Þjóðviljinn - 18.08.1989, Blaðsíða 12

Leiklist
rædd í Delfí
Sigurður A. Magnússon: Grikkir eru
að gera leikhúsið aftur að leikhúsi
Forngrísku harmleikirnir
voru efni leiklistarráöstefnu,
sem Sigurður A. Magnússon
rithöfundurtók þátt í áGrikk-
landi um mánaöamótinjúní-
júlí í ár. Ftáðstefnan varjafn-
framt leiklistarhátíð og haldin í
Delfí, í Evrópsku menning-
armiðstöðinni, sem gríska
ríkisstjórnin og Evrópuráðið
rekaísameiningu.
- Þessi mennÍRgarmiðstöð er
tólf ára, segir Sigurður. - Þar eru
skipulagðar ýmsar uppákomur á
menningarsviðinu; haldnar al-
þjóðlegar ráðstefnur um listir,
bókmenntir, kvikmyndir, sjón-
varp, dans, vísindi og um leiklist.
Leiklistarráðstefnurnar hafa ver-
ið haldnar árlega undanfarin
fimm ár og þar eru teknir fyrir
forngrískir harmleikir og nútíma-
leikhús. Þarna voru mættir helstu
fræðimenn í forngrískum fræðum
og ýmsir leikhúsmenn; leik-
stjórar og gagnrýnendur. Til
dæmis voru þarna Sir Peter Hall
frá Bretlandi og Peter Stein frá
Vesturþýskalandi, sem báðir
hafa sett upp frægar sýningar á
forngrískum harmleikjum. Þeir
sögðu frá sinni reynslu í sam-
bandi við það, fræðimenn sögðu
frá sínum rannsóknum, menn
skiptust á skoðunum um þessi
leikrit og hlutverk þeirra í
leiklistarheiminum í dag, og það
var reynt að gera grein fyrir ein-
hverri nýrri hlið þessara fornu
verka.
- Leiksýningarnar voru síðan
viðlag við sjálfa ráðstefnuna. Þær
voru opnar almenningi, mjög
fróðlegar sýningar og vel sóttar,
fólk kom í stórum stíl frá Aþenu
til að sjá þær. Daginn eftir sýn-
ingu hélt leikstjóri hennar síðan
fyrirlestur og gerði grein fyrir því
sem hann var að reyna að gera,
en það framlag var bara viðbót
við þá umræðu, sem þarna var í
gangi.
- Þetta voru sýningar víðs veg-
ar að úr heiminum; þarna var ind-
verskur hópur með Prómeþeif
fjötraðan, eftir Eskýlos, mjög
hæggenga sýningu þar sem Próm-
eþeifur var færður inn í indversk-
an goðsagnaheim. Það var mjög
fróðleg sýning en ódramatísk.
Wajda kom frá Krakow með
Antígónu eftir Sófókles, sem
hann færði beint inn í pólskan
veruleika í dag. Það var þarna
hópur frá Spáni með mjög um-
deilda sýningu á Bakkynjunum
eftir Evripídes. Þetta voru flam-
engódansarar og varla sagt orð í
sýningunni heldur var leikritið
túikað með tónlist og dansi.
Grikkir frá Kýpur voru með mjög
skemmtilega sýningu á Frosk-
unum eftir Aristófanes, Lista-
leikhúsið í Aþenu sýndi Friðinn
eftir Aristófanes, þarna var mjög
umdeild vesturþýsk sýning á Ör-
estíu Eskýlosar og loks var ítölsk
sýning, hópur frá Napólí, sem
sýndi Fíloktetes eftir Sófókles.
- Þessar sýningar voru ekki
færðar upp í leikhúsi heldur á
íþróttavelli. Gamla Appollons-
leikhúsið, sem er frá 4. öld fyrir
Krist, hefur verið friðað, svo sýn-
ingarnar fóru fram á íþróttavell-
inum í Delfí. Hann er einn sá best
varðveitti frá fornu fari og tekur
2000 manns í sæti. - Ástæðan
fyrir því að Delfí varð fyrir valinu
fyrir þessa Evrópsku menning-
armiðstöð var að á blómatíma
Grikkja var hún miðpunktur þess
menningarsvæðis sem Grikk-
landi tengdist; Svartahafs- og
Miðjarðarhafssvæðisins og Afr-
íkustrandarinnar. Öll þessi ríki
tengdust Delfí með því að það var
helgur staður, þar var véfréttin
sem þau sendu öll fulltrúa til, en
eins voru haldnir þarna leikar,
Pýþíuleikarnir á fjögurra ára
fresti. Þar giltu sömu reglur og á
Ólympíuleikunum, öll ríkin
sendu þangað fulltrúa og friður
ríkti svo lengi sem þeir stóðu, en í
Delfí var megináhersla lögð á list-
ir. Draumur þeirra sem að menn-
ingarmiðstöðinni standa er að
Delfí verði aftur sú miðstöð lista
og menningar og hún var til
forna.
