Þjóðviljinn - 11.08.1989, Blaðsíða 21

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Eru ménntamenn
orðnir of margir?
Alltaf öðru hvoru eru menn
að spyrja sjálfa sig þeirrar
spurningar, hvort ekki sé of
mikið orðið af háskóla-
mönnum, hvort ekki sé byrjuð
offramleiðsla á mennta-
mönnum. Það er langt síðan
þetta tal fór af stað. Eg segi
fyrir sjálfan mig: ég heyrði
Jónas frá Hriflu kvartayfirþví
þegar um 1950 að læknar
væru orðnir alltof margir í
landinu. Það endar ekki með
öðru, sagði hann, en að þess-
ir menn hafa ekkert annað að
gera en fást við ólöglegar
fóstureyðingar.
Bíður nokkur
eftir þér?
En vissulega töluðu ekki marg-
ir eins og Jónas um þær mundir.
íslenska lýðveldið var ungt,
menn voru tiltölulega bjartsýnir,
það virtist svo óendanlega margt
ógert. Þeir sem þá réðust í lang-
skólanám voru kannski ekki allir
mjög hagsýnir í námsvali. Þá þeg-
ar var varla við því að búast að
allir „fengju starf við sitt hæfi“
eins og óskadraumurinn er víst.
En þegar á heildina er litið, þá
lærðu menn með þá hvatningu á
bak við sig, að það væri beðið
eftir þeim í samfélaginu, þeir
væru jaar velkomnir.
Síðan þá hefur, eins og við öll
vitum, margfaldast sá hluti hvers
árgangs ungmenna sem ljúka
menntaskóla- og fjölbrautarnámi
og halda svo áfram. Og það hefur
gengið f'irðuvel fyrir allt þetta
fólk að finna sér stað í tilverunni.
Hitt er svo víst, að ungt fólk í dag
gengur ekki lengur á framhalds-
skóla með því hugarfari að það sé
eftir því beðið til starfa. Ekki
nema lítill hluti að minnsta kosti.
Ætli það sé ekki sýnu algengara
að stúdentar hafi áhyggjur af því,
að fokið sé í flest skjól í þeirra
grein, að þeir verði að sætta sig
við starf sem menn með þeirra
próf töldu ekki við sitt hæfi áður?
Hver talar
fyrir sig
En þetta þýðir náttúrlega ekki
að menn séu tilbúnir að skrifa
undir það, að of margir gangi í
háskóla og aðra framhaldsskóla.
Þó skulum við hafa það í huga að
afstaða manna til þessa máls er,
eins og vænta mátti, mjög háð því
hvar þeir eru staddir í tilverunni,
eða réttara sagt: hver er staða
þeirra andspænis menntakerfinu.
Unga fólkið mun að sjálfsögðu
vísa frá sér öllu tali um offramboð
á menntamönnum - það er enn
að læra. Foreldrar stúdentakyn-
slóðar væntanlega líka. Kennarar
einnig: þeir þurfa á nemendum
að halda. Það eru helst þeir sem
hafa tiltölulega nýlega lokið námi
og eru ekki beinlínis í foreldrá-
skapi, sem eru líklegastir til að
halda því fram að það séu útskrif-
aðir of margir arkitektar, læknar,
leikarar, lögfræðingar (menn
bæti við listann eftir vild). Og
hvort sem þeir hafa rétt eða rangt
fyrir sér í einstökum dæmum, þá
höfum við mikla tilhneigingu til
að tortryggja einmitt málflutning
þessa fólks: það vill loka á eftir
sér, svo ekki komist fleiri að.
Svo er annað sem flækist fyrir
okkur. Það er hægt að sýna fram
á það í einstökum dæmum, að
ekki sé nokkur leið að tryggja at-
vinnu í tilteknu fagi fyrir útskrift-
arhópa sem fara fram úr tiltek-
inni stærð. En þar með er ekki
sagt að það sé of mikið af
menntuðu fólki í tiltekinni grein -
ef við horfum á mannlega þáttinn
fyrst og fremst. Á það að
menntun sé eitthvað annað en
ávísun á starf, hún sé liður í þess-
ari sígildu viðleitni „að koma
öllum til nokkurs þroska“ og þá
um leið til þess þroska sem ein-
staklingur þarf til að takast með
árangri á við margskonar við-
fangsefni.
Þrengsli
í Þýskalandi
Áður en lengra er haldið; víkj-
um um stund til Þýskalands. Þar
ríkir mesta hörmungarástand í
háskólum. Þeir eru yfirfullir.
