Þjóðviljinn - 10.08.1989, Qupperneq 4

þJÓÐVILJINN
Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
Ósjálfráð skrift
um vandræði
í verslun
Daginn fyrir Verslunarmannahelgina, sem er orðin að
aukafrídegi fyrir alla nema helst afgreiðslufólk í ótal sölu-
stöðum, birti Morgunblaðið leiðara um stöðu verslunarinnar
í landinu. Þar var einkum rætt um áberandi samdrátt í versl-
un og yfirvofandi gjaldþrot í greininni og leitað að sökudólgi
eins og gengur.
Hann fannst fljótt og auðveldlega. Fyrst var því fram
slegið, að samdráttur í verslun stafaði af háu verðlagi sem
ætti sér þá höfuðástæðu, að „hvergi á byggðu bóli eru
ríkissjóðstekjur sóttar að stærri hluta í verð vöru og þjónustu
og hér“. M.ö.o.-hársöluskattur, segirþar, ásökágjaldþrot-
um verslana - og þá náttúrlega vegna þess, eins og segir
síðar í leiðaranum, að „stefna ríkisstjórnarinnar í efnahags-
og ríkisfjármálum hefur gjörsamlega gengið sér til húðar“.
Skrýtin tengsl að tarna! Víst ræður hár söluskattur miklu
um hátt verðlag á íslandi. En enginn hefur mælt frekar með
því en einmitt Morgunlaðið, að skattheimta fari á íslandi
fram fyrst og fremst með óbeinum sköttum: alltaf er það
talinn betri kostur en hærri skattar af hátekjum, af eignum,
að ekki sé minnst á annan eins glæp og skatta á fyrirtæki og
þeirra rekstur. Og það var reyndar ríkisstjórn Þorsteins Páls-
sonar sem kom því á, að söluskattstig skyldi vera jafnhátt af
matvælum og öðrum varningi og jók þar með við þá skatt-
heimtu sem fylgir vöruverði.
Það hafa engar þær breytingar orðið á söluskatti nýverið
sem ráða samdrætti í verslun. Hinsvegar er kaupmáttur nú á
samdráttarskeiði svokölluðu minni en hann var á nýlega
afstöðnu góðæri. En gáum að því, að Morgunblaðið eða þá
atvinnurekendur hafa hingað til talið það eins og hverja aðra
fjarstæðu að hægt væri að lyfta þessum kaupmætti (nema
þá með því eina ráði að flytja inn matvæli í stórum stíl, sem er
svo meira mál og afdrifaríkara en hér verði rætt).
Leiðari Morgunblaðsins er dæmigerður fyrir þá ósjálfráðu
skrift sem alltof algeng er þar á bæ: verslanir eru í vand-
ræðum og það er ríkisstjórninni að kenna, enda sitja ekki í
henni Sjálfstæðismenn. Vissulega eru verslanir margar í
vandræðum - en ástæðurnar eru margar og af ólíku tagi
reyndar. Ein ástæðan er blátt áfram sú, að í miklu góðæri og
í kaupgleði skattlausa ársins hafa menn keypt meira af dýrri
gripum til langtímanota en ella: það er um að ræða vissa
mettun markaðarins á ýmsum sviðum. Önnur ástæða fyrir
þrengingum í verslun er vitanlega tengt miklum fjárfesting-
um í verslunarhúsnæði: Til dæmis að taka: hvernig getur
nokkur maður búist við því að jafn mikil fjölgun verslana eins
og sú sem átti sér stað með opnun Kringlunnar verði án
þess að hún geri stórt strik í afkomumöguleika tuga annarra
verslana annarsstaðar í Reykjavík?
Nefnum eitt enn: hvað um þá milliliði milliliðanna, heildsal,-
ana óteljandi? - sem ýmsirfulltrúar smásöluverslunarinnar
hafa fátt gott um að segja, svo vægt sé til orða tekið og eru
hvergi fjölmennari á byggðu bóli en einmitt á íslandi. Eða var
ekki framkvæmdastjóri nýstofnaðra afsláttarverslana að
lýsa því í sama helgarblaði Morgunblaðsins, hve dýr þáttur í
kerfinu og þrútinn í yfirbyggingu heildsölubáknið væri?
Hann bætti svo því við af yfirmáta kurteisi að: „þetta er ekki
klókt fyrirkomulag með tilliti til vöruverðs“.
Gáum að þessu.