Margræði
orðanna
Hvaðþóttiþér fróðlegast afþví
sem fram kom á ráðstefnurmi?
- Það var til dæmis það sem
þeir höfðu að segja Pétrarnir
tveir; Peter Hall og Peter Stein.
Órestía hefur verið sett upp fjór-
um sinnum svo eftir hefur verið
tekið eftir 1980. Stein setti upp
níu tíma sýningu í Schaubuhne í
Berlín, Hall setti hana upp í
breska Þjóðleikhúsinu á allt ann-
an hátt, og á svipuðum tíma var
leikurinn settur upp í Japan, það
gerði leikstjóri sem heitir Suzuki,
og Koun setti Órestíu upp í Lista-
leikhúsinu í Aþenu.
- Prófessor Taplin frá Oxford
gerði mjög skemmtilega grein
fyrir þessum fjórum sýningum,
og síðan sagði Peter Stein frá
sinni uppsetningu. Hann lagði
áherslu á að grísku harmleikirnir
væru fyrst og fremst orðlist og
sagðist hafa unnið út frá því.
Hann var í fjölda vikna að undir-
búa sýninguna og talaði á þeim
tíma við alla þá fræðimenn í
grískum fræðum sem hann náði í,
því hann sagði engan fræðimann
vera svo vitlausan eða illa gefinn
að hann gæti ekki miðlað ein-
hverri visku um fornöldina.
Hann var í sex mánuði að setja
sýninguna upp, og byrjaði á því
að kynna sér allar þær þýðingar
sem gerðar hafa verið af Órestíu
á þýsku. Hann var líka með eigin
þýðendur, fékk fram allar hugs-
anlegar merkingar orða og hug-
taka textans á þýsku og fékk
þannig fram þetta margræði orð-
anna sem annars vill glatast í þýð-
ingum.
- í sjálfri sýningunni skipti
hann síðan kórnum niður og lét
hann fara með, eða bergmála,
allar merkingar þess, sem sagt
var. Þar að auki lagði hann
áherslu á að í ljósum, búningum
og leikmunum væri ekkert sem
gæti dregið athygli áhorfenda frá
textanum.
- Hall setti upp sína sýningu
1981 eða 82, og mér skilst að hún
hafi verið ein sú merkilegasta
sem sett hefur verið upp í breska
Þjóðleikhúsinu. Það sem hann
sagði um grímurnar var mjög at-
SigurðurA.
Magnússon: Þeg-
arleikhúsið verður
þreytt snýr það sér
afturaðupþsprett-
unum. Mynd-
Kristinn.
hyglisvert, hann sagðist aldrei
láta sér detta í hug að setja upp
grískan harmleik án grímanna,
alveg eins og það myndi ekki
hvarfla að sér að nota grímur í
leikriti eftir Shakespeare. í
grísku harmleikjunum væru
grímurnar hins vegar svo
nauðsynlegar að það væri út í hött
að hugsa sér að sýna þá án þeirra.
Þeir lýstu svo yfirmannlegum til-
finningum að það væri alveg úti-
lokað að nokkur maður gæti túlk-
að þær út frá sínum eigin, og
gríman væri þannig meðal annars
vörn gegn því að vangeta leik-
arans til að túlka þessar tilfinn-
ingar eða fátæklegur leikur hans
kæmi í ljós.
- Að hans mati liggur tog-
streitan í þessum leikritum á milli
textans og grímunnar, þar sem
hjá Shakespeare er það ljóðlistin
sem skapar þessa togstreitu. Þar
að auki sá hann þegar hann fór að
vinna sýninguna að það var
ómögulegt að fá kórinn til að
mynda heild grímulausan.
- Þarna var líka austurþýskur
gagnrýnandi, Ernst Schumacher,
með erindi um marxismann og
grísku harmleikina. Prófessorfrá
New York, Seth Schein, talaði
um þessa grísku vakningu sem
orðið hefur um allan heim. Hann
benti á að aldrei áður hefur verið
gert eins mikið af því að setja upp
þessi fornu leikrit og nú er gert
um allan heim, og að minnsta
kosti í Bandaríkjunum hefur orð-
ið breyting á því hvaða leikrit eru
tekin til sýninga. Þar til fyrir tíu
árum var Sófókles sá vinsælasti,
hann þykir lýrískastur þessara
þriggja höfunda, en nýlega fór
Órestes eftir Evripídes sigurför
um öll Bandaríkin.
- Það er leikrit sem til skamms
tíma hefur þótt alltof grimmt til
að bjóða það bandarískum áhorf-
endum, en Schein leiddi þarna
getum að því að vinsældir leiksins
nú stöfuðu af svipaðri tilfinningu
í tíðarandanum. Þetta er leikrit
sem lýsir upplausn í Aþenu í lok
5. aldar fyrir Krist, þar sem allt er
á hverfanda hveli, og hann vildi
heimfæra þetta upp á ástandið í
Bandaríkjunum í dag, til að
mynda eyðni- og eiturlyfjavand-
ann. Hann taldi þetta sýna okkur
hvað þessi leikrit eiga mikið er-
indi til okkar enn þann dag í dag,
og eins talaði hann um þá merki-
legu staðreynd að þegar leikhúsið
verður þreytt snýr það sér aftur
að uppsprettunum, leitar aftur í
þessar fornu harmleiki.