Hálf önnur miljón stúdenta
kúldrast í svosem 780 þúsund
plássum. Og þó er reynt að skera
fjöldann mikið niður með að-
gangskvótum. Þessar þrengingar
eru pólitískar: stjórnir „land-
anna“ þýsku hafa verið að spara,
þær hafa lagt niður kennslustöð-
ur, ekkert byggt. Og stúdentar
mega horfa á fyrirlestra á sjón-
varpsskermum frammi á göng-
um, fylgjast með á töflu í óperu -
kíkjum, slást um alltof fáar bækur
á bókasöfnum
Þessar þrengingar eru réttlætt-
ar með því, að menntamenn séu
of margir. Það sýnist vera bæði
rétt og rangt. Að sönnu er um
verulegt atvinnuleysi að ræða í
ýmsum greinum (kennarar,
læknar, byggingaverkfræðingar)
meðan enn er tölverð eftirspurn
eftir t.d. tölvumönnum, verk-
fræðingum og rekstrarfræðing-
um. Alls eru um 125 þúsundir
háskólamenntaðra manna að
leita sér að vinnu í Vestur-
Þýskalandi um þessar mundir og
er þar um að ræða sem svarar 5,7
% atvinnuleysi. En það atvinnu-
leysi er allmiklu minna en hjá
öðrum þjóðfélagshópum (9 % að
meðaltali). Og það er ekki búist
við því að það fari vaxandi. Með-
al annars vegna þess að eftirspurn
eftir menntun er sveigjanleg -
tæknibyltingin fræga býr bæði til
ný hámenntastörf og breytir öðr-
um störfum í störf háskóla-
menntaðra, eins og einn af sérfræð-
ingum Þjóðverja í vinnumarkaði
kemst að orði.
Fleiri kosta
völ
Altént er það ljóst af saman-
tekt í vikuritinu Spiegel um þessi
mál, að satt er það sem okkur
grunaði: menntun opnar leiðir,
sá sem lokið hefur háskólaprófi
fær ekki endilega starf sem teng-
ist hans námi beint, en hann hef-
ur vissa þj álfun í að leysa verkef ni
sem einnig geta nýst á öðrum
sviðum. Hann á, með öðrum orð-
um, fleiri kosta völ en ella hefði
verið.
Þessi kostur menntunar kemur
vitanlega best fram, ef menn eru
ekki alltof bundnir við þröng fag-
sjónarmið í nýtingu menntunar.
Þá er átt við það, að litið sé á
menntun sem ávísun á tiltekin
störf og ekkert fram yfir það:
annaðhvort færð þú starf á þínu
sviði eða þú skalt vera atvinnu-
leysingi á þínu sviði (þessi stefna
hefur ráðið miklu um mál há-
skólamanna t.d. í Danmörku). í
þessum efnum er mér sagt að Jap-
anir hafi nokkra sérstöðu. Þar
eru fyrirtæki mjög á höttum eftir
háskólamenntuðu fólki - en alls
ekki endilega til starfa í því sem
það hefur próf í.
Frelsið og
starfsréttindin
Það er nauðsyn að þessir hlutir
séu hafðir með í allri umfjöllun
um framboð og eftirspurn á
menntafólki. Ég heyrði einn af
fulltrúum BHMR tala á þá leið í
verkfallinu í vor að „við sem höf-
um lagt á okkur langt nám, eigum
rétt á starfi við okkar hæfi og
kjörum sem námi svara“. Hvað
sem má segja annað um slíka
kenningu, þá er eitt víst, og það
er það, að hún gengur ekki upp
við íslenskar aðstæður. Við höf-
um - með þeirri fyrirgreiðslu sem
í námsláunum felst - komið okk-
ur upp kerfi sem tryggir sem flest-
um möguleika á því að læra það
sem þeir helst vilja - án þess að
reynt sé að ráði að stýra því
(nema með inntökutakmörkun-
um t.d. í læknadeild). Ef við vilj-
um halda þessu kerfi - sem hefur
marga ótvíræða kosti - þá getum
við ekki haldið til streitu þeirri
kröfu um leið, að allt þetta frjálsa
nám gildi um leið sem ávísun á
„góð“ störf. Það þjóðfélag er
ekki til í heiminum sem geti gert
hvorutveggja í senn: tryggt frelsi
til námsvals og starfsöryggi innan
sérgreinar. Auk þess sem menn
verða líklega að sætta sig við það,
að eftir því sem háskólamennt-
uðu fólki fjölgar, þeim mun
minni líkur eru á að menntunin
sjálf tryggi mönnum miklu hærra
kaup en öðrum. Þegar til dæmis
viðskiptafræðingum fjölgar
mjög, þá kemur að því að þeir
„sætta sig við störf sem fólk með
verslunarskólapróf gegndi áður“
eins og haft er eftir einum vinn-
umiðlara.
Semsagt. Við þurfum ekki að
falla í svartagallsraus um offjölg-
un menntaðs fólks. Ef við gætum
þess í fyrsta lagi, að nýting
menntunar haldi áfram að vera
nokkuð sveigjanleg (m.ö.o. ef að
það verður ekki ofan á, að allir
sérfræðingahópar hamist við að
loka að sér og útiloka alla aðra frá
störfum). Og ef við viðurkenn-
um, að það getur ekki verið um
neitt sjálfvirkt samband að ræða
milli lengdar skólagöngu og
launakjara.
Föstudagur 11. ágúst 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21