæst niður-
staðan. En því var þetta hér á
blað sett, að vfst var það fróðlegt
þakkarefni að hlusta á siðfræði-
prófesorinn Philippu Foot glíma
við hamingjuna á dögunum. Líka
vegna þess, að við fengum að
heyra það eftir skoðanakönnun
■ ekki alls fyrir löngu að íslending-
ar teldu sig hamingjusama þjóð.
Ég man bara ekki hvers vegna
þeir töldu sig hamingjusama. Var
það vegna þess sem segir á einum
stað hjá Jane Austen, að „góðar
tekjur eru besta uppskrift að
hamingjunni sem ég þekki“? Eða
var það vegna þess að þeir áttu
. von á bjórnum - sagði ekki sá
góði Samuel Johnson að „engin
uppáfinning mannsins hefur
framleitt meiri hamingju en góð
krá“?
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21
HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Raus um
hamingjuna
Skrifað í tilefni erindis Philippu Foot um
dyggðinaog hamingjuna