Allt ein
hringrás
Hvað finnst þér skipta megin-
máli í þessum leikritum? Hvað
getum við lœrt af þeim í dag?
- Eins og ég sagði þarna í er-
indi sem ég flutti, finnst mér
trúarlegi þátturinn vera aðalupp-
spretta leikritanna. Ýmsir nú-
tímahöfundar eins og Sartre eða
Giraudoux hafa leitað fanga í
þessum leikritum og flutt þpvíinn
í nútímann, en þeir hafá sleppt
þessum trúarþætti, sem er jafn-
framt það sem erfiðast er að ná
tökum á í nútímanum. Þá á ég
ekki við trú sem slíka, tilbeiðslu á
einhverjum ákveðnum guði,
heldur þau tengsl mannsins við
upphaf sitt, við náttúruna sem
koma fram í harmleikjunum. Þar
kemur það fram að maðurinn er
bara hluti af hringrás náttúrunnar
og verður að vera í samræmi við
hana, annars raskast jafnvægið
og allt fer úr skorðum, og þar
komum við beint inn í umræðuna
í dag. Við verðum að gera okkur
grein fyrir því að við stöndum á
ystu nöf, við höfum rofið öll
tengsl við upphaf okkar og erum
að verða búin að eyðileggja nátt-
úruna.
- Það sem var merkilegt í
grísku leikhúsunum til forna var
að þar var áhorfandinn jafn
mikilvægur og leikarinn. Það sem
verið var að fjalla um var nátengt
áhorfendum, ekki svo mikið
persónurnar, heldur miklu frekar
þetta jafnvægi manns og náttúru,
einhver sameiginlegur kjarni sem
leikurinn snýst um. Ef þessi
kjarni er ekki til staðar verður
holhljómur í sýningunni og ég er
ekki frá því að við getum aftur
náð þessum tengslum sem menn
höfðu við náttúruna til forna,
þessari tilfinningu fyrir því að við
séum hluti af heild.
- Þessi leikrit benda á ýmislegt
sem kemur fram þegar einstak-
lingurinn fer að þroskast meira
og standa einn, utan við heildina.
Þá verða árekstrar á milli hans og
ýmissa gilda þjóðfélagsins sem
fram til þessa hafa verið lög. Allir
þessir stóru grísku harmleikir
sýna okkur einstaklinginn þegar
hann hefur þróast út í öfgar, og
síðan kemur kórinn inn með
þann lærdóm sem samfélagið hef-
ur safnað að sér í gegnum aldirn-
ar og kannski að einhverju leyti
rödd samviskunnar. Við höfum
séð hvað kerfin geta verið ófull-
nægjandi, annars vegar er það
kommúnisminn sem leyfir sér að
þvinga manninn í ákveðin form,
hins vegar kapítalisminn sem
ryðst áfram grimmur, grófur og
tillitslaus.
- Mér finnst við geta lært ýmis-
legt af grísku harmleikjunum,
þeir sýna okkur manninn allan.
Afleiðingar þess að vera mann-
eskja og búa við ákveðið kerfi.
Þeir reyna ekki að segja okkur að
örlög hetjunnar séu henni sjálfri
að kenna, stafi af einhverjum ein-
um bresti í skapgerð hennar eða
einhverjum mistökum heldur
sýna hvað gerist þegar jafnvægið
á milli manneskjunnar og um-
hverfisins rofnar.
- Það sem Grikkir eru að gera í
dag er að gera leikhúsið aftur að
leikhúsi. Það sem gerist á
leiksviðinu á ekki að vera einhver
endurspeglun raunveruleikans.
Ég get tekið undir með Peter Hall
sem sagði að hann vissi ekkert
ömurlegra en Ieikhús sem sneið
af lífinu. Sú hugsun hvarflaði ör-
ugglega ekki að mönnum til forna
að svo ætti að vera og ég held að
mannkynið hafi aldrei náð hærra
í tjáningu í nokkurri grein en ein-
mittþá.
- Eg er alls ekki sammála
Laurence Olivier sem sagði
Shakespeare mesta leikskáld
allra tíma. Eskýlos, Evrípídes og
Sófókles standa honum mun
framar. Nú vill svo vel til að Helgi
Hálfdanarson hefur þýtt alla
grísku harmleikina á íslensku,
svo við ættum að hafa góða
möguleika á að kynna okkur þá
hér á landi. En honum hefur ekki
tekist að finna útgefanda að þeim
enn sem komið er.
LG
12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 18. ágúst 1989