ÁB
KLIPPT OG SKORIÐ
Kúbumenn
banna sovésk blöð
Það mátti á dögunum lesa þá
frétt í blöðum að Kúbumenn
vildu ekki lengur selja hjá sér
sovéska vikublaðið Moskvufrétt-
ir (sem kemurm.a. útáspænsku)
og mánaðarritið Spútnik. Það var
haft eftir stjórnarmálgagninu
Gramma, að þessi sovésku blöð
flyttu þá villukenningu að
blandað hagkerfi með einkageira
í atvinnurekstri væri nauðsyn,
þau hrósuðu vestrænu lýðræði og
fjölflokkakerfi og vildu erlendar
fjárfestingar. Þetta og fleira taldi
Gramma ekki henta hagsmunum
að aðstæðum Kúbumanna sem
vildu hvergi hvika í baráttu sinni
fyrir sósíalisma og kommúnisma.
Breytingar í Víetnam
Um svipað leyti les Klippari
grein frá Víetnam. Þar er í gangi
sú perestrojka sem Víetnamar
kalla Nýjar breytingar (Doi
Moi). Hún er fólgin í því að ýta
undir stofnun einkafyrirtækja,
ekki bara í þjónustu heldur og
framleiðslu. Um leið er hert að
ríkisfyrirtækjum, teknir frá þeim
styrkir og „óþarft“ vinnuafl".
Bændur fá aftur land fyrir sinn
fjölskyldubúskap á láns- og
leigukjörum. Og svo mikið vilja
Vietnamar á sig leggja til að laða
að erlent fjármagn, að þeir bjóða
erlendum aðilum upp á það að
eiga 100 % í fyrirtækjum í Víet-
nam, flytja arð úr landi og stjórna
framleiðslunni án afskipta Viet-
nama.
Víetnamar gera sér grein fyrir
því, að þessar breytingar skapa
ný vandamál: atvinnuleysi, vax-
andi mun á ríkum og fátækum
osfrv. En þeir telja sig ekki eiga
aðra leið færa til að rífa landið
upp úr stöðnun, láta hjól efna-
hagslífsins snúast hraðar. Og ef
þörf krefur finna þeir eitthvað
hjá Karli Marx sjálfum til að rétt-
læta sínar „nýju breytingar" -
þeir segja að Marx hafi miðað
þróun til sósíalisma við háþróað-
an kapítalisma - og Víetnömum
vanti einmitt hinn kapítalíska
hlekk í sína þróun.
Goö ráð dýr
Það sem er góð og gild pólitísk
vara í Víetnam er, eins og þessi
dæmi sýna, villukenning og
bannvara í öðru byltingarríki í
þriðja heiminum, Kúbu. Þar vilja
menn halda fast við áætlunarbú-
skapinn miðstýrða, forystuhlut-
verk flokksins og fleira úr hinum
lenínska arfi.
Þessi ríki tvö, sem bæði urðu til
við „ekta byltingu" í þeim skiln-
ingi að þar höfðu rauðir heima-
menn forystu fyrir sigursælli
þjóðfrelsisbaráttu, minna okkur
ekki aðeins á það, hve marg-
breytilegur er orðinn sá „heims-
kommúnismi" sem eitt sinn var
talinn eitt skrýmsli með marga
hausa. Dæmi þeirra segja einnig
sitt af hverju um tvíbenta stöðu
allra þeirra ríkja sem hófu göngu
sína undir fána hins lenínska af-
brigðis af marxismanum og ætl-
uðu þar með að tryggja sér
skemmri leið inn í nútíma og
framfarir.
Byltingarkappið ber menn vel
af stað, það auðveldar kannski
ýmsar mannfrekar stórfram-
kvæmdir, fremur menningarbylt-
ingu á ólæsi og skólaleysi og
leggur grundvöll að vissu félags-
legu öryggi. En eftir því sem á
líður verður sjálf einokun valds-
ins og sá ógjörningur að setja all-
ar þarfir undir einn áætlunarhatt
til þess að ríkin koðna niður í
skrifræði, vöruskorti, mannrétt-
indabrotum og mengunarslysum.
Þegar stöðnunin er orðin þung-
bærri en risið verði undir er svo
fitjað upp á perestrojku (til dæm-
is í Vietnam) - eins þótt menn viti
ekki svo gjörla hvaða verð þeir
eru tilbúnir að greiða fyrir þá
framleiðsluaukningu, sem menn
vonast til að blandaða hagkerfið
og markaðsbúskapurinn tryggi
þeim. Og það er þetta verð sem
þeir óttast á Kúbu enn meir en þá
stöðnun sem efnahagur þess
lands er í.
Eins og þar segir: góð ráð eru
dýr.
Eins og hjá okkur?
Á Vesturlöndum er sú skoðun
útbreidd, að Austurevrópulönd
til dæmis þurfi ekki annað en
skrúfa frá einkaframtakinu, þá
muni skuldir greiðast og vel-
megun vaxa sem skjótþorska epli
á hverju tré. Aðrir gera sér grein
fyrir því að ekkert er auðvelt. Til
dæmis er ekki nema von að Sam-
staða í Póllandi sé hikandi við að
fara í ríkisstjórn. Ekki aðeins
vegna þess að hún vill ekki gera
Kommúnistaflokknum þann
greiða að deila með honum
stjómarábyrgð. Samstaða á -
ekki síst ef hún færi ein með
stjórn - afskaplega erfitt með að
láta markaðsöflin „hreinsa til“ í
þeim fyrirtækjum þar sem hennar
verklýðsfylgi er mest: í kolanám-
um, stálbræðslum ogskipasmíða-
stöðvum. Mörgum þeim fyrir-
tækjum mundu erlendir fjárfest-
ingaraðilar hiklaust loka vegna
arðsemisjónarmiða og stórfækka
starfsfólki í öðrum.
Þennan vanda skilur mætavel
til dæmis John nokkur Lloyd sem
skrifaði í Financial Times um við-
leitni stjórnvalda í ríkjum sem
kommúnistar ráða til að koma á
markaðsbúskap. Þessi lönd, segir
hann:
„standa andspænis kapítalísk-
um hörmungum atvinnuleysis,
stórfelldra tilflutninga á fólki,
vaxandi misrétti og mikilli verð-
bólgu, sem þegnarnir kunna að
neita að taka á sig upp á enn eitt
loforðið um sæmilega velmegun í
fjarlægri framtíð."
Þetta er vegna þess, segir Flora
Lewis, þegar hún leggur út af
þessari grein í New York Times
að „hugsjónir byltingarinnar um
félagslegt réttlæti hafa enn sterk
tök á fólkinu og vegna þess að
þær voru framkvæmdar að vissu
marki“. Kerfið, segir hún, reynd-
ist að vísu ófært um að husla kap-
ítalismann eða jafnvel lyfta lífs-
kjörum, en það sá fólki fyrir öryggi
sem það ekki þekkti áður.
Erfið sigling
Það eru reyndar engar
auðveldar leiðir til fyrir þá sem
ætla sér upp velmegunarfjallið.
Þeir sem vilja - eins og sjálfsagt
er - losna undan valdeinokun,
skrifræðisspillingu og vöruskorti,
munu uppskera drjúgan skammt
af þeim vandkvæðum sem þeir
verst settu á Vesturlöndum
stynja undan - og þá m.a. vax-
andi kjaramun í þjóðfélaginu.
Framvinda perestrojku eða
„nýrra breytinga" fer að verulegu
leyti eftir því, hvort hægt verður
að tryggja það sterkt félagslegt
öryggisnet á breytingaskeiðinu,
að sjálf hin pólitíska reiði þeirra
sem verst eru settir tæti ekki
þjóðfélögin í sundur. ÁB
Þjóðviljinn
Síðumúla 6-108 Reykjavík
Sími 681333
Kvöldsími 681348
Útgefandi: Útgáfufólag Þjóðviljans.
Ritstjóri: Árni Bergmann.
Fróttastjóri: Lúðvík Geirsson.
Aðrlr blaðamenn: Dagur Þorleifsson, Elías Mar (pr.), Guðmundur
Rúnar Heiðarsson, Hildur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm.),
KristóferSvavarsson, ÓlafurGíslason. SigurðurÁ. Friðþjófsson
(umsjm. NýsHelgarblaðs), ÞorfinnurÓmarsson(íþr.), ÞrösturHar-
aldsson.
Framkvœmdastjóri:HallurPállJónsson.
Skrlf8tofustjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pétursdóttir.
Auglýsingastjóri: Olga Clausen.
Auglýsingar: Guðmunda Kristinsdóttir, Unnur
Ágústsdóttir.
Símavarsla: Sigríður Kristjánsdóttir, ÞorgerðurSigurðardóttir.
Bílstjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Húsmóðlr: Eria Lárusdóttir
Útbreiðslu- og afgreiðslustjóri: Guðrún Gísladóttir.
Afgrelðsla: Bára Sigurðardóttir, Halla Pálsdóttir, Hrefna
Magnúsdóttir.
Innhelmtumaður: Katrín Bárðardóttir.
Útkeyrsla, afgreiðsla, ritstjórn:
Síðumúla 6, Reykjavík, símar. 681333 & 681663.
Auglýslngar: Síðumúla 6, simar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð í lausasölu: 90 kr.
NýttHelgarblað: 140kr.
Áskriftarverð á mánuðl: 1000 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 10. ágúst 1989